Potkarpatska Rusija (1919—1938)

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Potkarpatska Rusija (višeznačna odrednica).

Potkarpatska Rusija
Grb
Geografija
Kontinent		Evropa
Regija		srednja Evropa

Potkarpatska Rusija u sastavu Čehoslovačke (1919—1938)

Potkarpatska Rusija (rsn. Підкарпатьска Русь, češ. i slč. Podkarpatská Rus), odnosno Potkarpatska Rusinija, bila je autonomna oblast u sastavu Prve čehoslovačke republike. Postojala je od 1919. do 1938. godine, a obuhvatala je najistočnije delove državnog područja, u podnožju Istočnih Karpata. Najveći deo stanovništva činili su Rusini, koji su u zapadnim delovima oblasti bili pomešani sa Slovacima, dok su u južnim (pograničnim) krajevima bili izmešani sa Mađarima. Stanovništvo oblasti je najvećim delom bilo grkokatoličke veroispovesti, a manjim delom je pripadalo ostalim hrišćanskim zajednicama (protestantizam i pravoslavlje). Najznačajniji administrativni, privredni i kulturni centri u oblasti bili su gradovi Užgorod, Mukačevo i Hust.

Istorija

Grigorij Žatkovič, guverner Potkarpatske Rusije (1919—1921)

Sve do Prvog svetskog rata (1914—1918), matične rusinske oblasti su se nalazile pod vlašću Austrougarske monarhije. Tokom ratnih godina, među rusinskim političkim prvacima se pojavio pokret za stvaranje samoupravne ili nezavisne rusinske političke jedinice.

Tokom jeseni 1918. godine, među Rusinima u Sjedinjenim Američkim Državama preovladalo je uverenje da rešenje za politički položaj matičnih rusinskih oblasti ("Ugro-Rusinija") ne bi trebalo tražiti u okviru dotadašnje Ugarske (ili neke buduće Mađarske), već u okviru buduće Čehoslovačke. Stoga je došlo do pregovora između rusinskih predstavnika na čelu sa Grigorijem Žatkovičem i čehoslovačkih predstavnika, koje je predvodio Tomaš Masarik. Pregovori su rezultirali međusobnim dogovorom, koji je ozvaničen 26. oktobra 1918. godine, potpisivanjem "Filadelfijskog sporazuma".

Ustavni zakon o samoupravi Potkarpatske Rusije (1938)

U međuvremenu, Rusini iz severoistočnih krajeva dotadašnje Ugarske su nakon raspada Austrougarske uspeli da se u decembru 1918. godine izbore za dobijanje oblasne autonomije, u okviru novoproglašene Mađarske Narodne Republike. Autonomna oblast je nosila naziv "Rusinska Krajina", a obuhvatala je nekoliko županija.

To rešenje nije odgovaralo potpisnicima "Filadelfijskog sporazuma" koji su bili protiv opstanka mađarskog suvereniteta nad rusinskim oblastima. Sredinom 1919. godine, u vreme intervencije savezničkih sila protiv novostvorene Mađarske Sovjetske Republike, čehoslovačke trupe su zaposele autonomnu Rusinsku Krajinu, čime je stvoreno novo faktičko stanje. Prema odredbama mirovnog sporazuma koji je sklopljen u Sen Žermenu (10. septembar 1919. godine), rusinske oblasti su i zvanično uključene u sastav Čehoslovačke. Državne vlasti u Pargu su se tom prilikom obavezale da će Rusinima obezbediti punu nacionalnu ravnopravnost, uz priznanje oblasne autonomije. Tako je umesto autonomne Rusinske Krajine stvorena autonomna Potkarpatska Rusija (Rusinija), za čijeg je prvog guvernera postavljen Grigorij Žatkovič.

Andrej Brodij, predsednik oblasne vlade autonomne Potkarpatske Rusije (1938)

Potpisivanjem Trijanonskog mirovnog sporazuma (1920), Mađarska je zvanično priznala novonastalo stanje, ali se u političkoj praksi nije stvarno odrekla svojih političkih pretenzija na slovačke i rusinske oblasti koje su se nalazile u okviru granica Čehoslovačke.

