Vazduhoplov

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Probni avioni agencije NASA
Mil Mi-8 je najviše proizvođeni helikopter u istoriji
Voodoo, modifikovani P 51 Mustang je bio šampion Renove vazdušne trke 2014 godine

Vazduhoplov je naprava koja se kreće u atmosferi (vazduhu) fizički odvojena od površine zemlje i to uključuje letilice sa fiksnim i rotacionim krilom; čvrste i mekane konstrukcije; teže i lakše od vazduha. Vazduhoplov koji se kreće kroz vazduh i ima sopstveni pogon se obično naziva letelica. On se suprotstavlja sili gravitacije koristeći statičko podizanje ili dinamičko podizanje aeroprofila,[1] ili u nekim slučajevima potisak nadole iz mlaznog motora. Uobičajeni primeri vazduhoplova obuhvataju avione, helikoptere, vazdušne brodove (uključujući blimpove), jedrilice, i balone na vrući vazduh.[2]

Vazduhoplov je sprava koja je u stanju da se sa svojim sopstvenim sredstvima održava u vazduhu, lebdi ili leti. Mogu se podeliti u dve grupe: aerostati (baloni, vazdušni brod, dirižabl) i aerodini (avion, helikopter).

Ljudska aktivnost koja je vezana za vazduhoplove se zove „avijacija“. Vazduhoplovom sa posadom upravlja pilot, dok bespilotne letelice mogu da budu daljinski kontrolisane ili samokontrolisane računarom. Vazduhoplovi se mogu klasifikovati po različitim kriterijumima, kao što su tip uzdizanja, pogon vazduhoplova, upotreba i drugo.

Vrste vazduhoplova[uredi | uredi izvor]

Prema osnovama na kojima se zasniva moć letenja tj. održavanja u vazduhu, vazduhoplovi se dele na dve vrste:

  • vazduhoplovi lakši od vazduha (statičke leteće mašine) ili aerostati
  • vazduhoplovi teži od vazduha (dinamičke leteće mašine) ili aerodini.

Lakši od vazduha – aerostati [uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Balon (vazduhoplov), Cepelin, Vazduhoplovna jedrilica, Autožir, Zmaj (vazduhoplov), Padobran i Paraglajder

Vazduhoplovi lakši od vazduha osiguravaju uzgon po Arhimedovom načelu, budući da im je gustina manja od gustine okolnog vazduha kojeg takav vazduhoplov istiskuje. Ovi vazduhoplovi su poznati i pod imenom baloni. Aerostati koriste uzgon da plutaju u vazduhu na isti način na koji brodovi plutaju po vodi. One se odlikuju jednom ili više velikih vreća ispunjenih gasom relativno niske gustine, kao što su helijum, vodonik ili vrući vazduh, koji je manje gust od okolnog vazduha. Kada se težina tog gasa doda težini konstrukcije vazduhoplova, letilica ima istu težinu kao i vazduh koji je njom istisnut.

Baloni na topao vazduh

Mali baloni s toplim vazduhom zvani leteći fenjeri prvi put su izmišljeni u drevnoj Kini pre trećeg veka p. n. e. i uglavnom su korišteni pri kulturnim proslavama. Oni su bili drugi poznati tip letećeg objekta, pri čemu je prvi tip letećeg objekta bio zmaj, isto tako izmišljen u drevnoj Kini pre par hiljade godina (pogledajte dinastija Han).

Prvi vazduhoplov lakši od vazduha bio je balon pun toplog vazduha koji su sagradila braća Mongolfje i koji je 15. oktobra 1783. uspešno leteo nešto više od 4 minute. Takvim balonom nije se moglo leteti u smeru po želji posade i putnika, nego se kretao nošen vetrom.

