Bihevioristička sociologija

Bihevioristička sociologija je oblast sociologije koja se dovodi u vezu sa psihološkim konceptom biheviorizma i proučava uticaj ponašanja pojedinaca ili grupa na društveno ili nedruštveno okruženje. Bihevioristička analiza može biti primenjena na važna društvena pitanja pojedinaca, interakcije iѕmeđu pojedinaca u grupama ili na ponašanja u grupama, organizacijama ili društvima.

Berhus Frederik Skiner

Sociolog Džordž Ricer definiše biheviorističku sociologiju kao "teorijski napor ѕa primenu principa psihološkog pravca biheviorizma na sociološka pitanja". Nastanak ove savremene sociološke teorije korespondira sa radikalnom teorijom biheviorizma američkog psihologa Berhusa Frederika Skinera koji je smatrao da je ličnost "teorijski konstrukt koji se odnosi na sveukupnost repertoara ponašanja". Pojedinac vrši spontane radnje kojima menja sredinu, a posledice koje mogu biti i pozitivne i negativne, određuju verovatnoću njihovog javljanja i oblikuju ličnost. One operacije koje dovode do pozitivnog potkrepljenja odn. nagrade učvršćuju se i češće se javljaju, dok one koje dovode do kazne imaju manju verovatnoću javljanja ili se potpuno gase.

Skinerova kutija

Saznanja do kojih je došao vršeći ispitivanja na životinjama primenio je i na ljudsko ponašanje. U "Skinerovoj kutiji" nalazila se poluga i dozer sa hranom koja se istiskuje kada se poluga pritisne. Pacov ili golub koje je koristio u eksperimentima, ispitujući sredinu, slučajno pritiska polugu i emituje operant, "spontano nastali odgovor koji dovodi do određene posledice u sredini". Hrana je posledica emitovanog operanta. Nakon određenog vremenskog perioda i niza slučajnih pritiskivanja poluge, uočava se pojačani tempo operanta. Verovatnoća ponovnog javljanja operanta ѕavisiće od potkrepljenja i na taj način ostati kao naučena radnja u ponašanju životinje u istoj ili sličnoj situaciji.

Potkrepljenje

Sve što sledi nakon ponašanja i dovodi do češćeg javljanja naziva se potkrepljenjem. Često se potkrepljenje poistovećuje sa nagradom, iako to nije uvek slučaj. Skiner je definisao pojmove pozitivnog i negativnog potkrepljenja i kazne. Pozitivno potkrepljenje je za gladnu životinju hrana odn. za žednu voda, a negativno potkrepljenje predstavlja uklanjanje neprijatnosti. Ukoliko životinja prestane sa vršenjem određene radnje, biće izložena blagim električnim udarima što će je dovesti do toga da nauči tu radnju kako bi sprečila bolne udare. Uloga pozitivnog i negativnog potkrepljenja je ista i odnosi se na učvršćivanje ponašanja koje mu prethodi.

Odbacivanje kazne

Kazna je draž koja dovodi do eliminacije određenog ponašanja, što je razlikuje od negativnog potkrepljenja. Razlikovao je dve vrste kazni:kada se subjekat izlaže neprijatnoj draži i uskraćivanje prijatnih draži.

Skiner je oštro kritikovao filozofsko i moralističko insistiranje na slobodi i dostojanstvu tvrdeći da se svet može poboljšati uz dobre navike, kao i da sve počinje uslovljavanjem ponašanja u najranijem detinjstvu. Skiner je odbacivao delotvornost kazne i smatrao je da je bolje primenjivati nagrade. Kroz nagrade, deca usvajaju nove oblike ponašanja, dok se kaznom eliminišu postojeći. Kazna upućuje na ono što ne treba raditi, a ne uči šta je poželjno ponašanje. Pored toga, osobe koje su kažnjavane često dovode u pitanje onoga ko ih kažnjava, a ne svoje ponašanje. Kod modifikovanja ponašanja najbitnija je doslednost, što znači da se određena ponašanja potkrepljuju uvek na isti način, kao i nepokolebljivost koja podrazumeva poštovanje uspostavljenog programa modifikovanja.

Džordž Homans

O sociološkom značaju biheviorizma pisao je Džordž Homans u teoriji razmene koja je nastala pod uticajem Skinerovog viđenja biheviorizma. Smatrao je da postulati biheviorističke psihologije ne odgovaraju samo sociologiji, već svim društvenim naukama. "Osnovni sociološki problemi nisu analitički, već se prepoznaju u pronalaženju novih fundamentalnih pravila. Mislim da su principi već otkriveni i da se nalaze u psihologiji." Relativno trajne sociološke strukture nastaju u kombinaciji ponašanja čoveka i psiholoških postulata, "a to je centralni problem sociologije još od Hobsa." Svo postojeće društveno ponašanje je sagledao kao nataloženu društvenu razmenu zbog čega je smatrao da svaka društvena promena zahteva psihološka načela.

Homans ističe elementarno društveno ponašanje odn. ponašanje društvenih jedinica unutar odnosa koje je univerzalne prirode, nezavisno od institucionalnih i normativnih ograničenja.