U okviru državnog poretka Čehoslovačke, koji je definisan donošenjem statuta (1919) i prvog državnog ustava (1920), rusinske oblasti na krajnjem istoku države su bile zvanično priznate pod nazivom "Potkarpatska Rusija" (rsn. Підкарпатьска Русь). Iako čehoslovačke državne vlasti nisu osporavale autonomni status oblasti, stvarni stepen autonomije je bio ispod očekivanja rusinskih političkih prvaka. Viši stepen administrativne autonomije ostvaren je tek 1928. godine, a puna politička autonomija je priznata posebnim ustavnim zakonom iz 1938. godine.

Grb Rusina

Nedugo nakon Minhenskog sporazuma u septembru 1938. godine, kojim je Čehoslovačka bila primorana da Nacističkoj Nemačkoj prepusti Sudetsku oblast, usledili su novi pritisci, koji su već u novembru iste godine doveli do Prve bečke arbitraže i ustupanja pojedinih pograničnih oblasti susednoj Mađarskoj. Potkarpatska Rusija je tada izgubila deo teritorije, uključujući i gradove Užgorod i Mukačevo, usled čega je sedište oblasne uprave je preseljeno u Hust.

Tokom celokupnog međuratnog perioda, iz tadašnje sovjetske Ukrajine je vođena kampanja protiv rusinskog nacionalnog identiteta i oblasnog naziva "Potkarpatska Rusija (Rusinija)". Ukrajinske vlasti su pretendovale ne samo na Galiciju (koja je u to vreme bila pod poljskom vlašću), već i na rusinske oblasti sa unutrašnje strane Karpata (u sastavu Čehoslovačke). Ukrajinski boljševici nisu priznavali nacionalnu samobitnost rusinskog naroda, već su Rusine smatrali "Zapadnim Ukrajincima". Kada je Čehoslovačka vlada odlučila da Potkarpatskoj Rusiji dodeli viši stepen autonomije (1938), lokalni zagovornici pro-ukrajinske politike su bez saglasnosti centralnih državnih vlasti u Pragu počeli da promovišu oblasni naziv "Karpatska Ukrajina", koji su krajem 1938. godine samostalno proglasili za novi oblasni naziv. Njihov kasniji pokušaj proglašenja nezavisnosti završio se potpunim kolapsom i okupacijom čitave oblasti od strane Mađarske u martu 1939. godine.

Vidi još

• Rusini
• Prva čehoslovačka republika
• Mukačevsko-prešovska eparhija

Literatura

• Magocsi, Paul R. (1973). „An Historiographical Guide to Subcarpathian Rus'” (PDF). Austrian History Yearbook. 9: 201—265. Arhivirano iz originala 05. 12. 2019. g. Pristupljeno 20. 05. 2021. CS1 održavanje: Nepodoban URL (veza)
• Magocsi, Paul R. (1975). „The Ruthenian Decision to Unite with Czechoslovakia” (PDF). Slavic Review. 34 (2): 360—381. Arhivirano iz originala 28. 04. 2019. g. Pristupljeno 20. 05. 2021. CS1 održavanje: Nepodoban URL (veza)
• Magocsi, Paul R. (1978). The Shaping of a National Identity: Subcarpathian Rus', 1848–1948. Cambridge: Harvard University Press. 
• Magocsi, Paul R. (1988). Carpatho-Rusyn Studies: An Annotated Bibliography. 1. New York: Garland. 
• Magocsi, Paul R. (2015). With Their Backs to the Mountains: A History of Carpathian Rus’ and Carpatho-Rusyns. Budapest-New York: Central European University Press. 
• Ramač, Janko Đ. (2013). „Rusinsko narodno prosvetno društvo i recepcija o Potkarpatskoj Rusiji / Karpatskoj Ukrajini u njegovim izdanjima 1938–1939. godine”. Istraživanja. Filozofski fakultet u Novom Sadu. 24: 457—475. 
• Rychlík, Jan; Rychlíková, Magdaléna (2016). Podkarpatská Rus v dějinách Československa 1918–1946. Praha: Vyšehrad. 
• Shandor, Vincent (1997). Carpatho-Ukraine in the Twentieth Century: A Political and Legal History. Cambridge: Harvard University Press. 
• Ševčenko, Kirill (2019). „Pervaя mirovaя voйna 1914-1918 g. i Karpatskie Rusinы: Naciestroitelьsto vopreki identičnosti”. Politička istorija Slovena između mita i stvarnosti. Beograd: Institut za političke studije. str. 364—378.