Ikonoborstvo u Vizantiji

Minijatura iz Hludovskog psaltira: alegorijski prikaz ikonoborstva. „Daju mi žuč da jedem, i u žeđi mojoj poje me octom” (Ps. 69:21). Umjetnik komentariše postupke ikonoboraca, upoređujući ih sa jevanđeljskim događajima. Raspeće na gori Golgoti; ikonoborci premazuju ikonu Hrista krečom. Ratnik desno donosi Hristu sunđer natopljen ocatom (sirćetom), drugi ratnik kopljem probada Hrista. U podnožju gore nalaze se ikonoborci Jovan Gramatik i episkop silski Antonije.

Ikonoborstvo (grč. εἰκονομαχία), ili ikonoklazam (grč. εἰκόνα — „slika (ikona)” + grč. κλάω — „razbiti”), religiozno-politički je pokret u Vizantiji u 8. i ranom 9. vijeku, usmjeren protiv poštovanja ikona.

Ikonoborci su slike svetaca smatrali idolima, a poštovanje ikona smatrali su idolopoklonstvom, pozivajući se na starozavjetne zapovjesti („Ne gradi sebi lika rezana niti kakve slike od onoga što je gore na nebu… Nemoj im se klanjati niti im služiti” (Izl. 20:4—5)).

Car Lav III Isavrijanac zabranio je poštovanje ikona 730. godine. Ishod ikonoborstva bilo je uništenje hiljada ikona, kao i mozaika, fresaka, skulptura svetaca i oslikanih oltara u mnogim crkvama. Ikonoborstvo je zvanično oglašeno na Ikonoboračkom saboru 754. uz podršku cara Konstantina V, koji se surovo obračunavao sa ikonopoštovaocima, naročito monasima.

Međutim, kasnije 787. uz podršku carice Irine, udovice Lava IV, Drugi nikejski sabor je ipak odobrio dogmu o poštovanju ikona i poništio odluku sabora iz 754. (za koji je odlučeno da se ne smatra „vaseljenskim”). Ikonopoštovanja su se pridržavali carevi Nićifor I i Mihailo I, koji su vladali poslije Irine; ali poslije poraza Mihaila I u ratu sa Bugarima 813. na prijesto dolazi Lav V, pod kojim je nastavljeno ikonoborstvo, a odluke sabora iz 754. ponovo su priznate.

Na kraju, za vrijeme regenstva carice Teodore, zbačen je ikonoborački patrijarh Jovan VII. Pod novim patrijarhom Metodijem održan je novi sabor 843. koji je utvrdio i odobrio sve definicije Drugog nikejskog sabora i ponovo izopštio ikonoborce. Istovremeno, ustanovljen je i prvi put izvršen (11. marta 843) čin proglašenja vječnog pomena revniteljima pravoslavlja i anatemisanja jereticima, obavljen u Pravoslavnoj crkvi i do našeg vremena u Pobjedi pravoslavlja (Toržestvo pravoslavlja).

Predistorija

Najstariji prikaz Bogorodice sa mladencem Isusom (2. vijek, katakomba Priscili u Rimu).

Slike Hrista, Bogorodice, svetaca i biblijskih scena poznate u hrišćanstvu od 2. vijeka. Prvim ikonopiscem smatra se jevanđelist Luka, koji je bio poznat kao dobar umjetnik; pripisuje mu se portret Bogorodice oslikan za njenog života, sada otelotvoren u ikoni Vladimirske Bogomajke. Do 4. vijeka, zidovi hrišćanskih crkava su već sasvim bili ukrašeni živopisnim slikama. Vasilije Veliki u besjedi, posvećenoj uspomeni na mučenika Varlama, poziva slika da prikažu podvige svetitelja, Jovan Zlatousti piše o rasprostranjenosti slika Meletija Antiohijskog, a Teodorit Kirski izvještava o portretima Simeona Stolpnika, koji se prodaju u Rimu.

