Brvnara

Brvnara - planina Klekovača Republika Srpska
Brvnara - katun Brvnara - katun
Informacije
Lokacija	Ataševac, kolibe Materića, brvnara Jove Miljevića ,1979.
Status	završena
Sagrađena	u drugoj polovina 19. vijeka

Ruska brvnara „izba“ u selu Kušalino

Crkva-brvnara u Sečoj Reci kod Kosjerića

Brvnara je objekat napravljen isključivo od stabala drveta — brvana ili tesanih talpi. Namena joj je bila, naročito u prošlosti, zbog količine i cene ovog građevinskog materijala, široka. Brvnare su kuće i staje, skloništa i zaštita čoveku, stoci i poljoprivrednim proizvodima. U njima su smešteni mlinovi za žito, vetrenjače i razni drugi neophodne alati i mašine. Brvnare su i crkve. Ranije je to bila kuća za stanovanje ili prenoćište u šumi. Mnoge su i sačuvane do današnjih dana. Danas se ovakve zgrade grade kao vikendice ili kuće za odmor, korišćenjem savremenih mašina i alata.

U prošlosti su od stabala (kao brvnare) pravljene i tvrđave, odnosno razna utvrđenja kao fortifikacijski objekti. Pravljeni su čitavi gradovi kako kod nas, tako i u svetu. Istina, zbog večitih ratnih turbulencija, kod nas su uglavnom nestali. Pravili su ih i engleski kolonizatori i doseljenici u borbama protiv domicilnih urođeničkih indijanskih plemena.

Brvnara sa kamenim temeljom na Staroj planini

Sasvim izvesno, u pitanju je jedan od najstarijih tipova građevine, koji u funkciji stambenih i ekonomskih zgrada koje zadovoljavaju svakodnevne ljudske potrebe u različitim kulturama i epohama postoji paralelno sa zvaničnim arhitektonskim stilovima namenjenim monumentalnim i reprezentativnim građevinama. Zbog lako dostupne građe, brvnare su naročito rasprostranjene u šumovitim krajevima (Severna Amerika, Rusija, Skandinavija). Najčešće su relativno malih dimenzija i jednostavne konstrukcije; pokrivaju se slamom, daskama, šindrom ili pločama od škriljca. Unutrašnji prostor, vrlo često bez tavanice, može biti podeljen laganim pregradnim zidovima (od dasaka ili pletera). Brvnara leži direktno na tlu, na postolju od drvenih greda (atula) ili na podziđu od kamena.

U planinskim predelima Balkanskog poluostrva brvnare se javljaju u različitim varijantama i pod različitim lokalnim nazivima (brvnjača, osaćanka, talpara, talpinjača) kao najčešći tip kuće i ekonomskih objekata unutar okućnice. Pored toga, u ovim krajevima (Srbija, Bosna, Banija, Slavonija, Rumunija, Bugarska) iz vremena turske vladavine (a naročito u periodu od 16. do 19. veka), kada nije bilo moguće obezbediti skuplji građevinski materijal niti pokrenuti veći graditeljski poduhvat, sačuvan je značajan korpus crkava-brvnara (crkva Svetog proroka Jeremije u Goraždevcu, kraj 16. ili početak 17. veka; crkva manastira Pokajnice, 1818).

Brvnara, poznata i kao katun (rum. catun), bačija je stočarska ljetnja kuća od drveta u planini s kolibama i torovima za stoku. Brvnara je građena od stabala drveta - brvana ili tesanih talpi. Jeftin i pristupačan građevinski materijal u predjelima bogatim šumom, omogućio je njihovu masovnu izgradnju. Ima ih po predjelima kompletnog dinarskog prostora. U Lici, Kordunu, Baniji, Republici Srpskoj, Crnoj Gori, Šumadiji, Dragačevu, Starom Vlahu... Namena brvnare kuće bila je prevashodno za smeštanje i zbrinjavanje čovjeka i vrijednosti koje mu pripadaju.

Kratka istorija

Prva čovjekova staniša bile su pećine, pa zemunice. Nomadskom čovjeku su, geografija i trenutna konfiguracija terena, uz malo improvizacije, rješavali elementarne probleme stanovanja. Svaka zgodna rupa na terenu, nastrešena lišćem, mogla je privremeno da sačuva čovjeka od vremenskih neprilika. Kada se izvještio, usavršavao je alate i postajao sve komforniji. Brvnare su viši stepen čovječijeg standarda. I njih je, naravno, vremenom usavršavao.