Veliki preokret napravio je David Švarc, koji je napravio prvi upravljivi vazdušni balon s metalnom konstrukcijom. U njegovu čast izdana je i posebna medalja[3]. Međutim zasluge su pripale nemačkom grofu Cepelinu koji je projekt otkupio od Švarcove udovice, te konstruisao prototip 1897. godine. Za upravljive balone se stoga često koriste imena „cepelin“ ili „dirižabl“ (od francuskog dirigeable, upravljiv). Švarc je tokom projektovanja radio i na materijalima, čime je otvorio put otkriću lagane i čvrste legure aluminijuma, poznate pod imenima dural, duraluminijum, ili Švarcov aluminijum, koja je i danas vrlo popularan materijal za izradu vazduhoplova.

Vazdušni brod USS Akron nad Menhetnom tokom 1930-ih

Balon je originalno bio bilo koji aerostat, dok je termin vazdušni brod korišten za velike, pokretne avionske dizajne, obično s fiksnim krilima.[4][5][6][7][8][9] Godine 1919, Frederik Hendli Pejdž je koristio naziv „brod od vazduha”, kao i naziv „vazdušna jahta” za manje putničke tipove.[10] Tokom 1930-ih, veliki međunarodni leteći brodovi su isto tako ponekad bili nazivani „brodovima od vazduha” ili „letećim brodovima”[11][12] – mada ni jedan u to vreme još uvek nije bio izgrađen. Pojavom pogonskih balona, zvanih dirižabl balonima, i kasnije rigidnih brodskih trupova koji omogućavaju veliko povećanje veličine, počeo je da se menja način na koji su ove reči korišćene. Izrađeni su ogromni pogonski aerostati, koje karakteriše kruti spoljni okvir i odvojeni aerodinamički pokrivni plašt oko vreća za gas, među kojima su najveći i najpoznatiji Cepelini. Još uvek nije bilo vazduhoplova sa fiksnim krilom ili nerigidnih balona dovoljno velikih da bi se nazvali vazušnim brodovima, tako da je termin „vazdušni brod” postao sinonimom sa ovim avionom. Zatim je nekoliko nesreća, kao što je Hindenburška katastrofa iz 1937. godine, dovelo do izlaska vazdušnih brodova iz upotrebe. U današnje vreme je „balon” nepogonski aerostat, a „vazdušni brod” ima pogon.

Pogonski aerostat s kojim se može kormilariti se naziva dirižabl. Ponekad se ovaj izraz primenjuje samo na nerigidne balone, a ponekad se i dirižabl balon smatra definicijom vazdušnog plovila (koje onda može biti kruto ili nekruto). Fleksibilne dirižable karakteriše umereno aerodinamična gasna vreća sa stabilizacionim plavim pločama na zadnjoj strani. Oni su uskoro postali poznati kao blimpovi. Tokom Drugog svetskog rata, ovaj oblik je bio široko prihvaćen za balone privezane za zemlju; u vetrovitom vremenu, ovo smanjuje naprezanje na privezni konopac i stabilizuje balon. Nadimak blimp je usvojen zajedno sa oblikom. U modernim vremenima, bilo koji mali dirižabl ili vazdušni brod se zove blimp, mada se blimp može da bude opremljen pogonskim mehanizmom.

Teži od vazduha – aerodini [uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Avion, cepelin, helikopter, raketni pojas i motorni zmaj

U ovu grupu spadaju svi vazduhoplovi čija je težina veća od težine istisnutog vazduha i lete na osnovi postojanja aerodinamičke noseće sile uzgona koja se suprotstavlja delovanju vlastite težine letilice.[13][14] Vazduhoplovi teži od vazduha ostvaruju uzgon tako da se deo vazduhoplova posebnog oblika, krila, kreću kroz vazduh čime se proizvodi aerodinamička sila, čija jedna komponenta je usmerena uvis.[15] Od tog dinamičkog kretanja kroz vazduh vodi poreklo termin aerodin. Postoje dva načina da se proizvede dinamički uzgon: aerodinamičko podizanje, i pogonsko podizanje u vidu potiska motora.

