Grbavče
Grbavče | |
|---|---|
 Pogled sa puta na jedan deo sela | |
| Administrativni podaci | |
| Država | Srbija |
| Upravni okrug | Nišavski |
| Opština | Svrljig |
| Stanovništvo | |
| — 2011. |  417 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 43° 24′ 32″ S; 22° 01′ 08″ I / 43.408833° S; 22.019° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 491 m |
.svg)  Grbavče Grbavče na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Poštanski broj | 18201 |
| Pozivni broj | 018 |
| Registarska oznaka | NI |
Grbavče je selo u Srbiji u opštini Svrljig u Nišavskom okrugu. Prema popisu iz 2011. godine selo Grbavče ima 417 stanovnika, 194 domaćinstava i 315 stanova[1]. Prema popisu iz 2002. bilo je 567 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 758 stanovnika).
Grbavče je seosko naselje zbijenog tipa. Nalazi se na 13 km zapadno od Svrljiga. Pripada starim selima, s obzirom da se pominje u turskim defterima iz XV veka. Obuhvata 5 mahala: Gornja, Donja, Lazarevac, Despotovac i Stanići. Selo je struju dobilo 1964. godine. Vodosnabdevanje je iz lokalnog vodovoda. Selo ima četvororazrednu osnovnu školu.[2]
Praistorija[uredi | uredi izvor]
U ataru sela Grbavče postoji više arheoloških lokaliteta. Pronađeni predmeti potiču u većini slučajeva iz starijeg gvozdenog doba. Na lokalitetu Gradac, na brdu Gradac, zapadno od sela, pronađen je bronzani privezak iz perioda starijeg gvozdenog doba. Drugi lokalitet je pećina Poljana (ili Drenova glava). Nalazi se iznad klisure Tajčinog potoka podno brda Poljana. Ulaz je nizak i uzan, 1 h 0,7 m. Pretpostavlja se da je pećina predstavljala svetilište, a na osnovu pronađene keramike to je bilo u periodu starijeg gvozdenog doba. Lokalitet utvrđenja Poljana nalazi se na vrhu brda Poljana, u blizini pećine. Tu su pronađeni ulomci praistorijske keramike na osnovu kojih se smatra da su iz starijeg gvozdenog doba. Na lokalitetu Odboj, zapadno od sela na severnim obroncima Kalafata pronađena je kamena sekira-čekić iz bronzanog doba. Sa nepoznatog lokaliteta u ataru sela potiče keramički pehar iz vremena starijeg eneolita.[3]
Nastanak sela[uredi | uredi izvor]
Po predanju, prvo naselje je osnovao neki Grba, koji je imao grbu na leđima, i od njega je poteklo prvo naselje. Selo Grbavče se, još u doba Turaka, nalazilo u podnožju između današnjeg sela i brda Lipnice. Kasnije, bežeći i sklanjajući se od Turaka, stanovnici su se naselili u šumama gde i danas žive, a mesto je po Grbi dobilo ime Grbavče.[4]
Ovo naselje se u prošlosti premeštalo. Najpre se nalazilo u Selištu, na jedan kilometar od sadašnjeg sela. Usled čume naselje se pomeralo na današnju lokaciju.[5]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Meštanin Mladen Tričković se vratio pod stare dane u rodno selo 1909. godine. Kao srpski vojnik zarobljenik, on je u srpsko-turskom ratu dospeo u Malu Aziju, u "Misirsko", gde je 32 godine služio po begovskim kućama. Sa njim se u toj oblasti nalazilo mnogo Srba zarobljenika.[6]
Geografija[uredi | uredi izvor]
Grbavče leži na terasnoj zaravni u podnožju Kalafata (837 m). Zapadno se izdiže brdo Gradac (609 m) na koje se nastavlja Ljiljak (727 m), a sa južne strane Bajtarica (724 m), na istoku i severu zemljište se stepenasto spušta u plodno polje.[7] Površina atara iznosi 2919 hektara.[2]
Hidrografija[uredi | uredi izvor]
Kroz seosko naselje protiče Grbavačka reka. Ona izvire na planini Kalafat. Tajčin potok takođe izvire na Kalafatu i teče između Ljiljka i Bajtarice, a blizu sela prerasta u Pravačku reku.[8] Ona teče prema Gramadi, prolazi pored železničke stanice Hadžićevo i nastavlja prema selu Prekonoga.
Na ataru oko naselja izvori su: Sudvek, Stubal, Hajdučki kladanac, Popova česmica, Miletino kladanče, Mutvina livada, Kiseljakova livada, Studenik, Starčevica, Arničje, Slanište, Smiljka, Banjica, Toplik, Selište, Trša, Suvodol, Bela voda, Crvine, Vrelo, Trs, Orašnjak, Srebrnik, Dubje, Buka, Pažar, Košarište, Klenovica, Klisura, Gornje i Donje vrelo.[9] Neki od ovih izvora danas nisu u funkciji.