Građa i izgled

Lociranje brvnare je takođe određeno konfiguracijom terena. Ona je postavljana „na ćelicu“ nagiba terena. Tako je dobijan podrum. Iznad se gradila brvnara. Bila je jednodjelna, pa dvodjelna, pa višedjelna. U brvnari je postojala kuća, to je prostorija koja nije imala plafon već je bila smještena direktno pod krovom, i soba, prostorija koja je imala plafon i bila pod zajedničkim krovom sa kućom. Ovakva brvnara je imala dvoje vrata. Jedna su bila ulazna na samoj brvnari, a drugim se ulazilo iz kuće, u drugi dio brvnare, u sobu. Merdevinama - stepenicama, se unutar brvnare moglo popeti na plafon sobe. Tako da se na toj plafonskoj platformi sušilo meso dimom sa ognjišta, koji je strujao ka otvoru u najvišoj tački krova na četiri vode - badži. Iznad ognjišta visile su verige. U sobi je bila peć i ležaji, odnosno slama za spavanje. Sećija je postavljena uz vertikalni drveni stub koji se zove pardo. Uz pardu je sjedio domaćin kuće, ili kum kada dođe.

Rađene su i sastavljena raznim tehnikama. Tehnologija alata, i domišljatost autora su je i pravili i usavršavali. One su dugovjeke. I danas postoje čitava naselja starih brvnara kao što su ona na planini Klekovači, na mjestu zvanom Ataševac. Tu postoje čitava sela brvnara. (Materića, Trikića...) koje se nalaze ubeležena na mapama i sekcijama pedantnih Austrougara sa kraja 19. vijeka.

Vrste brvnara

Crkva brvnara Lazarica nedaleko od Prolom Banje

Brvnara može biti:

• Stambena zgrada
  • Brvnara - katun
  • Vajat
  • Vikendica - kuća za odmor
  • Kuća u kojoj se stalno boravi
  • Planinarski dom
• Seoska pomoćna zgrada
  • Kačara
  • Daščara
  • Magaza
  • Mlekar
  • Mišana
  • Staja
  • Štala
• Ostalo
  • Vodenica
  • Zvonik - pored crkve
  • Osmatračnica
  • Crkva brvnara
  • Čardak
  • Čeka lovačka
  • Zlatiborska brvnara https://web.archive.org/web/20090729060126/http://www.volimzlatibor.com/brvnare.html

Savremene brvnare

Savremena brvnara

U naše vreme se (posebno u SAD i Kanadi, mada ih ima i u Evropi) grade savremene kuće od brvana (engleski jezik razlikuje izraze loghouse ili log cabin od log home, gde se prva dva odnose na starinske brvnare i manje kuće, a potonji na savremene kuće-brvnare), često i sa spratom i potkrovljem. Kao materijal se češće koriste fabrički dobijene oblice (tzv. kalibrisane) ili poluoblice, kao i talpe, dok se prirodne oblice koriste sve ređe (zbog sporog rada).

Vidi još

• Brvnara

Literatura

• Grupa autora, Mala enciklopedija Prosveta, Prosveta, treće izdanje, Beograd, 1978.
• Grupa autora , Sociološki leksikon, Savremena administracija, Beograd 1982.
• Deroko, Aleksandar (1935). „Naša folklorna arhitektura: brvnara u raškome kraju”. Godišnjak Tehničkog fakulteta Univerziteta u Beogradu. 
• Deroko, Aleksandar (1937). „Naša folklorna arhitektura: (slamnjača, dubirog, krivača itd.)”. Godišnjak Tehničkog fakulteta Univerziteta u Beogradu. 
• Deroko, Aleksandar (1964). Narodna arhitektura. 2, Folklorna arhitektura u Jugoslaviji (PDF). Beograd: Narodna knjiga. 
• Pavlović, Dobroslav St. (1960). Crkve brvnare u Srbiji: doktorska disertacija (Teza). Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet. 
• Pavlović, Dobroslav St. (1962). Crkve brvnare u Srbiji%5d Crkve brvnare u Srbiji. Saopštenja / Republički Zavod za zaštitu spomenika. 5. Beograd: Republički Zavod za zaštitu spomenika kulture. 
• Ševo, Ljiljana (1996). Manastiri i crkve brvnare Banjolučke eparhije. Banja Luka: Opština Banja Luka; Glas srpski. ISBN 978-86-7119-071-8. 
• Findrik, Ranko (1999). Dinarska brvnara. Posebna izdanja / Muzej „Staro selo“, Sirogojno. 2. Sirogojno: Muzej „Staro selo“.