Kalman Tisa
| Plemić Kalman Tisa Kálmán Tisza de Borosjenő | |
|---|---|
 | |
| 9. predsednik vlade Kraljevine Mađarske | |
| Na dužnosti 20. oktobar 1875. — 13. mart 1890. | |
| Monarh | Franc Jozef I |
| Prethodnik | Bela Venkhajm |
| Naslednik | Đula Sapari |
| Lične informacije | |
| Rođenje | 16. decembar 1830. Nađvarad, Mađarska |
| Smrt | 23. mart 1902. (71 god.) Budimpešta, Mađarska |
| Nacionalnost | mađarska |
| Polit. partija | Partija rezolucije (1861) Levi centar (1865–1875) Liberalna stranka (1875–1902) |
| Supružnik | Ilona Degenfeld-Šenburg |
| Deca | Ištvan Paulina Kalman Lajoš |
| Roditelji | Lajoš Tisa od Boršjene Julijana Teleki od Seka |
Kalman Tisa od Borošjene (mađ. Kálmán Tisza de Borosjenő; 16. decembar 1830 — 23. mart 1902)[1]je bio mađarski premijer između 1875. i 1890. godine. On je zaslužan za formiranje konsolidovane mađarske vlade, osnivanje nove Liberalne stranke (1875)[2] i velike ekonomske reforme koje su spasile i na kraju dovele do vlade sa narodnom podrškom. On je drugi najduži šef vlade u istoriji Mađarske, posle Viktora Orbana.[3]
Politička karijera[uredi | uredi izvor]
Sa 18 godina, Kalman Tisa je bio svedok jedne od najvećih transformacija političke arene u istoriji Mađarske. Politički sistem Mađarske se promenio od feudalističke države u novouspostavljenu ustavnu monarhiju koja je delila mnoge komponente sa savremenim vladama.[4] Zakonodavstvo kao što je „javno pravo III” ukinulo je Kraljevsku kancelariju i Rezidencijalni savet zamenivši ih dvodomnim parlamentom (Dom lordova i Predstavnički dom).[5] Demokratski principi su uspostavljeni javnim „zakonom V” koji je dozvoljavao 6,5% stanovništva da glasa (Janoš 85). Takođe, unija tradicionalnih mađarskih zemalja prema „javnom pravu VI i VII” stvorila je ujedinjenu Mađarsku. Ove moćne reforme dovele su do nacionalističke pobune koja je kulminirala svrgavanjem dinastije Habzburga ali samo tokom trajanja Mađarske revolucije 1848-49.
Porazom Mađara tokom revolucije[6] mnoge reforme su povučene i Mađarska je stavljena pod vojnu diktaturu pod austrijskim generalom Julijusom Hajnauom. Iako je gušenje revolucije okončalo vladu parlamentarnog stila u Mađarskoj, ono nije uništilo seme koje je posejano početnim reformama. Tokom 1859. i 1860, nakon što je videla mađarsku narodnu podršku Italijanima tokom austro-italijanskih ratova, Austrija je počela da pokušava nove ustavne eksperimente u Mađarskoj. Tokom ovog perioda, Kalman Tisa je prvi put izabran u novoformiranu vladu. Zatim, 1867. godine, u ime „Mađarskog parlamenta”, Tisa je učestvovala u pregovorima sa carem Francom Josifom I koji su doveli do Kompromisa 1867. (nem. Ausgleich, mađ. Kiegyezés).[7] Značaj ovog dokumenta je u tome što je njime vraćen „ustavni integritet Mađarske“ (Janoš 90), sa izuzetkom ovlašćenja odbrane i spoljnih poslova. Ovi manji ustupci od strane cara ubrzo su uporedili i vratili ovlašćenja Mađarima u pogledu unutrašnjih poslova. Ove izmenjene okolnosti otvorile su put Tisi da se uzdigne do mesta predsednika vlade. Godine 1875. osnovao je Liberalnu stranku i izabran je na mesto predsednika mađarske vlade.[8] Efikasnost vlade je u početku bila prilično slaba i njegove akcije tokom 15-godišnje službe uglavnom su se sastojale od reformi vlade i privrede.
Novostvorena vladina birokratija Mađarske bila je neefikasna i nije imala centralizovanu upravu. Jedan od prvih stvari izvedenih pod premijerom Kalmana Tise bila je konsolidacija vlasti i transformacija birokratije u jedinstven, sposoban aparat: „Birokratija je bila zadužena za izbore i održavanje liberalne većine, dok bi parlament i partija daju auru legitimiteta birokratskoj politici i obezbede forum za artikulisanje birokratskih interesa“ (Janoš 97). Kalman Tisa je postigao konsolidaciju vlasti unutar vlade, dok je parlament jednostavno služio da legitimiše te akcije. Konsolidacija vlasti se sastojala i od reforme sadašnjeg parlamenta u kome su članovi redovno dolazili na svoja mesta bez ikakvih izazova.
Reforma Magnatskog doma u Mađarskoj[uredi | uredi izvor]
Smenjeno je 469. poslanika po odredbama Zakona o Skupštini. Broj članova postavljen na 369. članova: 205. naslednih vršnjaka, 83. crkvenih velikodostojnika i novo obeležje, 81. doživotni član. Carska vlast je i dalje davala aristokratske titule, ali su nasledne i doživotne titule trebalo da se dodeljuju po savetu premijera koji je, u slučaju nužde, mogao tražiti imenovanje novih članova kako bi obezbedio donošenje određenog zakona (Janoš 99). Ove reforme su omogućile da pozicija premijera bude pojedinačno najvažniji akter u mađarskoj političkoj areni. Ove Tise reforme su mu omogućile da konsoliduje vlast unutar mađarske vlade i takođe ukloni veliki deo uticaja koji su pružali Austrijanci. On je pomogao da se konačno učvrsti pomeranje mađarske političke zavisnosti od Austrijanaca.
Ekonomska reforma[uredi | uredi izvor]
Između 1869. i 1875. godine (sa uspostavljanjem novog mađarskog političkog sistema), Mađari su izabrali da svoj ekonomski sistem stilizuju po francuskom modelu.[9] Problem na koji su naišli bio je taj što je njihov sadašnji politički sistem bio napredniji u odnosu na njihov arhaični ekonomski sistem. Na primer, oporezivanje naroda došlo je u vidu kvazi-vojnih kampanja koje su podigle poreze samo za 11% (Janoš 106), dok je to ogorčilo seosko stanovništvo. Dakle, ovih 6 godina je bilo poznato kao period lošeg upravljanja privredom od strane neuspešne vlade. Kada je Tisa došao na vlast 1875. godine, on je konsolidovao privredu na mnogo načina slično svojoj konsolidaciji vlasti. Pokrenuo je poreske reforme spasavajući državu od bankrota. Godine 1889. Šandor Vekerle je postao ministar finansija.[10] Sarađivao je sa Tisom na razvoju novog poreskog sistema koji se fokusirao na oporezivanje zemlje. Uspeh ovih reformi je bio ogroman, iako je porez na zemljište povećan za 30%, prihodi vlade su porasli za 330% (Janoš 108). Između 1880. i 1895. godine javni prihodi su se udvostručili zbog uspešnih poreskih reformi. Iako je sistem Tisa-Vekerle spasio vladu od bankrota, poreski sistem se pokazao preoštrim i na kraju sprečio uspon domaćeg tržišta za proizvode koje proizvodi Mađarska.