Aerodinamičko podizanje pomoću krila se najčešće sreće, pri čemu se vazduhoplov sa fiksnim krilom održava u vazduhu putem kretanja krila unapred, a kod rotokoptera pomoću rotirajućih krilastih rotora koji se ponekad nazivaju rotirajućim krilima. Krolo je ravna, horizontalna površina, obično oblikovan u poprečnom preseku kao aeroprofil. Da bi se letelo, vazduh mora da protiče preko krila i da stvara uzgon. Fleksibilno krilo je krilo napravljeno od tkanine ili tankog pločastog materijala, često rastegnutih preko rigidnog okvira. Zmaj je privezan za tlo i oslanja se na brzinu vetra preko krila, koja mogu biti fleksibilna ili kruta, fiksna ili rotirajuća.

Pri pogonskom podizanju, vazduhoplov usmerava svoj potisak motora vertikalno nadole. V/STOL vazduhoplovi, kao što su Harijer džamp džet i F-35B se podižu i spuštaju vertikalno koristeći pogonsko podizanje i prelaze na aerodinamično podizanje u stalnom letu.

Čista raketa se obično ne smatra aerodinom, jer ne zavisi od vazduha za svoje podizanje (i može čak da leti u svemiru); međutim, mnoga aerodinamički podizana vozila pokreću ili im pomažu raketni motori. Projektili sa raketnim pogonom koji imaju aerodinamičko podizanje pri veoma velikoj brzini zbog protoka vazduha preko njihovih tela su marginalni slučaj.

Vazduhoplovi s nepokretnim krilom[uredi | uredi izvor]

Erbas A380, najveći putnički avion na svetu[16][17]
Glavni članci: Vazduhoplovna jedrilica i Avion sa fiksnim krilima

Ako su krila vazduhoplova nepomična, recimo spojena na trup, tada se celi vazduhoplov mora kretati kroz vazduh da bi mu krila mogla ostvariti potreban uzgon. Takvi se vazduhoplovi nazivaju avioni. Da bi takav vazduhoplov mogao poleteti, on već na zemlji mora postići dovoljnu brzinu kretanja kroz vazduh, te mu je potreban aerodrom s dovoljno dugačkom uzletno-sletnom stazom („pistom“).

Preteča aviona sa fiksnim krilom je zmaj. Dok se vazduhoplov sa fiksnim krilima oslanja na brzinu kretanja unapred za stvaranje protoka vazduha preko krila, zmaj je vezan za zemlju i oslanja se na vetar koji duva preko krila kako bi se obezbedilo podizanje. Zmajevi su bili prvi vid vazduhoplova koji je leteo. Oni su izumljeni u Kini oko 500. godine p. n. e. Mnogo aerodinamičkog istraživanja je obavljeno sa zmajevima pre nego što su postali dostupni testni avioni, aerotuneli i računarski programi za modelovanje.

Prvi vazduhoplovi teži od vazduha koji su imali sposobnost kontrolisanog leta bile su lebdilice. Jedan od modela koji je dizajnirao Džordž Kejli izveo je prvi kontrolisani let sa pilotom 1853. godine.

Praktične, pogonske, vazduhoplove sa fiksnim krilima (avion ili vazdušno plovilo) izumeli su Vilbur i Orvil Rajt. Osim metoda propulzije, vazduhoplove sa fiksnim krilima generalno karakterišu njihove konfiguracije krila. Najvažnije karakteristike krila su:

  • Broj krila – jednokrilac, dvokrilac, itd.
  • Podrška krila – konusna ili nosačka, kruta ili fleksibilna.
  • Krilna platforma – uključujući aspektni odnos, ugao strele, i sve varijacije duž raspona (uključujući važnu klasu delta krila[18][19]).
  • Lokacija horizontalnih stabilizatora, ako ih ima.
  • Diedralni ugao – pozitivan, nulti, ili negativan (anedralni).

Vazduhoplov varijabilne geometrije može da promeni svoju konfiguraciju krila tokom leta.[20]

Leteće krilo nema trupa, iako može imati male mehure ili nabore.[21] Nasuprot ovome je podizno telo,[22][23] koje nema krila, mada može da ima male stabilizujuće i kontrolne površine.