Demografija[uredi | uredi izvor]
U naselju Grbavče živi 540 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 59,8 godina (57,7 kod muškaraca i 62,0 kod žena). U naselju ima 237 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,39.
Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||
| m | ž |
|||
| ? | 0 | 0 | ||
| 80+ | 23 | 27 | ||
| 75—79 | 19 | 36 | ||
| 70—74 | 41 | 42 | ||
| 65—69 | 40 | 47 | ||
| 60—64 | 47 | 36 | ||
| 55—59 | 14 | 19 | ||
| 50—54 | 28 | 21 | ||
| 45—49 | 14 | 6 | ||
| 40—44 | 8 | 4 | ||
| 35—39 | 18 | 6 | ||
| 30—34 | 10 | 7 | ||
| 25—29 | 8 | 8 | ||
| 20—24 | 8 | 0 | ||
| 15—19 | 5 | 4 | ||
| 10—14 | 4 | 4 | ||
| 5—9 | 2 | 7 | ||
| 0—4 | 3 | 1 | ||
| Prosek : | 57,7 | 62,0 | ||
| ||||||||||||||||||||||||
|
| Pol | Ukupno | Neoženjen/Neudata | Oženjen/Udata | Udovac/Udovica | Razveden/Razvedena | Nepoznato |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 283 | 46 | 201 | 29 | 7 | 0 |
| Ženski | 263 | 13 | 188 | 58 | 4 | 0 |
| UKUPNO | 546 | 59 | 389 | 87 | 11 | 0 |
| Pol | Ukupno | Poljoprivreda, lov i šumarstvo | Ribarstvo | Vađenje rude i kamena | Prerađivačka industrija |
|---|---|---|---|---|---|
| Muški | 136 | 76 | 0 | 0 | 19 |
| Ženski | 111 | 107 | 0 | 0 | 1 |
| UKUPNO | 247 | 183 | 0 | 0 | 20 |
| Pol | Proizvodnja i snabdevanje | Građevinarstvo | Trgovina | Hoteli i restorani | Saobraćaj, skladištenje i veze |
| Muški | 1 | 12 | 3 | 2 | 16 |
| Ženski | 0 | 0 | 1 | 0 | 1 |
| UKUPNO | 1 | 12 | 4 | 2 | 17 |
| Pol | Finansijsko posredovanje | Nekretnine | Državna uprava i odbrana | Obrazovanje | Zdravstveni i socijalni rad |
| Muški | 0 | 0 | 1 | 2 | 0 |
| Ženski | 0 | 0 | 0 | 0 | 1 |
| UKUPNO | 0 | 0 | 1 | 2 | 1 |
| Pol | Ostale uslužne aktivnosti | Privatna domaćinstva | Eksteritorijalne organizacije i tela | Nepoznato | |
| Muški | 0 | 0 | 0 | 4 | |
| Ženski | 0 | 0 | 0 | 0 | |
| UKUPNO | 0 | 0 | 0 | 4 | |
Grbavče se spominje u popisu vidinskog sandžaka iz 1478-81. godine. Ovaj popis sadrži imena svih poreskih glava i porez koji su bili dužni da daju. Selo je tada imalo 8 poreskih glava (6 muškaraca i 2 udovice). Ubiran je porez od pšenice, ječma, prosa, voća, košnica, lana, svinja, sočiva i sena, u vrednosti od 797 aspri. Selo je bilo dužno da plaća i dodatni porez, tzv. spendžu, od 162 aspre, tako da je Grbavče plaćalo ukupan porez u vrednosti od 959 aspri.[13]
Po popisu iz 1859. godine Grbavče je imalo 80 kuća, 146 oženjenih, 185 neoženjenih i 300 žena. U popisu se navodi da je selo imalo svog paroha.[14]
Godine 1863. izvršen je popis stanovništva svrljiškog sreza, a popisna knjiga se danas čuva u Arhivu Srbije u Beogradu. Po tom popisu Grbavče je imalo 90 kuća i 670 stanovnika (337 muškaraca i 333 žene). U istom popisu, a sa ciljem upoređivanja broja kuća, stoji da je Grbavče 1833. godine imalo 48 kuća.[15]
Geografijsko-statistični rečnik Kneževine Srbije iz 1870. godine beleži Grbavče kao selo u knjaževačkom okrugu, svrljiškom srezu i lalinačkoj opštini. Selo je tada imalo 104 kuće, 761 stanovnika i 155 poreskih glava.[16]
Prema nezvaničnom popisu od 31. decembra 1890. godine, selo Grbavče je imalo 1384 stanovnika.