I pored takve podrške prikazivanju ličnosti i događaja iz sakralne i crkvene istorije, u istom periodu javljaju se i prve zamjerke na upotrebu ikona. Tako je Jevsevije Kesarijski odrično odgovorio na želju careve sestre da posjeduje ikonu Hrista. On to ne objašnjava starozavjetnom zabranom, već činjenicom da je božanska priroda neopisiva. Poznate su i aktivna ikonoboračka dejstva u tom periodu: Epifanije Kiparski, vidjevši u crkvi veo sa likom čovjeka, pocijepao ga je i dao da se prekrije kovčeg prosjaka; u Hispaniji, na Elvirskom saboru (početak 4. vijeka) donijeta je uredba protiv zidnog slikarstva u hramovima:

da slikanja u crkvama ne bude i da ne služi kao predmet poštovanja i obožavanja ono što je prikazano na zidovima.

Početkom 4. vijeka ikonoborački položaj jača usljed širenja monofizitstva u Vizantiji. Vođa monofizita Sevir Antiohijski nije odbacivao samo ikone Hrista, Bogorodice, svetaca, nego čak i prikaz Svetog duha u vidu goluba. O stepenu uticaja protivnika ikonopoštovanja u ovom periodu svjedoče izvještaji o pismima Anastasija Sinajskog u odbranu ikona i žalbe Simeona Stolpnika mlađeg caru Justinu II zbog vrijeđanja „ikone Sina Božijeg i Presvete Preslavne Bogorodice”.

Ikonoborstvo je dodatno ojačalo krajem 6. i početkom 7. vijeka. U marsilijski episkop Seren 598. je uništio sve ikone u gradskim crkvama, koje su, po njegovom mišljenju, sujevjerno poštovali parohijani. Papa rimski Grgur I je pisao o tome, hvaleći ga za revnost u borbi protiv sujevrjera, ali je zahtijevao da se ikone vrate, pošto služe običnim ljudima umjesto knjiga, i zamolio ga da objasni parohijanima pravi način poštovanja ikona.

Veliku ulogu u rastu ikonoboračkih osjećanja odigrao je uticaja nove religije — islama, koji je neprijateljski nastrojen prema slikama svega što ima dušu. U rejonima Rimskog carstva, koji se graniče sa zemljama arapskih plemena, dugo su cvjetale hrišćanske jeresi — montanizam, markionstvo, pavlićanstvo. Pistalice ovih hrišćanskih pokreta, očigledno pod uticajem islama, počeli su da doživljavaju sve više sumnje u istinitost ikonopoštovanja, a vizantijski carevi, prinuđeni da traže mir s Arapskim kalifatom, činili su ustupke ikonoborcima. Postoje podaci da je car Filipik, prije svrgavanja 713, trebao da donese zakon protiv poštovanja ikona. Zaštitnici ikonopoštovanja su takve ikonoboračke careve nazivali „saracenski mudroslovci”.

Lav III Isavrijanac

Lav III Isavrijanac sa sinom Konstantinom V.

Prvi car ikonoborac, Lav III Isavrijanac (717 – 741), bio je vojskovođa iz Sirije, strateg teme Anatolika. On se nije razumeo u bogoslovne stvari, a protiv kulta ikona ustao je iz državničkog razloga. Došlo je usred mora iznenada do vulkanske erupcije severoistočno od Krita 726. godine, lava se pretvorila u novo ostrvo i Lav je to protumačio kao gnev boga jer nije preduzeo ništa protiv kulta ikona. Krajem 726. godine otpočela je ikonoboračka kriza i car je naredio jednom svom oficiru da skine Hristovu ikonu iznad bronzane kapije carske palate. U tom trenutku je došlo do spontane reakcije žitelja Carigrada kojima su povređena verska osećanja, narod je dotrčao i kada se Julijan popeo da skine ikonu i kada je sekirom udario, žitelji su ga oborili i ubili. Lav III je sve krivce za zločin (mahom žene) kaznio smrtnom kaznom. Nakon što se pročulo za incident trupe iz Helade krenule su na Carigrad da sruše Lava Isavrijanca ali je car ugušio ustanak. Lav III je shvatio poruku i od tada je bio oprezan. Diskutuje i ubeđuje ljude zašto bi trebalo da napuste kult ikona. Ikonoborci su zamerali ikonofilima da vernici poštuju ikone kao predmet što bi značilo vraćanje paganstvu, odnosno idolopoklonstvu. Ikonoduli su se branili ističući da vernici ikone ne gledaju kao predmet već isključivo kao simbol – ikona Bogorodice se poštuje kao sama Bogorodica.