Ekranoplanske letilice se ne smatraju vazduhoplovom.[24] One efikasno „lete” blizo površine zemlje ili vode, poput konvencionalnog aviona tokom poletanja. Primer je ruski ekranoplan (s nadimkom „čudovište Kaspijskog mora”). Letilice na ljudski pogon isto tako se oslanjaju na površinski učinak da se zadrže u vazduhu uz minimalni utrošak snage pilota, mada jedini razlog za to je što one imaju tako slab pogon — inače su sposobne da lete više.[25]

Vazduhoplovi s pokretnim krilima[uredi | uredi izvor]

Autožir[26][27]
Glavni članci: Rotokopter, helikopter i autožir

Krila vazduhoplova mogu biti pokretna, tako da se vrte oko ose, i tada se nazivaju krakovima, a čitav sklop takvih krila i zajedničke osovine se naziva rotor. Vazduhoplovi s ovakvim konstrukcijskim rešenjem su helikopteri i autožiri. Bitno svojstvo koje helikopter ostvaruje upotrebom pogonjenog rotora je mogućnost lebdenja u mestu, poput balona, a uz odgovarajući sastav upravljanja može se kretati u svim smerovima.

Helikopteri imaju rotor koji se okreće na motorni pogon. Rotor gura vazduh nadole kako bi stvorio potisak. Naginjanjem rotora unapred, protok naniže biva nagnut unazad, stvarajući potisak za let unapred. Neki helikopteri imaju više od jednog rotora, a nekoliko njih ima rotore koje okreću gasne mlaznice na vrhovima.

Autožiri imaju bezpogonske rotore, sa zasebnom pogonskom silom kojom se obezbeđuje potisak. Rotor je nagnut unazad. Kako se autožir pomera unapred, vazduh duva naviše prema rotoru, što izaziva njegovo okretanje. Ovo okretanje povećava brzinu protoka vazduha preko rotora, što pruža potisak. Rotorski zmajevi su autožirovi bez pogona, koji su povlače da bi im se dala brzina unapred ili se prikače na statički anker pri jakom vetru u kome zmaj leti.

Cikložiri rotiraju svoja krila oko horizontalne ose.[28][29]

Kombinovani rotorkraft ima krila koja pružaju delimičan ili potpun potisak pri letu unapred. Oni se u današnje vreme klasifikuju kao tipovi sa pogonskim podizanjem, a ne kao rotokrafti. Tiltorotorni vazduhoplov (kao što je V-22 Ospri), tiltving, tejlsiter, i koleopter vazduhoplov imaju svoje rotore/propelere horizontalno za vertikalni let i vertikalno za let unapred.

Drugi metodi podizanja[uredi | uredi izvor]

X-24B podizno telo.
  • Podizno telo je telo vazduhoplova koje je oblikovano da proizvodi potisak. Ako postoje krila, ona su premala da bi pružila značajno podizanje i koriste se samo za stabilnost i kontrolu. Podizna tela nisu efikasna: ona pate od velikog povlačenja i takođe moraju putovati velikom brzinom kako bi se stvorilo dovoljno potiska za letenje. Mnogi od istraživačkih prototipa, kao što je Martin-Marijeta X-24,[30][31] koji je doveo do razvoja Spejs-šatla,[32] su bili podizna tela (mada sam šatl to nije). Isto tako supersonični projektili dobijaju podizanje iz protoka vazduha preko cevastog tela.
  • Vazduhoplovi sa pogonskim podizanjem se oslanjaju na motor pri vertikalnom podizanju i sletanju (VTOL).[33][34] Većina tipova prelazi na podizanje sa fiksnim krilima pri horizontalnom letu. Klase tipova vazduhoplova sa pogonskim podizanjem obuhvataju VTOL mlazni avion (kao što je Harijer džamp džet[35][36]) i tiltrotore (kao što je V-22 Ospri[37][38]), između ostalih. Nekoliko eksperimentalnih dizajna se u potpunosti oslanja na motorni potisak za obezbeđivanje podizanja tokom celog leta, uključujući lične lebdeće platforme i raketne pojase. VTOL istraživački projekti obuhvataju letećeg bedsteda.[39][40]
  • Fletnerov vazduhoplov koristi rotirajući cilindar umesto fiksnog krila, i podiže se pomoću magnusovog efekta.
  • Ornikopter dobija potisak tako što zamahuje krilima.