Prema zvaničnom popisu stanovništva Kraljevine Srbije za 1895. godinu, selo Grbavče je imalo 183 kuće i 1428 stanovnika.[17]
Prema popisu stanovništva iz 1921. godine Grbavče ima ukupno 1195 stanovnika. Popis po veroispovesti beleži 1171 pravoslavca i 24 rimokatolika. U popisu po maternjem jeziku bilo je 1167 stanovnika kojima je maternji jezik srpski, 13 kojima je italijanski i 15 za koje je nepoznato.[18]
Po popisu stanovništva od 31. marta 1931. godine bilo je 1339 pravoslavaca.[19]
Na dan 31. decembra 1931. Grbavče ima 175 kuća i 1345 stanovnika.[20]
Škola[uredi | uredi izvor]
U Grbavču je prva škola otvorena 1898. godine.[21] Godine 1910. učitelj je bio Milorad K. Živković, a 1920. godine Ivo Nikolić. Ukazom je, jula 1923. godine, za učitelja postavljen Ljubiša Petković. Školske 1929/30. godine, završena je nova školska zgrada sa četiri odeljenja, sa posebnim učiteljskim stanovima. U to vreme škola je imala oko 150 učenika. Godine 1934. u ovu školu je iz Svrljiške Tople premešten Ilija Panić, koji je ovde zatekao učiteljicu Milevu Nešić, sa kojom se oženio, i Ljubicu Pajić, koja je tada premeštena u Svrljišku Toplu. Ilija i Mileva Panić ostali su u ovoj školi i za vreme Drugog svetskog rata.[22]
Spomenici[uredi | uredi izvor]
U dvorištu seoske osnovne škole nalaze se dva spomenika. Prvi je spomenik koji su podigli stanovnici sela Grbavče svojim borcima i nevino palim žrtvama u ratovima od 1912. do 1918. godine. Spomenik je osvećen 1935. godine. Ispod spomenika se nalazi kosturnica u kojoj su sahranjene 63 nevino pale žrtve u selu Grbavču, koje je u znak odmazde streljala bugarska vojska za vreme Topličkog ustanka, 13. marta (po novom) ili 28. februara (po starom kalendaru) 1917. godine.[23] Na vrhu spomenika nalazi se grb Kraljevine Jugoslavije, dvoglavi orao, a sa strane spomenika nalaze se četiri ploče sa imenima boraca i žrtava ovih ratova.
Drugi spomenik je podigao savez boraca narodnooslobodilačkih ratova sela Grbavče u znak zahvalnosti i sećanja na pale borce od 1941. do 1945. godine.
Crkve[uredi | uredi izvor]
Grbavče pripada Lalinskoj parohiji i ima dve crkve, Hram Svete Trojice i Hram Svetog proroka Ilije i Svetog Lazara.
Prva crkva je posvećena Svetoj Trojici i izgrađena je 1911. godine, na temeljima stare crkve[2], a obnovljena 1990. godine. Iznad ulaza u crkvu, na kamenoj ploči ispisano je:
„Hram Svete Trojice podigoše seljani sela Grbavče svojim dobrovoljnim prilogom i snagom 1911. godine. Obnovljena 1990. godine.“[24]
Druga crkva je posvećena Svetom Iliji i Svetom Lazaru, a poznatija je pod imenom Lazarica. Crkva je podignuta 1922. godine na inicijativu meštanke sela, baba Jovanke, a uz pomoć meštana. Obnovljena je 1994. godine, a osvećena od strane sveštenika Novice Mitrovića i paroha Ćire.[25] Na dan Svetog Ilije, 2. avgusta 2007. godine, postavljeno je zvono u novopodignutom zvoniku.[26]
Praznici[uredi | uredi izvor]
Grbavče slavi dva pravoslavna praznika. Prvi je sveti prorok Jeremija[2], koji se slavi 14. maja.
Drugi je Rusalni petak, u narodu poznat kao Blagi petak, koji se slavi u prvom petku posle Duhova, i tada kroz selo prolazi litija.[24]
Poljoprivreda[uredi | uredi izvor]
U selu se od žitarica najviše seju kukuruz, pšenica i ječam; od mahunastog bilja pasulj i bob; od povrća luk i krompir, a od voća su najzastupljenije šljive, jabuke i kruške.[27]
Selo Grbavče je 1846. godine imalo površinu pod vinovom lozom od 100 motika, a u današnjim merama to je oko 7,2 hektara.[28]
Glasnik srbskog učenog društva iz 1866. godine sadrži podatak da je selo imalo 400 motika pod vinovom lozom.[29]
Saobraćaj[uredi | uredi izvor]
Kroz donji kraj naselja (istočno) prolazi lokalni put koji naselje spaja sa magistralnim putem Niš — Svrljig i sa regionalnim putem Svrljig — Aleksinac.[7]
Do naselja se može doći autobuskom linijom Niš — Grbavče (prevoznik Niš-ekspres). Linija je bila ukinuta početkom 2015. godine zbog nedovoljnog broja putnika[30], ali je ubrzo opet uspostavljena.
