Trepča (srednjovekovni rudnik)

Trepča je bilo najstarije srednjovekovno rudarsko naselje, rudnik i trg Kopaoničke rudne oblasti. Smatra se da je nastalo u doba kralja Milutina (1316—1318), a u istorijskim izvorima se prvi put javlja 1303. godine, kada se pominje postojanje katoličke zajednice rudara Sasa, u njoj. Za zaštitu rudnika, podignuta je tvrđava Ćutet, a vađenje srebra, olova i gvožđa, nastavljeno je i posle propasti Srpske despotovine, sredinom XV veka i prestalo je neposredno nakon 1685. godine.

Prošlost Trepče

Smatra se da je rudarenje u Trepči otpočelo nešto pre 1303. godine, kada se u njoj pominje postojanje zajednice rudara Sasa. Oni (Sasi trepčanski) se pominju u povelji manastiru Banjskoj (1316—1318), koju je izdao prilikom njenog osnivanja, kralj Milutin.

U doba cara Dušana (kralj 1331—1346, (1346—1355)), uvedena je 1349. godine zabrana prodaje i izvoza trepčanskog olova, koje je predavano monahu Jakovu. On je nadzirao gradnju Dušanove zadužbine Svetih Arhangela kod Prizrena. Olovo je korišćeno za pokrivanje manastirskih crkava, a Jakov je kasnije postao prvi iguman manastira.

Posle raspada Srpskog carstva, Trepča ulazi u sastav oblasti Vuka Brankovića, koji je u njoj kovao svoj novac. Nakon Kosovske bitke (1389) i njegovog sloma (1393), Osmanlije zauzimaju obližnje tvrđave Zvečan i Jeleč, a od 1396. godine se javlja i njihov kadija u obližnjem rudarskom trgu Gluhavici.

Nešto kasnije, u Trepči se javljaju značajne vlastelinske porodice Rodopa i Golemovića.Nikola Rodop je posle Angorske bitke (1402) izbavio iz carigradskog zatvora Đurđa Brankovića, dok je vojvoda Oliver Golemović bio uticajna ličnost u doba despota Đurđa.

Osmanlije, koje su od kraja XIV veka bile stalno prisutne u zemljama Brankovića, formirale su kod Trepče svoje naselje, poznato kao Donja Trepča ili Triepca Turcha. U njihove ruke, Trepča trajno pada 1455. godine, zajedno sa Novim Brdom i južnim delom Srpske despotovine, posle čega postaje središte istoimenog vilajeta, u sklopu Vučitrnskog sandžaka.

Prema podacima iz osmanskih popisa, vidi se da je stanovništvo u Trepči i čitav vek posle njenog zauzimanja, većinski hrišćansko. Popis iz 1530. godine navodi da se Trepča sastojala od 14 mahala:

• 11 hrišćanskih
• 3 muslimanske

Broj hrišćanskih kuća bio je 172, uz 30 neoženjenih i 13 udovičkih kuća, dok ih je u Donjoj Trepči bilo 60, uz 12 neoženjenih i 14 udovičkih kuća. Nešto kasniji podaci, iz doba Selima II (1566—1574), navode da Trepču čine 22 mahale, sa 447 kuća:

• 353 hrišćanske (uz 53 neoženjenih i 21 udovičkih kuća)
• 94 muslimanske

Uprava i stanovništvo

Na čelu lokalne uprave nalazio se knez, obično neki predstavnik lokalnih katolika, na početku iz redova Sasa, a kasnije najčešće neko od Dubrovčana. Pored njega, u gradu je postojao i kefalija, koji je bio eksponent vrhovnog vladara. Lokalna carina je takođe, dosta često bila u rukama nekog od Dubrovčana, kojima ih je vladar izdavao u zakup.

Pored lokalnog srpskog stanovništva, u Trepči je postojala dosta velika zajednica katolika, koji su imali dve crkve, posvećene svetoj Mariji i svetom Petru. Osim rudara Sasa i Dubravčana, u počtku se jevljaju i Kotorani, a nešto kasnije i Splićani i Mlečani.

Ostaci na terenu

Na prostoru Mažića, sa obe strane Trepčanskog potoka,Gumništa i Starog Trga, danas su uočljivi ostaci nekadašnjeg srednjovekovnog naselja.

Ostaci starog rudarstva obuhvataju veliki prostor. Istočno od Starog Trga u predelu oko Meljenice,Mažića i Vidušića, nalazi se najveći deo starih kopova, a ima ih i oko Gumništa,Mađere i Žioca. Istraživanjem starih rudnika, utvrđeno je da sežu do oko 90, pa i do gotovo 200 metara, ispod površine Zemlje, a na mestima nekih starih kopova, u XX veku su otvoreni novi, moderni, rudnici.

Vidi još

• Trepča
• Kopaonik

Literatura

• Mišić, Siniša, ur. (2010). Leksikon gradova i trgova srednjovekovnih srpskih zemalja: prema pisanim izvorima (na jeziku: srpski). Beograd: Zavod za udžbenike. ISBN 978-86-17-16604-3. Pristupljeno 10. 10. 2023.