Car je rešio da sazove Silention – državni savet čiji su savetnici uglavnom svetovni velikodostojnici, 17. januara 730. godine. Njihov cilj je bio da se izgradi edikt protiv kulta ikona. Na zasedanju je pozvan i carigradski patrijarh German (715 – 730). Edikt iz 730. god. je dao zakonsku snagu ikonoboračkom pokretu, te su ikonofili mogli biti kažnjavani i proganjani. Otpočelo je sistematsko uništavanje ikona. Ovaj edikt je doveo do raskida sa Rimom i papom Grigorijem III koji je bio protiv ikonoboračkog pokreta. Iako je Lav III predio da će ga uhapsiti, ovaj nije promenio svoj stav i sam carigradski patrijarh je primoran na abdikaciju jer je odbio da potpiše edikt pa je umesto njega postavljen Anastas (730 – 753). Lav III je zabranio obožavanje svetih slika koje su se dovodile u vezu sa idolotrijom, tako da su u prestonici uništene ne samo slike Hrista, već i slike anđela, Bogorodice i drugih svetaca. Na ovo što je uradio, nastaje reakcija u Carigradu, Rimu, Jerusalimu i Heladi. Najznačajniji branitelj kulta ikona u prvoj fazi ikonoboračkog pokreta bio je Jovan Damaskin (645 – 753). On je ispisao tri govora u odbranu kulta ikona, tzv. dela „O izvorima vere“ u kojima objašnjava da venik poštuje ikonu kao simbol, a Hristovu ikonu dovodi u vezu sa njegovim ovaploćenjem. Jovan Damaskin insistira na razlici između obožavanja koja priliči bogu i poštovanja koje dolikuje svetima. Spis je bio jako popularan. Jovan Damaskin je Grk koji je boravio u Damasku na visokom položaju na kalifovom dvoru. Zakaluđerio se u manastiru Svetog Save. Kalifat je bio protiv ikona, ali mu je ikonoborstvo u Vizantiji odgovaralo jer je dovodilo do podeljenosti Carstva i lakše je bilo da kalifat osvoji istočne provincije. Vlada Lava III nije preduzimala drastičnije mere protiv ikonofila. Ikone su uništene, a nove crkve se nisu oslikavale.

Konstantin V Kopronim

Uništavanje ikona u vreme cara Konstantina, Manasijeva hronika.

Najveći pobornik ikonoborstva bio je car Konstantin V Kopronim (741 – 775). On je napisao trinaest teoloških traktata od kojih su sačuvana samo dva i u njima je izlagao svoje ikonoboračke stavove. U vreme vladavine ovog cara dolazi do graćanskog rata Artavazda 742. godine. Uz Artavazda su bile teme Opsikija, Trakija i Armenijaka, a uz Konstantina V Anatolika i Trakesijanska. Car se povukao sa prestola u Malu Aziju i patrijarh Anastasije je Artavazda krunisao za cara u Carigradu. On je po ulasku u grad saopštio da je Konstantin V umro. Došavši na vlast obećao je da će vratiti kult ikona, ali je došla do izražaja podeljenost carstva izazvana verskim neslaganjem. Evropske provincije bile su za kult ikona, a u Maloj Aziji su uglavnom bili ikonoborci.

Nakon što je Konstantin V povratio presto 745. godine kaznio je pristalice Artavazda, posebno pristalice patrijarha, a sam patrijarh je kažnjen tako što je vođen sedeći na magarcu po hipodromu i gađan balegom i kamenjem. To je bila gora kazna od smrti. U prvoj fazi se najznačajniji događaj desio 754. godine kada je sazvan prvi Ikonoklastički (ikonoborački) sabor, ostao upamćen po nazivu „Bezglavi sabor“, 10. februara u Hiaveji a okončan 8. avgusta u Carigradu.