Na 3 km od naselja, u podnožju Gramade, nalazi se stanica Hadžićevo, na pruzi Niš — Zaječar. Deonica ove pruge od Niša (Crveni Krst) do Knjaževca duga je 69,9 kilometara i puštena je u saobraćaj 1922. godine.[27]
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
-
Spomenik palim borcima od 1941. do 1945. godine -
Natpis iznad ulaza u Hram Svete Trojice
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Попис становништва, домаћинстава и станова у Републици Србији 2011. - Први резултати, Београд, 2011, pp. 82, Pristupljeno 11. 7. 2014.
- ^ a b v g Stamenković 2002, str. 10.
- ^ Zbornik 2008, str. 23-25.
- ^ Mirčetić 1984, str. 17.
- ^ Petrović 1992b, str. 196.
- ^ "Politika", Beograd 1909. godine
- ^ a b Petrović 1992b, str. 195.
- ^ Glasnik 1881, str. 60.
- ^ Petrović 1992b, str. 195-196.
- ^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
- ^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
- ^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.
- ^ Bojanić 1973, str. 122.
- ^ Glasnik 1866, str. 323.
- ^ Petrović 1992a, str. 97.
- ^ Rečnik 1870, str. 34-35.
- ^ Mirčetić 1984, str. 42-43.
- ^ Popis 1921. 1932, str. 46-47.
- ^ Popis 1931. 1938, str. 74.
- ^ Mirčetić 1984, str. 68.
- ^ Mirčetić 1984, str. 30.
- ^ Mirčetić 1984, str. 64.
- ^ Помен у Грбавчу Arhivirano na sajtu Wayback Machine (12. mart 2014), Pristupljeno 11. 3. 2014.
- ^ a b Русални петак и литије у Грбавчу Arhivirano na sajtu Wayback Machine (11. mart 2014), Pristupljeno 11. 3. 2014.
- ^ Eparhija niška. „Lalinska parohija”. Pristupljeno 01. 5. 2015.[mrtva veza]
- ^ Kulturni centar Svrljig. „Posle dva veka ponovo se oglasilo zvono”. Arhivirano iz originala 04. 03. 2016. g. Pristupljeno 11. 03. 2014.
- ^ a b Mirčetić 1984, str. 9.
- ^ Petrović 2009, str. 115.
- ^ Glasnik 1866, str. 313.
- ^ Svrljiške novine. „Za bolji život svih žitelja Svrljiga”. Arhivirano iz originala 19. 06. 2015. g. Pristupljeno 18. 06. 2015.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Glasnik srbskog učenog društva, Knjiga II, Sveska XIX. Beograd. 1866.
- Geografijsko-statistični rečnik Kneževine Srbije. Novi Sad. 1870.
- Glasnik srpskog učenog društva, Knjiga XLIX. Beograd. 1881.
- Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31. januara 1921. godine. Sarajevo. 1932.
- Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31. marta 1931. godine, Knjiga II. Beograd. 1938.
- Bojanić, Dušanka (1973). Fragmenti opširnog popisa vidinskog sandžaka iz 1478-81. godine, Mešovita građa, Knjiga 2. Beograd: Istorijski institut.
- Mirčetić, Dragoljub Ž. (1984). Svrljiška brda i vrh Zeleni. Svrljig.
- Petrović, Sreten (1992a). „Vitomir Đorđević, Opšti pregled istorije Svrljiga”. Jezik, kultura i civilizacija, Kulturna istorija Svrljiga, Knjiga II. Niš, Srvljig: Prosveta, Narodni univerzitet. ISBN 978-86-7455-083-0.
- Petrović, Sreten (1992b). „Petar Golubović, Stanovništvo i naselja opštine Svrljig”. Jezik, kultura i civilizacija, Kulturna istorija Svrljiga, Knjiga II. Niš, Srvljig: Prosveta, Narodni univerzitet. ISBN 978-86-7455-083-0.
- Stamenković, Srboljub Đ. (2002). Geografska enciklopedija naselja Srbije IV. Beograd: Geografski fakultet, Agena, Stručna knjiga. ISBN 978-86-82657-21-7.
- Zbornik, broj 16-17 (PDF). Niš: Narodni muzej Niš. 2008.
- Petrović, Sreten (2009). Etno-kulturološki zbornik za proučavanje kulture istočne Srbije i susednih oblasti, Knjiga XIII. Srvljig: Etno-kulturološka radionica. ISSN 0354-7485.