Vazduhoplovi mekane konstrukcije[uredi | uredi izvor]

Dimenzije vazduhoplova[uredi | uredi izvor]

Grumman Gulfstream

Osnovne dimenzije vazduhoplova koje se navode prilikom njegovog opisa su njegova dužina, visina, raspon krila i površina krila. Dužina (3) se meri od nosa vazduhoplova do najisturenijeg dela repnih površina. Visina (2) se meri od tla do najvišeg dela vazduhoplova, zavisno od izvedbe to može biti okomiti ili vodoravni stabilizator. Raspon (1) (razmah krila) (engl. Wинг спан) je dužina koja spaja vrhove levog i desnog krila. Kod aviona s promenjivom geometrijom krila raspon nije stalna veličina. Površina krila () podrazumeva ukupnu površinu levog i desnog krila, a za pojedino krilo je jednaka umnošku razmaha (udaljenosti vrha krila od trupa) krila s prosečnom širinom krila.

Pogon vazduhoplova[uredi | uredi izvor]

Za pogon vazduhoplova se tipično koriste motori s unutrašnjim sagorevanjem. Izuzetno se koristi i električni pogon na vazduhoplovnim modelima i nekim eksperimentalnim vazduhoplovima bez posade.

Klipni motori su bili prvo korišteni za pogon vazduhoplova, a i danas su se zadržali na mnogim manjim i sportskim vazduhoplovima. Kao pogonsko gorivo obično koriste benzin, ali se u zadnje vreme pojavljuju u primeni i dizelski motori. U oba slučaja kiseonik se uzima iz vazduha u kojem se nalazi vazduhoplov. Nedostatak klipnih motora je da s visinom, kako opada gustina vazduha, opada i snaga motora.

Mlazni i turbinski motori su se pojavili tokom Drugog svetskog rata. Načelno su ta dva motora ista, razlikuju se u optimizaciji izlaznog dela. Mlazni motor kinetičku energiju vrelog gasa najvećim delom pretvara u brzinu gasa koji zatim ispušta kroz mlaznik i prema Njutnovom zakonu akcije i reakcije proizvodi potisnu silu prema napred. Turbinski motor većinu energije gasa pretvara na izlaznoj turbini u mehaničku energiju (okretanje vratila), koja se zatim koristi na primer za okretanje pogonskog propelera (kod turbo-prop aviona) ili rotora helikoptera. Ovaj pogon je popularniji od običnog mlaznog motora, jer je gasna turbina efikasnija nego kod mlaznog motora. Međutim budući da i propeleri imaju ograničenja, postoji i kombinovani („turbo-ventilatorski”) pogon, gde je propeler zamenjen impelerom, odnosno ventilatorom s mnogobrojnim krilcima smeštenim u kratku cev. Taj pogon koriste savremeni veliki putnički avioni.

Raketni motor je posebna vrsta mlaznog motora koji vazduh ne usisava iz atmosfere, nego kiseonik dobija iz posebnog spremnika.[41] Ovi motori odlikuju se vrlo visokim odnosom snage i mase, ali kako osim goriva moraju da nose i masu kiseonika (ili zamenskog hemijskog jedinjenja), retko se koriste u vazduhoplovima. Svoju primenu nalaze na raketama i svemirskim letelicama

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Aircraft - Define Aircraft at Dictionary.com”. Dictionary.com. Pristupljeno 1. 4. 2015. 
  2. ^ „Different Kinds & Types of Aircraft”. www.wingsoverkansas.com. Arhivirano iz originala 21. 11. 2016. g. Pristupljeno 12. 07. 2017. 
  3. ^ Amerisrael, Numismatic association, A Plaquette for David Schwartz Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. mart 2016), pristupljeno 8. 7. 2016.
  4. ^ US patent 467069 Arhivirano 2014-02-23 na sajtu Wayback Machine "Air-ship" referring to a compound aerostat/rotorcraft.
  5. ^ Ezekiel Airship (1902) wright-brothers.org Arhivirano 2013-12-03 na sajtu Wayback Machinealtereddimensions.net Arhivirano 2014-02-22 na sajtu Wayback Machine "airship,"- referring to an HTA aeroplane.
  6. ^ The Bridgeport Herald, August 18, 1901 Arhivirano 2013-08-03 na sajtu Wayback Machine - "air ship" referring to Whitehead's aeroplane.
  7. ^ Cooley Airship of 1910, also called the Cooley monoplane.„Archived copy”. Arhivirano iz originala 02. 11. 2013. g. Pristupljeno 10. 2. 2014. „Archived copy”. Arhivirano iz originala 2. 4. 2012. g. Pristupljeno 7. 9. 2011. - a heavier-than-air monoplane.
  8. ^ Frater, A.; The Balloon Factory, Picador (2009), Page 163. - Wright brothers' "airship."
  9. ^ George Griffith, The angel of the Revolution, 1893 Arhivirano 2014-02-22 na sajtu Wayback Machine - "air-ship," "vessel" referring to a VTOL compound rotorcraft (not clear from the reference if it might be an aerostat hybrid.)
  10. ^ Auckland Star, 24 February 1919 Arhivirano 2014-03-24 na sajtu Wayback Machine "Ships of the air," "Air yachts" - passenger landplanes large and small
  11. ^ The Sydney Morning Herald, Monday 11 April 1938 -"ship of the airs," "flying-ship," referring to a large flying-boat.
  12. ^ Smithsonian, America by air Arhivirano 2014-01-18 na sajtu Wayback Machine "Ships of the Air" referring to Pan Am's Boeing Clipper flying-boat fleet.
  13. ^ „MECANIQUE DES FLUIDES” (na jeziku: (jezik: francuski)). Arhivirano iz originala 26. 01. 2014. g. Pristupljeno 22. 4. 2018. „MECANIQUE DES FLUIDES” 
  14. ^ „Bernoulli's equation” (na jeziku: (jezik: engleski)). grc.nasa. Arhivirano iz originala 31. 05. 2014. g. Pristupljeno 14. 6. 2014. „Bernoulli's equation” 
  15. ^ „Welcome to the Beginner's Guide to Aerodynamics Image of jet airplane” (na jeziku: (jezik: engleski)). grc.nasa. Arhivirano iz originala 15. 07. 2012. g. Pristupljeno 14. 6. 2014. „Welcome to the Beginner's Guide to Aerodynamics Image of jet airplane” 
  16. ^ „Airbus, a leading aircraft manufacturer” (na jeziku: (jezik: engleski)). airbus.com. 14. 8. 2012. Arhivirano iz originala 6. 7. 2011. g. Pristupljeno 27. 9. 2012. „Raspored i udobnost kabine” 
  17. ^ Association, Press. „Airbus A380 superjumbo completes first passenger flight | Business”. guardian.co.uk. Pristupljeno 21. 8. 2012. 
  18. ^ Probert, B, Aspects of Wing Design for Transonic and Supersonic Combat, NATO, Arhivirano iz originala (pdf) 17. 5. 2011. g. 
  19. ^ Aerodynamic highlights of a fourth generation delta canard fighter aircraft, Mach flyg, Arhivirano iz originala 27. 11. 2014. g. 
  20. ^ „Plane With Expanding Wing, Flies In Tests”. Popular Science. novembar 1932. str. 31. 
  21. ^ U.S. Naval Technical Mission in Europe. „Technical Report No. 76-45 on. Horten Tailless Aircraft” (PDF). Central Air Documents Office. str. 5. Arhivirano iz originala (PDF) 02. 10. 2012. g. Pristupljeno 18. 7. 2010. „Hor ten. H-II Both glider and powered version - (see figures 19 and 20)” 
  22. ^ 12. 1917.&DB=EPODOC&locale=en_EP# US patent 1.250.033[mrtva veza]
  23. ^ „ESA Bulletin 161 (1st quarter 2015)” (PDF). ESA. 2015. str. 23. ISSN 0376-4265. Pristupljeno 30. 5. 2015. 
  24. ^ Sub-Committee on Ship Design and Equipment (DE) (novembar 2001). „Wing-in-Ground (WIG) craft”. International Maritime Organization. Arhivirano iz originala 16. 01. 2014. g. Pristupljeno 16. 1. 2014. 
  25. ^ „World's First Aerial Bicycle Flies”. Popular Science: 41. oktobar 1923. ISSN 0161-7370. 
  26. ^ Bensen, Igor. "How they fly – Bensen explains all" Archive Gyrocopters UK. Accessed: 10 April 2014. Quote: "air.. (is) deflected downward"
  27. ^ Charnov, Bruce H. Cierva, Pitcairn and the Legacy of Rotary-Wing Flight] Hofstra University.
  28. ^ The Development of cyclogyro Arhivirano 2007-10-18 na sajtu Wayback Machine
  29. ^ „The Cyclogyros, Planned paddle-wheel aeroplanes”. Arhivirano iz originala 22. 07. 2018. g. Pristupljeno 19. 10. 2018. 
  30. ^ „MARTIN X-24B”. National Museum of the US Air Force. 26. 8. 2009. Arhivirano iz originala 16. 12. 2013. g. Pristupljeno 15. 7. 2017. 
  31. ^ „X-24B launch – air drop from mothership”. Dryden Flight Research Center. Arhivirano iz originala 23. 09. 2015. g. Pristupljeno 25. 3. 2013. 
  32. ^ Reed, R. Dale; Lister, Darlene (2002). Wingless Flight: The Lifting Body Story. University Press of Kentucky. ISBN 978-0-8131-9026-6.  also available as a PDF file.
  33. ^ Laskowitz, I.B. "Vertical Take-Off and Landing (VTOL) Aircraft." Annals of the New York Academy of Sciences, Vol. 107, Art.1, 25 March 1963.
  34. ^ Khurana KC (2009). Aviation Management: Global Perspectives. str. 133. ISBN 9789380228396. 
  35. ^ „First Flight for Sea Harrier FRS2”. 10 (13). Janes Defense Weekly. 1988: 767. 
  36. ^ Graves, David (2002). „Sea Harrier cuts leave the fleet exposed The decision to retire the decisive weapon of the Falklands conflict means the Navy will have to rely on America for air support”. The Telegraph. Pristupljeno 1. 1. 2014. 
  37. ^ "Osprey OK'd." Defense Tech, 28 September 2005.
  38. ^ "FY 2009 Budget Estimates" (PDF). str. 133. Arhivirano 2008-10-03 na sajtu Wayback Machine United States Air Force, February 2008.
  39. ^ Fricker, Jon (1962). „Jet Lift: The Rolls-Royce Concept”. Flying Magazine. 71 (71): 24—25, 60—64. 00154806. 
  40. ^ Illingworth, J. K. B. "Flight Tests of a Hovering Jet-Lift Aircraft (Rolls-Royce Flying Bedstead)." Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. decembar 2020) Ministry of Aviation, May 1961.
  41. ^ Gunston, Bill (1987). Jane's Aerospace Dictionary 1987. London, England: Jane's Publishing Company Limited. str. 274. ISBN 978-0-7106-0365-4. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Potražite aircraft u Vikirečniku, slobodnom rečniku.
Vazduhoplov na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ваздухоплов&oldid=26318495”