Konstantin V nameravao je da sabor bude vaseljenski, ali nije imao sreće jer nisu prisustvovali patrijarsi Rima, Carigrada, Jerusalima. Ovim saborom predsedavao je episkop Teodosije Efeski. Na njemu su car i njegovi saradnici želeli da pokažu da poštovanje ikona spada u jeres. Bilo u nestorijanstvu, jer na slikama slikaju čovečansku prirodu Hrista, bilo u monofizitizmu, gde pokazuju božansku prirodu, spajaju se nespojive prirode. Na saboru je postavljeno pitanje prauzora (odnos ikone i arhetipa). Ikonoborci su tvrdili da ikona mora biti identična arhetipu, dok ikonofili da mora da podseća na arhetip. Na ovom saboru na strani pravoslavne crkve bili su patrijarh German, papa Grigorije III i Jovan Damaskin. Doneta je odluka o zabrani kulta ikona na najopštijem nivou, tj. ikonofili su proglašeni za jeretike. Došlo je do uklanjana životopisa i ljuštenja slika u crkvama, koje se oslikavaju svetovnim elementima. Oni su služili veličanju cara i njegovog dvora. Ikone su uništavane, manastiri zatvarani ili pretvarani u kasarne ili škole.

Manastirski posed i njihova ogromna bogatstva uništavani su: ikonofilski spisi i monasi su proganjani, surovo mučeni i ubijani. Godine 771. jedan monah Petar je išiban i bačen u more. Godine 764/765. počinju intezivniji obračuni. Strateg tagme je naredio da kaluđeru skinu mantiju i da se oženi ili će ih oslepeti i deportovati. Otpočela je emigracija monaha u Južnu Italiju. U vreme Konstantina V Kopronima predvodnik ikonofila bio je monah Stefan Novak koji je posle mučenja 765. godine svirepo ubijen. Doba vladavine Konstantina V je vrhunac ikonoboračke ideje. Nakon njegove smrti 775. smrti ikonoborački pokret je oslabio.

Sedmi vaseljenski sabor

Sedmi vaseljenski sabor.

Konstantina je nasledio Lav IV Hazar. On je bio blag car, ikonoborac i na njega je značajan uticaj izvršila supruga Irina koja je 768. godine došla iz Atine (evropska provincija). Znajući to Konstantin V je procenio da je bila naklonjena ikonama, te je morala da položi zakletvu da će se boriti protiv ikonofila. Nakon smrti Lava IV Hazara na presto dolazi Konstantin VI (780 – 797), njegov maloletni sin. Prirodni regent bila je carica-majka Irina. Ona je želela da uspostavi kult ikona, pa su prestala mučenja i progon monaha. Počela je da dodeljuje finansijske olakšice manastirima, a monaštvo je poštovalo caricu majku i Konstantina VI. Irina je za patrijarha dovela svog ličnog sekretara Tarasija (784 – 806) On je bio svetovno lice i ubrzo je prošao sva duhovna zvanja. Patrijarh predlaže da se sazove Vaseljenski sabor koji bi proglasio restauraciju kulta ikona.

Uz podršku pape Hadrijana I (771 – 795) sabor se sastao u Carigradu u crkvi Svetih apostola. Ovaj sabor je propao jer su na početku zasedanja upali vojnici prestoničkih gradskih pukova verni ikonoklastičkim tradicijama uzvikujući ime cara Konstantina V. Irina se nije dala zbuniti i pripremala je nov teren za nov sabor. Najpre je poslala ikonoklastičke trupe (tagmatsku vojsku) u Malu Aziju u pohod protiv Arabljana, a dovela ikonofilske trupe iz Trakije, poverivši im zaštitu prestonice.

Restauracija ikonofilstva izvršena je na Sedmom vaseljenskom saboru u Nikeji 787. godine. Ovim saborom predsedavao je patrijarh Tarasije. Sabor je užurbano radio 24 sata, od 13. oktobra 787. godine. Imao je sedam sednica kojima je prisustvovalo 305 episkopa. Ovaj sabor je osudio sve odluke iz 754. godine, ikonoborstvo je proglašeno za jeres i uspostavljen je kult ikona.

