Jovan Radak
| Jovan Radak | |
|---|---|
 | |
| Lični podaci | |
| Datum rođenja | 28. januar 1842. |
| Mesto rođenja | Velika Kikinda, Austrougarska, danas Srbija |
| Datum smrti | 1. mart 1893. (51 god.) |
| Mesto smrti | Velika Kikinda, Austrougarska, danas Srbija |
| Porodica | |
| Supružnik | Sofija Kekez |
| Roditelji | Filip Radak Fema Radak |
Jovan Radak (Velika Kikinda, 28. januar 1842 — 1. mart 1893) bio je srpski knjižar i izdavač.
Biografija[uredi | uredi izvor]
Jovan Radak je rođen u siromašnoj ratarskoj porodici. Sa vrlo dobrim uspehom, završio je osnovnu školu. Njegovi roditelji, Filip i Fema, nisu imali sredstava za Jovanovo dalje školovanje, pa se on odlučio da bude trgovac. Trgovinu je učio tri godine u Mokrinu kod trgovca Alekse Tešića. Nakon učenja zanata putovao je po svetu kao trgovčki pomoćnik da bi kasnije postao samostalan trgovac. Zahvaljujući svom poštenju i vrednoći postigao je vrlo lep uspeh u radu.
Trgovački zanat[uredi | uredi izvor]
Kao trgovački pomoćnik radio je u Novom Sadu, Somboru, Sremskoj Mitrovici, Smederevu i Beogradu. Iako je plata trgovačkog pomoćnika bila vrlo niska Radak je njome izdržavao i sebe i svoje roditelje. Godine 1871. u Velikoj Kikindi otvara svoju trgovačku radnju na uglu Nadlačke i Bana Jelačića. Firma se zvala Kod svirca zato što je Radak svirao gajde. Na firmi je bio naslikan gajdaš pa su Jovana ljudi zvali Svirac. Uprkos tome što nije imao puno novca kada je otvorio radnju uspeo je da je lepo uredi i da zanimljivim sloganima poput Hodite kod izvirala da ne izvirujem badava; Evo pun dućan, devet lula jedna drugu gura; Hodite kod rapadike privuče veliki broj mušterija. Nakon što je radnja postigla određeni uspeh Radak je odlučio da se oženi Sofijom Kekez, devojkom iz poštene ratarske porodice iz Velike Kikinde.
Knjižara[uredi | uredi izvor]
U ovo vreme Velika Kikinda bila je pretežno ratarsko mesto što je značilo da je većina stanovništva bila nepismena, a deca nisu školovana. Trgovinom i zanatstvom u gradu bavili su se nemački i jevrejski doseljenici. Međutim 1872. godine Crkveni sabor doneo je uredbu da sva deca moraju da idu u školu. Tada se u Velikoj Kikindi javlja potreba za knjižarom. Prvu knjižaru u Velikoj Kikindi, Kod sv. apostola Ćirila i Metodija, otvorio je Jovan Radak u jesen 1877. godine na nagovor učitelja Nike Nikolića. Knjižara se nalazila u kući Srpske crkvene opštine(danas se tu nalazi kapija Narodne gostionice). Kasnije je preseljena u kuću apotekara Mite Pačua. Kao i kada je otvarao trgovačku radnju Radak je imao problema s novcem. Zato se obratio svom daljem rođaku Đorđu Radaku koji mu je dao zajam sa interesom od 12 procenata. Godinu dana kasnije Radak je otvorio i štampariju. S obzirom na to da je Radak sada u isto vreme imao i trgovinu i knjižaru i štampariju bio je primoran da traži pomoć. Tako je za vođenje knjižare zadužio sestričine svoje žene Sofije, Mariju i Lenku Popvić. Marija se kasnije udala za Simu Jovanovića iz Bele Crkve, brata od strica somborskog knjižara Milivoja Karakaševića. Sima je sada pomagao oko vođenja preduzeća. Nedugo posle Marije, Lenka se udala za Svetozara Ognjenovića, knjižara iz Sremskih Karlovaca. Godine 1895. Lenka umire na porođaju, a nedugo posle nje umre i Sofija. Preduzeće je sada ostalo na Mariji i Simi Jovanoviću koji su imali dve ćerke. Starija, Milana, se udala za ruskog izbeglicu Mihajla Nikolajevića Arandarenka koji je prihvatio da na sebe preuzme vođenje knjižare i štamparije. Knjižara i štamparija radile su sve do 1945. godine što će reći punih 77 godina.
Izdavačka delatnost[uredi | uredi izvor]
Radak je štampao veliki broj knjiga različite sadržine, koje je prodavao u svojoj knjižari. To su uglavnom bile zbirke narodnih pesama ili pripovedaka, originalne ili prevedene knjige raznih domaćih ili stranih autora, udžbenici i školski priručnici, kao i razni kalendari. Godinama je izdavao po nekoliko kalendara, od kojih su kalendari Orao, Vragolan i Večiti kalendar sa roždanikom i sanovnikom bili veoma popularni u severnom Banatu. Od svih štamparija koje su do 1941. godine radile u Kikindi, Radakova štamparija je izdala najveći broj naslova – oko tri stotine, ne računajući kalendare. Može se reći da je sam Radak izdao više naslova nego sve ostale štamparije zajedno.
Prva knjiga koju je Radak izdao bio je kalendar za 1881. godinu. Izdao je 29 različitih naslova kalendara u periodu od šezdeset godina, do 1941. godine. Jedna od prvih knjiga koju je Radak izdao bio je roman Jokai Mora, koji je tada bio popularan i kod srpske čitalačke publike. U početku je izdavao 1-2 knjige godišnje. Godine 1886. je izdao knjigu Mate Kosovca, istaknutog radikala i učitelja, o srpskim narodnim školama, a 1893. godine izdaje novu knjigu Srpska kultura i domaća pevačka društva Mite Klicina. Zlatna knjiga za ratare, štampana 1895. godine, dosta je služila seljacima u severnom Banatu u njihovim svakodnevnim aktivnostima.
Nakon rata se izdavačka delatnost Radakove štamparije naglo smanjuje. Godine 1920. štampa knjigu Slavka M. Kosića Osveta Kosova i Slivnice, a 1923. godine knjigu M. Ćosića Slava na solunskom frontu. Obe ove knjige bile su nadahnute velikosrpskim patriotizmom i odgovarale su shvatanjima nakon pobedonosnih oslobodilačkih ratova. Posle 1929. godine dodatno opada izdavačka delatnost. Do 1941. štampa još dve-tri stručne knjige, Adresar Velike Kikinde, izveštaje škola itd.
Novi vlasnik štamparije i knjižare Sima Jovanović i njegov zet, suvlasnik, nisu hteli da ulaze u nove izdavačke poduhvate, da bi izbegli eventualne gubitke, pa su svoju izdavačku delatnost usmerili na izdavanje kalendara, koji su imali stalne kupce i donosili siguran prihod. U Kikindi je od 1881. do 1942. godine objavljen ukupno 31 različit naslov kalendara, od kojih je 29 štampao Radak. Svi su bili štampani na srpskom jeziku, ćirilicom. Kalendari su bili ilustrovani crtežima ili slikama i ličili su jedni na druge. Izuzetak je bio Orao, odnosno Srpski orao, koji je bio većeg formata i sa koricama u boji. Na kraju svakog kalendara obavezno su se nalazili podaci o vašarima i sajmovima, kao i više stranica iz oglasa i reklama.
Iako su svi objavljeni kalendari imali svojih posebnih karakteristika, obavezno su donosili priloge srpskih književnika, biografije istaknutih političkih i kulturnih radnika, originalne priloge urednika i sl. Štamparija Jovana Radaka štampala je između ostalog i Srpski velikokikindski kalendar (1881-1942), zatim Guslar (1896-1935), Vragolan (1896-1939), koji je bio humorističkog karaktera. Godine 1897. počinje sa izdavanjem 16 novih kalendara sa karakterističnim naslovima: Orao (do 1919), Rodoljub, Srpski orao (do 1931), Bačvanin, Bosanac, Crnogorac, Dalmatinac, Miloš Obilić, Sremac(do 1918), Srbijanac itd. Iste godine je izdala još dva kalendara Mali planetar i Male novine, što će reći da je te godine izdato čak 18 novih kalendara. Većina ovih kalendara izlazila je do 1914. godine, dakle skoro dve decenije. Godine 1899. objavljen je Pravoslavni crkveni kalendar, a 1906. godine kalendar Ružica, koji je izlazio do 1919. godine. Kasnije su objavljeni i Novi Srbobran i Ratar (1912), Sadašnjost (1915), Domaći prijatelj (1916), Lasta (1917) i Crkveni kalendar (1919), kao i Večiti kalendar sa roždanikom. Poslednji kalendar koji je Radakova štamparija objavila izašao je 1942. godine.[1]
Biblioteka za mlade[uredi | uredi izvor]
1895. godine, na predlog grupe kikindskih Srba, pre svega učitelja, Radak je pokrenuo Biblioteku za mlade, čije su sveske u obimu od dva tabaka manjeg formata izlazile jedanput mesečno. Osnovna ideja ove biblioteke je bila sistematsko odupiranje sve snažnijem talasu mađarizacije kao i prosvećivanje kikindskih Srba. Ova biblioteka je ubrzo postala omiljena kod mladih Kikinđana, pa su neke sveske doživele i po nekoliko izdanja. U prvoj godini izlaženja objavljeno je deset svezaka. Na svima je kao autor bio označen Kamenko, što je bio zajednički pseudonim autora – kikindskih učitelja. Prema sačuvanim primerima objavljeno ih je 18, ali se veruje da ih je bilo više.
Prvu knjižicu ove biblioteke Radak je objavio 1895. godine, a poslednju 1927. godine. Neke od knjižica koje su štampane su Mačak u čizmama, U leopardovoj pećini, Ukradeno dete, Kanarica, Svaki je svoje sreće kovač itd.[1]
Smrt[uredi | uredi izvor]
Tokom života Radak je slabo pazio na svoje zdravlje tako da je već sa 45 godina počeo da slabi i da se često razboljeva. Početkom 1893. bolest ga je svalila u krevet, a preminuo je u noći između 28. februara i 1. marta iste godine malo pre udaje svoje nećake Marije. Nakon Radakove smrti posao na sebe preuzimaju njegova žena i nećake.
Reference[uredi | uredi izvor]
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Petar Jonović: Srpsko knjižarstvo: zbornik radova iz istorije srpskog knjižarstva. Novi Sad: Prometej, 1997.