Ostavština[uredi | uredi izvor]
Doprinos Kalmana Tise tokom njegovog 15-godišnjeg premijerskog mandata bio je ogroman.[11] Iako je rođen usred neuspešne austrijske carske vlade u Mađarskoj i nasledio je neuspelu mađarsku ustavnu vladu, uspeo je da pretvori Mađarsku u modernu državu. Spasao je svoju zemlju od potpunog bankrota i konsolidovao se i stvorio efikasnu centralizovanu vladu. Njegovo nasleđe reformi i uspeha dalo je poverenje narodu koji je nekada bio potisnut od strane Austrijanaca i koji se borio da savlada ustavnu vlast. Međutim, on je takođe bio povezan sa politikom mađarizacije i nametanjem mađarske hegemonije nad različitim jezičkim i etničkim grupama u Mađarskoj, kao i sa učvršćivanjem uticaja mađarskog plemstva na politički život. Njegov sin Ištvan Tisa takođe je postao istaknuti mađarski političar.
Ordeni i odlikovanja[uredi | uredi izvor]
: Veliki krst mađarskog kraljevskog Ordena Svetog Stefana Mađarskog, 1880[12]
Preci[uredi | uredi izvor]
| Kalman Tisa de Borošjene | Otac: Lajoš Tisa de Borošjene |
Deda: Laslo Tisa de Borošjene |
Pradeda: Laslo Tisa de Borošjene |
| Prababa: Rebeka Senaš de Baljok | |||
| Baba: Katalin Teleki de Sek |
Pradeda: Lajoš Teleki de Sek | ||
| Prababa: Sara Toldi | |||
| Majka: Julijana Teleki de Sek |
Deda: Jožef Teleki de Sek |
Pradeda: Jožef Teleki de Sek | |
| Prababa: Janka Rot de Kirajfalva | |||
| Baba: Žofija Teleki de Sek |
Pradeda: | ||
| Prababa: |
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Koloman Tisza, 1830-1902, he was a prime minister of Hungary, vintage line drawing or engraving illustration:: tasmeemME.com”. ogOwners (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-08-01.
- ^ Seton-Watson, R. W. (2015-05-21). A History of the Roumanians (na jeziku: engleski). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-51158-3.
- ^ „Orbán Breaks Record as Prime Minister Longest in Office”. Hungary Today (na jeziku: engleski). 2020-11-30. Arhivirano iz originala 22. 08. 2023. g. Pristupljeno 2021-08-01.
- ^ Sked, Alan (1981). „Historians, the Nationality Question, and the Downfall of the Habsburg Empire”. Transactions of the Royal Historical Society. 31: 175—193. ISSN 0080-4401. JSTOR 3679051. doi:10.2307/3679051.
- ^ „WHKMLA : History of Austria : Domestic Policy, 1867-1893”. www.zum.de. Pristupljeno 2021-08-01.
- ^ Kafkadesk (2021-03-15). „On this Day, in 1848: the Hungarian Revolution broke out against Habsburg absolutism - Kafkadesk”. kafkadesk.org (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-08-01.
- ^ Hodge, Carl Cavanagh (2008). Encyclopedia of the Age of Imperialism, 1800-1914: A-K (na jeziku: engleski). Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-33406-1.
- ^ „Hungary - Rise of the Liberal Party”. countrystudies.us. Pristupljeno 2021-08-01.
- ^ Flandreau, Marc. „The Bank, the States, and the Market: an Austro-Hungarian Tale for Euroland, 1867-1914”. hal-sciencespo.
- ^ „Our Eponym – Sándor Wekerle”. Wekerle Business School (na jeziku: mađarski). Arhivirano iz originala 04. 12. 2022. g. Pristupljeno 2021-08-01.
- ^ „Kalman Tisza - Encyclopedia”. theodora.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-08-01.
- ^ „Ritter-orden: Königlich Ungarischer St. Stephans-Orden”, Hof- und Staatshandbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie (na jeziku: German), Vienna: Druck und Verlag der K.K. Hof- und Staatsdruckerei, 1890, str. 83
Bibliografija[uredi | uredi izvor]
- Andrew C. Janos, The Politics of Backwardness in Hungary 1825–1945, Princeton: Princeton University Press, 1982.
- Robert Nisbet Bain „Tisza, Kálmán”. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski). 26 (11 izd.). 1911. str. 1016–1017.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Kalman Tisa na sajtu Internet Archive (jezik: engleski)
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Ljudi | |
| Ostale | |