Naređeno je da se unište svi ikonoborački spisi i bačena je anatema na ikonoboračke prvake, osim na cara Konstantina V, jer je deda vladajućeg cara. Na saboru nastaje rascep u ikonofilskoj stranci zbog različitog stava šta treba raditi sa episkopima koji su bili ikonoborci. Da li ih treba ukloniti ili ih pustiti da se pokaju i primiti u crkvenu zajednicu? Pojavljuju se dve stranke: 1) Stranka zilota - revnosnih i njih su predstavljali monasi manastira Studlijan; 2) Stranka političara – na čelu patrijarh Tarasije. Oni su smatrali da treba da se učini ustupak kada je u pitanju viši cilj. Na Nikejskom saboru su pobedili političari. Na završnoj sednici na Magnovarskom dvoru u Carigradu, odredbe sabora, potvrđene potpisom carice Irine i cara Konstantina VI. Vremenom je počelo da dolazi do reakcije maloazijske aristokratije i ta aristokratija je sve više uticala i na cara Konstantina VI.

Godine 790. carica Irina ugušila je zaveru protiv sebe, ali ju je sin u jednom trenutku prognao. Godine 792. je vratio iz progonstva, ali se 797. godine desio presedan kada je Irina oslepela svog sina i počela da vlada kao car. Ona je jedina žena koja se u dokumentima 797 – 802. godine potpisivala kao Vasilevs. Godine 794. na Frankfurtskom saboru u prisustvu papinog legata došlo je do osude kulta ikona. Godine 802. u Carigradu je došlo do državnog udara u kome je zbačena Irina i doveden Nićifor II na presto. On je bio sposoban činovnik, ali nezainteresovan za verska pitanja. Zvanično se držao kulta ikona, te je sina Stavrikija oženio atinjankom Teofanom. Nićifor je poginuo u ratu protiv Bugara i za cara je krunisan Mihajlo I Rangabe (811 – 813). On je bio vatreni poštovalac kulta ikona, ali 813. godine gine u ratu sa Bugarima i za cara biva proglašen i krunisan Lav V Jermenin (813 – 820). Do dolaska na vlast bio je strateg teme Anatolika.

Druga faza ikonoborstva

Proglašenje Lava Jermenina za cara, Skiličina hronika.

Od 815 do 843. godine došlo je do obnavljanja ikonoboračke politike. Počelo je u doba vladara Lava V. Njemu su uzori Lav III i Konstantin V. Pre Vasilija II Bugaroubice, Konstantin V je najviše upamćen kao ikonoborac. Carigradski patrijarh Nićifor (806 – 815) bio je ikonofil. Njega je zato Lav V izbacio sa položaja patrijarha i doveo Teodora Melisena. Osim patrijarha Nićifora, vođa ikonofila je i Teodor Strudijski koji je poslat u progonstvo.

U crkvi Svete Sofije u Carigradu održan je Drugi ikonoklastički sabor 815. godine. Njega je pripremila komisija na čelu sa najistaknutijim ikonoborcem, Jovanom Gramatičarem. Ovaj sabor je potvrdio odluke prvog sabora iz 754. godine, a odbio odluke sabora iz 787. godine. Sabor je izjavio da ne smatra ikone za idole, ali je ipak naredio njihovo bezuslovno uništavanje. Bačena je anatema na patrijarhe Germana, Tarasija i Nićifora. Ovaj sabor je slabiji od prethodnih jer nije doneo ništa novo. Ikonoklazam 9. veka predstavlja nemoćan pokušaj, reakciju nove snage. Ikonoborački pokret car je pokušao da umiri nasiljem i ubeđivanjem. Lav V je stradao 820. godine od pristalica Mihajla Amorijca (820 – 829) koji je bio umereni ikonoborac. On je imao neutralan stav.

Rezervisan stav nije priznavao ni ikonoboračke, ni ikonofilske sabore, zabranio je svaku diskusiju o ikonama, položio zakletvu da će podržavati ikonoboračku politiku, ali je mislio drugačije. Naredio je da se sakupe svi ikonofilski spisi i opozvao iz progonstvao patrijarha Nićifora i Teodora Studijskog. Daljih progona ikonofila nije bilo. Ipak jedno pismo Mihajla II Amorijca upućeno Ludvigu Pobožnom u kome se obrušio na poštovanje kulta ikona, kao i činjenica da je sinu nasledniku odredio za učitelja Jovana Gramatičara, svedoči da je javno istupao kao car Ikonoborac. Njegov sin Teofilo (829 – 842) bio je ubeđen car ikonoborac i predstavljao je simbol pravednosti u Vizantiji. Bio je vrlo obrazovan i 830. godine je carskom naredbom zabranio poštovanje kulta ikona. Godine 832. je za carigradskog patrijarha postavljen Jovan Gramatičar. Car Teofilo, svestan činjenice da se sve vrti u krug, nasilno je počeo da se obračunava sa ikonofilima. Najviše je stradalo monaštvo. Po smrti cara Teofila, ikonoborački pokret doživljava kraj. Tokom vladavine Mihaila III Amorijca (842 – 867) došlo je do konačne restauracije kulta ikone. U doba Mihajlovog maloletstva punu vlast je imala carica Teodora, pristalica ikonofilske stranke. Ona je izdejstvovala smenu Jovana Gramatičara i dovela za patrijarha Metodija. Zatim 843. godine saziva sabor na kome je došlo do konačne restauracije kulta ikona. Nakon 843. godine status ikone je bio promenjen. Ikone se duboko poštuju: crkva je štiti, strogo bdi nad ikonama, ugled monaštva u Vizantiji naglo raste.

Značaj

Politički značaj ikonoboračkog perioda u Vizantiji bio je u tome što je došlo do udaljavanja crkve i vladara, pa se zbog toga kaže da je posle savlađivanja ikonoborstva u carstvu nastupio period dijarhije (dvovlašća). Došlo je do razgraničavanja svetovne i duhovne vlasti. Pored toga, osobine Vizantije kao carstva grčko – hrišćanske kulture jasno su se ocrtale. Prestaje uticaj islamskog istoka i romansko – germanskog zapada. Epoha ikonoklastičke krize povećale su postojeće razlike između Carigrada i Rima učinivši kraj Vizantijskog suvereniteta na zapadu i nagovestivši kraj papske suprimacije na istoku.

Vidi još

• Poštovanje ikona
• Obožavanje ikona

Literatura

• Kartašёv, Anton Vladimirovič (2008). Vselenskie Soborы (na jeziku: ruski). Minsk: Belorusskiй Эkzarhat, Harvest. ISBN 978-985-511-083-6. 
• Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
• Ostrogorski, Georgije (1970). O verovanjima i shvatanjima Vizantinaca. Beograd: Prosveta. 
• Alloa, Emmanuel (2013). Visual Studies in Byzantium Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. јануар 2016), in: Journal of Visual Culture 12.1 (2013) 3–29 (on the conceptual background of Byzantine iconoclasm)
• Aston, Margaret. England's Iconoclasts: Volume I: Laws Against Images (1988)
• Aston, Margaret. Broken Idols of the English Reformation (Cambridge UP, 2016).
• Barasch, Moshe (1992). Icon: Studies in the History of an Idea. University of New York Press. ISBN 978-0-8147-1172-9. 
• Besançon, Alain (2009). The Forbidden: An Intellectual History of Iconoclasm. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-04414-9. 
• Bevan, Robert (2006). The Destruction of Memory: Architecture at War. Reaktion Books. ISBN 978-1-86189-319-2. 
• Boldrick, Stacy, Leslie Brubaker, and Richard Clay, eds. Striking Images, Iconoclasms Past and Present (Ashgate, 2014) 236 pages; scholarly studies of the destruction of images from prehistory to the Taliban
• Freedberg, David (1977). A. Bryer; J. Herrin, ур. The Structure of Byzantine and European Iconoclasm (PDF). University of Birmingham, Centre for Byzantine Studies. стр. 165—177. ISBN 978-0-7044-0226-3. 
• Freedberg, David (1985). Iconoclasts and their Motives (Second Horst Gerson Memorial Lecture, University of Groningen) (PDF). Maarssen: Gary Schwartz. ISBN 978-90-6179-056-3. 
• Gamboni, Dario (1997). The Destruction of Art: Iconoclasm and Vandalism since the French Revolution. Reaktion Books. ISBN 978-1-86189-316-1. 
• Gwynn, David M (2007). „From Iconoclasm to Arianism: The Construction of Christian Tradition in the Iconoclast Controversy” (PDF). