Портал:Kozara i Potkozarje/31. jul 1941.

Napomena (ovdje)

31. jula 1941. godine ustanici su postavili crvenu zastavu na 10 metara visok stub bivše vojne izvidnice, na jednom među najvećim vrhovima Kozare, na Maslin Bairu. Zastava se prkosno vijorila i vidjela iz Prijedora.

Noću između 30. i 31. jula 1941. godine Kostajnica bila je utvrđena. Spoljna odbrana na ivici grada bila je uređena kao otporna tačka u rejonu muslimanskog groblja, koje je povoljno za odbranu sa pravca Veljina Brda. Za odbranu grada bile su utvrđene i četiri zgrade od opeke na sprat, i to: žandarska kasarna, zgrade osnovne škole i opštine i kuća Rančevića. Garnizon u Kostajnici je branilo 80 ustaša i 10 oružnika.

31. jula 1941. godine oko 3 časa ujutro oko 1000 ustanika iz sela tadašnje opštine Kostajnica krenulo je u dvije kolone prema Bosanskoj Kostajnici. Ustanici su imali 15 vojničkih pušaka, 1 puškomitraljez, nekoliko lovačkih pušaka, nekoliko bombi, a ostali su bili naoružani sjekirama i gvozdenim vilama. Napad je bio silovit. Borba se vodila nekoliko časova sa ustašama i žandarima. Ustaše su se u neredu povukle preko Une u Hrvatsku Kostajnicu. U borbama za Kostajnicu poginulo je 20 ustanika i nekoliko ustaša i žandara. Od neprijatelja je zaplijenjen izvjestan broj pušaka i municije. Ulazak ustaničke mase u Kostajnicu završio se bez ispada ustanika i osvete nad hrvatskim stanovništvom. Poslije podne neprijatelj je uputio pojačanja iz Hrvatske Kostajnice i oko 18 časova 31. jula 1941. godine iz Bosanske Kostajnice povukli su se ustanici i organizovali Front na Balju.

31. jula 1941. godine napadnut je Dobrljin, koji se nalazi na putu Novi Grad-Kostajnica, na desnoj obali Une. Kroz naselje prolazi i željeznička pruga Novi Grad-Hrvatska Kostajnica. Sa sjeveroistočne, istočne i jugoistočne strane opkoljen je ograncima planinskih vijenaca i Kozare (Pastirevo), koji su povoljni za odbranu naselja, a zbog jednog dijela pošumljenosti (sa sjeveroistoka) i za prikriveno prikupljanje jedinica za napad. Dio terena od puta i pruge ka obali Une je ravan i povoljan za odbranu, ali težak za napad. Neprijateljske posade su bile u žandarmerijskoj kasarni i zgradi »Šipada«, koje su građene od tvrdog materijala. Za odbranu su korišćene tvrde zgrade i katolička crkva, građena prije rata od tvrdog materijala, koja se nalazila na lijevoj strani ceste Dobrljin-Kostajnica. Na desnoj strani bilo je utvrđenje na putu koji se odvaja od ceste za prolaz preko željezničke pruge ka rijeci Uni. Dobrljin je branila neprijateljska posada sastavljena od 120 ustaša i žandara oružnika.

31. jula 1941. godine oko 500 ustanika iz sela Dobrljina, Gornjeg i Donjeg Vodličeva i Kuljana, naoružanih sa 7 vojničkih i 10 lovačkih pušaka, nekoliko pištolja i 3 bombe, a ostali naoružani sjekirama, roguljama, noževima, napalo je neprijateljsku posadu u Dobrljinu. Napadom je rukovodio Dušan Misirača. U 19 časova Mlađo Stanić je bacio bombu na neprijateljsku posadu i označio napad na Dobrljin. Posada je pobjegla. Poslije 15 minuta borbe oslobođen je Dobrljin. Zarobljeno je 7 neprijateljskih vojnika, zaplijenjeno 6 pušaka i oslobođeno 30 talaca, koje je neprijatelj namjeravao strijeljati. Ranjena su tri ustanika. Ustanici su uništili skelu na Uni i porušili željezničku prugu prema Kostajnici. Ulazak ustanika u Dobrljin završio se bez ispada ustanika i osvete nad hrvatskim stanovništvom. Uspjeh članova KPJ bio je veliki. KPJ imala je ustanike pod svojom kontrolom.

31. jula 1941. godine u bosansko-novskom srezu ustanak je počeo istog dana. 31. jula 1941. godine napadnut je rudnik uglja Lješljani koji se nalazi na jugoistočnoj strani sela Lješljani. Imao je dva rudarska okna, žičaru Lješljani-Dobrljin i električnu centralu. Upravnih i pomoćnih zgrada bilo je šest, a stambenih i drugih objekata bilo je oko dvadeset. Rudnik uglja Lješljane branilo je 20 oružnika (žandara). Prvi napad na rudnik Lješljane organizovao je Josip Mažar Šoša.

31. jula 1941. godine oko 300 ustanika iz sela Lješljana, Devetaka, Prusaca, Grabešnice, Derniša, Velike i Male Žuljevice i Svodne, naoružanih sa 20 pušaka (5 vojničkih i 15 lovačkih), dok su ostali ustanici nosili kolje, vile, sjekire, napalo je rudnik Lješljane. Za vrijeme napada na Lješljane nije se mogao zauzeti radnički dom, jer su ustaše otvorile jaku vatru i dale žestok otpor. U borbi je poginulo 8 rudara. Mladen Graonić i Dragan Novaković uzeli su sanduk municije od 20 kg, privukli se pod prozor radničkog doma i upaljen eksploziv ubacili u zgradu, koja je uništena zajedno sa posadom. Nekoliko žandara je ubijeno. Posada je uništena, a rudnik, električna centrala i upravna zgrada su porušeni. Rudnik je potpuno onesposobljen za proizvodnju. Zarobljeno je oko 35 pušaka. Oslobođen je jedan broj talaca.

(Mladen Graonić je prvi među borcima odreda koji su Šoši i Miloradu Mijatoviću stali u stroj na Brezicima. On se isticao hrabrošću u svim bojevima, u napadu na Kozarac, Markovicu, Volinju, Bihać. Diverzantska grupa, na čelu sa Gojkom Šurlanom, prije opšteg napada na Lješljane na 6-7 dana (24. jula 1941.) minirala je jedan okšaht. To je bila prva diverzija u Potkozarju i novskom srezu.

Sutradan je u selu Lješljanima održan zbor i ustanicima koji su se u borbi istakli podijeljeno je zaplijenjeno oružje. Tako je naoružano oko 35 boraca od kojih je formirana partizanska grupa pod komandom Josipa Mažara Šoše. Tako je Šoša odmah formirao Lješljanski odred, prvi odred na Kozari, od trideset pušaka. Komandir je bio Milorad Mijatović, a politički komesar Mićo Šurlan.

31. jula 1941. godine napadnuta je i Željeznička stanica Svodna koja se nalazi na pruzi Prijedor-Novi Grad. Sa desne strane puta bila je i žandarmerijska stanica. Obje zgrade su prizemne, od opeke.

31. jula 1941. godine na žandarmerijsku stanicu u Svodni izvršilo je napad 500 ustanika na čelu sa Lazom Desnicom. Ustanici su bili iz sela: Svodna, Ahmetovci, Grebašnica, Donja Dragotinja, Trgovište, Vitasovci, Radomirovac i Sokolište. U ovoj akciji ubijen je 1 i zarobljen 1 žandar. Stanica je demolirana i onesposobljena. Položaji oko Svodne držani su od strane ustanika tri dana. Tad je napadnuta i željeznička stanica Dragotinja. 31. jula 1941. godine oko 500 ustanika iz sela Donja Dragotinja, Gornja Dragotinja i Marini porušili su prugu na više mjesta od mosta na Prljugovcu do željezničke stanice Brezičani. Saobraćaj je bio prekinut tri dana.

Dakle, istovremeno 500 ustanika je upalo u Dobrljin, 1000 u Kostajnicu, 500 zauzelo željezničku stanicu Svodna i Dragotinju. Srušene su desetine telefonskih stubova i uništeni prvi kilometri željezničke pruge do koje je neprijatelju, zbog bogatog rudnika željezne rude u Ljubiji, bilo veoma stalo.

Mržnja prema okupatoru i ustašama izlila se kroz prve ustaničke pucnje. Čudna je to vojska bila, sačinjena od seljačkih stotina, naoružanih vilama, sjekirama i ponekom puškom, a zaštićena samo bedemom golih grudi. Pa ipak, ona je, takva kakva je bila, svojim požrtvovanjem tog trenutka počinjala da stvara veliku epopeju i legendu o Kozari.

Zahvaćen panikom, neprijatelj 31. jula 1941. godine šalje izvještaj glavnom stožeru domobranstva u Zagrebu: »Javlja se iz Prijedora, Novog Grada i Kostajnice da su sve hrvatske i bosanske željezničke pruge napadnute. Prijedor je opkoljen, jer su se digla sva sela (muško, žensko, djeca i sve što može da nosi oružje). Molimo da se hitno pošalje pomoć u vojsci i zrakoplovstvu«.

31. jula 1941. godine seljaci su navalili na zgradu opštine Brezičani da oslobode svoje uhapšene drugove. Ovaj napad je izveden spontano, bez komande čete. Četa je imala plan da napadne Ljubiju, što je osujećeno napadom seljaka na Opštinu. Oslobođeno je 15 seljaka iz zatvora. Nastao je pravi frontalni rat u kojem je učestvovalo 11 sela. Borba se vodila tri dana. Porušena je i željeznička pruga Prijedor-Banja Luka na nekoliko mjesta. Vođene su borbe između ustaničkih i ustaških patrola u selima Rasavci, Gornji Orlovci i Donji Orlovci, i na drugim mjestima.

U sam Prijedor je dovučena njemačka i hrvatska vojska i Pavelićeva garda. Avijacija je dejstvovala. Ustaše vrše teror, klanje i nezapamćene zločine.

31. jula 1941. godine u Prijedoru i okolini ubijeno je 650 ljudi, žena i djece. To je djelo podivljalih ustaša.

U jednom dokumentu kojeg je komisija, formirana od njemačkih vojnih vlasti, podnijela svojoj višoj komandi, kaže se između ostalog: »... Zapadna Bosna. U ovom delu NDH pobuna je počela krajem jula 1941, kao reakcija na masovna klanja i ubijanja pravoslavnog življa...«.

Članovi KPJ i SKOJ-a su za vrijeme masovnog ustanka imali važan zadatak da kanališu masu naroda i spriječe neželjene ekscese. Imajući u vidu da su ustaničku masu činili srpski seljaci, a da su ustaške linije išle ispod muslimanskih i hrvatskih sela, prijetila je opasnost da i ovdje dođe do nacionalističkih i drugih ekscesa. Članovi KPJ i SKOJ-a na Kozari uspješno su izvršili svoj zadatak i narod pripremili za ustanak. Pojava komunista iz hrvatskih i muslimanskih redova među ustanicima značila je pobjedu Komunističke partije Jugoslavije i slom ustaške propagande u ovim krajevima.

U julskom proglasu 1941. godine CK KPJ piše: »...Rušite sve što služi neprijatelju. Našu zemlju treba pretvoriti u grobnicu za neprijatelja, a ne da bude baza za njegovo snabdijevanje...«.

U prvim akcijama napadnuta je na nekoliko mjesta željeznička pruga Volinja-Banja Luka. Potrgane su telefonske instalacije u Dobrljinu, oko Dragotinje, na željezničkoj stanici Brezičani, između Prijedora i Kozarca kod Piskavice, na nekoliko mjesta oko Omarske itd.

31. jula 1941. godine u ustaničkoj masi, koja je imala malo oružja, a mnogo oruđa (vile i sjekire), našao se veliki broj omladinaca. Na ustanak se diglo i staro i mlado, »podigla se kuka i motika«. Ustanak je snažno buknuo pod Kozarom. Mjere odmazde pokazaše suprotan efekat. Spasonosna linija KPJ ukazivala je da se samo borbom može suprotstaviti okupatoru i kvislinzima. U toj borbi svaki pošteni čovjek postao je borac za bratstvo i jedinstvo Srba, Muslimana i Hrvata. Tako je bilo od prvih dana ustanka 1941. godine pod Kozarom.

31. jula 1941. godine ustanici su oslobodili Dobrljin, rudnik Lješljane, žandarmerijsku stanicu Svodna, Palančište, gdje je uništena ustaška Opština Brezičane. Ustanici su potrgali prugu između Dobrljina i Volinje, između Prijedora i Kozarca i kod Piskavice. Oslobođeni su taoci u Lješljanima, Dobrljinu i Palančištu. Neprijateljske snage brzo su odstupale u veća mjesta napuštajući Potkozarje i Kozaru. Formiran je front prema Kozarcu, Prijedoru, Lješljanima, Dobrljinu, Kostajnici i Kozarskoj Dubici. Neprijatelj je pojačao posade po tim mjestima oko Kozare. Tako je već prvih dana ustanka stvorena slobodna teritorija Kozare.

Napad ustanika je bio toliko silovit i snažan da je neprijatelj bio potpuno iznenađen. To se vidi iz izvještaja zapovjedništva kopnene vojske Nezavisne Države Hrvatske u kojem se navodi sledeće:

»... Zagreb, 31. jula 1941. godine u 11 sati. Zapovjedništvo kopnene vojske javlja: Sve bosanske pruge napadnute. Prijedor opkoljen, jer su se digla sva sela, muško i žensko, djeca i sve što može da nosi oružje. Bataljon iz Osijeka stiže u 12 sati u Prijedor...«

Istog dana iz Bosanskog Novog narednik 11. pješadijske pukovnije u 11,30 sati moli pomoć navodeći:

»... Već 2 dana sa municijom i oružjem za Bihać nalazim se u Novom Gradu zbog prekinute pruge. Molim pomoć jer sam opkoljen i ugrožen...«

31. jula 1941. godine ministarstvo saobraćaja vlade NDH izvještava ministarstvo domobranstva da pruga nije osposobljena. 31. jula 1941. godine ovako prikazuje situaciju Glavni stožer hrvatskog domobranstva:

»Bosanski Novi: Situacija je vrlo ozbiljna. Okolne stanice gore. Očekuje se napadaj. Pobunjenici su zauzeli željezničku postaju Dobrljin (oko 600 ... želj. postaja Svodna u plamenu)... Naprave ugljenokopa Lješljani zapaljene... . Oko Prijedora ustanak. Veze prekinute. Pruga zaposjednuta. Oko 300 pobunjenika naoružani i sa mitraljezima. Zaposjednuta i cesta izmedu Prijedora i Kozarca. Zaustavljena kompozicija vlaka broj 1716 od pobunjenika. Kod sela Garevci viđeno oko 50 pobunjenika. Oružnička postaja Knežica napuštena.«

Ustaše se ne osjećaju sigurnim ni u gradovima. Sve depeše sadrže zahtjev za hitnu pomoć. »Prijedor (oko 19 sati). Oko Prijedora ustanak. Brzoglasne veze presječene. Ugrožava se željeznička pruga prema Banjoj Luci. Veza sa Novim Gradom prekinuta...«

Zbunjene jednovremenim masovnim ustankom, ustaše traže pomoć iz Zagreba. Ustaški stožernik iz Kostajnice javlja svojoj komandi: »Bosanski Novi napadnut, pruga na dva mjesta razorena. Bosanska Dubica napadnuta...«.

Pošto je pruga bila porušena na više mjesta prestao je izvoz željezne rude. Komanda 718. njemačke divizije u Banjoj Luci (general Hans Fortner) zahtijeva od ustaškog stožernika Viktora Gutića da njegove ustaše i domobranska vojska smjesta oprave prugu i obezbijede saobraćaj. Kada ustaše i domobrani, nisu u tom uspjeli, intervenisala je njemačka vojska kod Brezičana, ali su u borbi i pretrpjela neuspjeh.

Poslije prvih akcija neprijatelj se povukao u Prijedor, Novi Grad, Kozarsku Dubicu i druga uporišta.

Pod kontrolom ustanika nalazila su se sela koja leže na zapadnim i sjeverozapadnim padinama Kozare. To je teritorija između Une i Sane i Kozare i Prosare. Ustaničke patrole dopirale su do periferije Prijedora i Kozarske Dubice. Ustaničke snage opsjedale su neprijateljske garnizone i zatvarale pravce koji iz njih vode u okolna sela. Na taj je način stvorena prva slobodna teritorija. Tako je došlo do stvaranja ustaničkih »frontova«, koji predstavljaju prve blokade Prijedora, Novog Grada, Kostajnice i Kozarske Dubice.

Dakle, na Kozari je došlo do prvih oružanih borbi u popodnevnim satima 29. jula 1941. godine. Kulminaciju su dostigle borbe 30. i 31. jula 1941. godine. Kad je riječ konkretno o Kozari u prvim ustaničkirn danima, u jeku zločina nad nedužnim srpskim stanovništvom u gradovima i okolnim selima, u vrijeme dok su im ubijali očeve i braću, ta »srpska seoska stihija i spontanost nije se iskalila nad susjednim muslimanskim i hrvatskim življem«. Nije ubijen ni jedan stanovnik niti je spaljena ijedna kuća u muslimanskim i hrvatskim selima, iako su gorjela srpska sela i zaseoci.

Dalji tok razvoja borbe na Kozari bio je u rukama Komunističke partije Jugoslavije i tekao je bez problema koji bi mogli da zaoštre situaciju u odnosima između Srba, Hrvata i Muslimana. Ogromnu ulogu u savlađivanju stihije i usmjeravanju borbe u okvirima narodnooslobodilačke borbe odigralo je prisustvo Hrvata i Muslimana u ustaničkim jedinicama i rukovodstvima, a posebno prisustvo legendarne ličnosti, narodnog ljekara dr Mladena Stojanovića, koga su sa istom mjerom cijenili, voljeli i slušali i Srbi, i Muslimani, i Hrvati (275,130).

Zastrašen ustankom, neprijatelj se nije usuđivao da bez većih snaga preduzme napad na oslobođena sela. Pored grupa naoružanih partizana bilo je s njima mnogo »vilaša« i »roguljaša«. Bilo je slučajeva da su nenaoružani ustanici zarobili naoružane ustaše. Goloruki narod suprostavio se naoružanom neprijatelju. Ustanici su bili raspoloženi da brane svoja sela i svoje kuće. Čim bi se pred ustaničkim položajima pojavile ustaše, ustanici bi jurišali na njih. Zbog siline naleta i povika »Ura!« ustaše su svaki put bile prisiljene da se povlače u grad. Ustanici su se noću spuštali na komunikacije i rušili ih. Neprijatelj je samo danju saobraćao. Ustanicima je nedostajalo oružje. Hrabriji borci su nosili puške, a narod ih je zvao »puškari«. Oni su bili popularni u narodu. Milan Kondić sa grupom od 20 boraca imao je jednu jedinu pušku. Ova je grupa branila takozvani »garevički front« od ustaških ispada iz Kozarca. Nekoliko puta su grupe od 30 do 50 ustaša pokušavale da prodru iz Kozarca preko Kozaruše, Balte, Jaruge i Gornjih Garevaca ali su uvijek bili odbijeni.

Prvih dana ustanka na skoro svim sektorima fronta pojavile su se crvene zastave koje su se vijorile na najvišim uzvišenjima ustaničkih frontova. Na Kruškovcu, na Komlencu, na Balju, poviše Kostajnice, na Gliginom Brdu iznad Dobrljina, na Donjem Vraniću, na uzvišenju Šamar i na Maslin Bairu, nedaleko od Prijedora.

Područje Kozare ličilo je na borbeni logor.