Statusni sistemi

Ovakav princip biheviorističke sociologije Homans objašnjava kroz analogiju sa indijskim kastinskim sistemom posmatrajući ga delom velike kategorije koju naziva statusnim sistemom. Statusni sistemi se javljaju i u drugim društvima, kao i u manjim grupama, u novim grupama i novim organizacijama odn. možemo da pratimo kako nastaje sve vreme, razvija se. Ono što je isto u svim socijalnim strukturama jesu norme, konformizam, snaga, uticaj, saradnja. Svakako da se norme razlikuju od grupa do društava, ali proces nastajanja normi se javlja u svim društvima. Iako je taj društveni sistem jedinstven u istoriji civilizacije, identične principe autor pronalazi u malim grupama. Statusni sistem u malim grupama se razlikuje od kastinskog sistema, ali u oba slučaja razlike u snazi su u vezi sa razlikama u statusu. I to vidi kroz istoriju. "Ako bismo u malim grupama manipulisali razlikama u snazi i videli korespondenciju sa razvijanjem razlika, nema sumnje da bismo razvili proces koji u širim okvirima, tokom mnogo vekova i okolnosti, dovodi ko indijskog kastinskog sistema". Autor ide i korak dalje i smatra da je moguće kreiranje različitih varijanti statusnog sistema, od visoko diferenciranog do relativno nediferenciranog.

Odnos razmene

U okviru svakog odnosa razmene po Homansu postoje principi najmanjeg interesa-onaj ko ima najviše moći je onaj koji će najteže promeniti ponašanje da bi osigurao dobijanje nagrada za sebe. Za njega odnos kao celina ima relativno najmanju vrednost i obrnuto, oni koji su manje moćni imaju najveći interes da odnos ostane održiv. Osnove su međusobno zavisne i imaju tendenciju širenja. Uvećanje moći po jednom osnovu otvara mogućnost uvećanja moći po drugim osnovama. Homansova definicija moći zasnovana je na sredstvima nagrađivanja.

Iako Homasova tumačenja imaju koren u Skinerovoj teoriji, on istovremeno kritikuje njegov rad o ponašanju dobijena na osnovu eksperimenta sa golubovima i izjednačavanju rezultata sa ljudskim ponašanjem koja je preneo na "impresivne diskusije" kao što su država i religija, kompleksne teme sa dugačkom istorijom. Po njegovom shvatanju, bolja strategija bi bila da je principe ponašanja sistematično preneo na jednostavnije društvene situacije, kao što je interakcija u malim grupama. U kritici je otišao i šire, smatrajući da su psiholozi definisali biheviorističku psihologiju, ali su iznenađujuće malo primenili ta saznanja u oblasti socijalnog ponašanja i formiranja relativno trajnih socijalnih struktura. Smatrao da je problem objašnjenja i predviđanja kroz principe ponašanja i nastajanja fundamentalnih socijalnih procesa i njihova kombinacija sa određenim okolnostima je suštinska za sve društvene nauke. Podbacivanje psihologa u tom smislu daje šansu sociolozima.

Peter Blau

Peter Blau, jedan od najuticajnijih sociologa američke sociologije, dao je veliki doprinos sociološkoj teoriji, posebno teoriji razmene. Osnovni pojam koji Blau određuje kao silu koja navodi pojedince da se udružuju naziva socijalnom atrakcijom. Proces društvene atrakcije vodi u proces društvene razmene. Što je jača atrakcija, jača je razmena. Ukoliko je odnos nagrađujući za aktere, nastojaće da ga održe takvim i učine međusobno obavezujućim. Na taj način se jača međusobna povezanost aktera odnosa društvena razmene.

Blau određuje društvenu razmenu kao "dobrovoljne akcije pojedinaca motivisane očekivanim uzvraćanjima koja zaista i uslede od drugih". Kada jedan akter dobije nagradu od drugog, to ga obavezuje da uzvrati, ali do razmene ne dolazi ukoliko izostaje povratna transakcija. Polazeći od originalne studije socijalne aktivnosti u birokratijama, Blau je razvio "mikrostrukturalnu" teoriju razmene i društvene integracije u malim grupama. Reč je o neekonomskoj razmeni odnosno o statusu i moći unutar grupe.

Reference

• James W. Michaels and Dan S. Green, Behavioral Sociology: Emergent Forms and Issues The American Sociologist Vol. 13, No. 1 (Feb., ). (1978). str. 23—29
• Ritzer, Geogge, Ryan, J. Michael, The Concise Encyclopedia of Sociology, Wiley – Blackwell, 2011 Skinner, B.F., Beyond Freedom and Dignity, A Bantam Vintage Book, 1971
• Burgess, R., Don Bushell, J., Behavioral Sociology, The experimental analyisis od social porcess, Columbia University Press, 1969
• Friedrichs, R., The Potential Impact of B. F. Skinner upon American Sociology, The American Sociologist, Vol. 9, No. 1 (Feb., ). (1974). str. 3—8
• Benson, N., Psihologija koncept u slikama, Psihopolis Institut, Novi Sad, 2010
• Žiropađa, Lj., Uvod u psihologiju, Čigoja štampa, Beograd, 2012
• Mentus, V., Društvena moću teorijama razmene – Homansova i Blauova shvatanja odnosa moći i razmene, Institut društvenih nauka Beograd, 2014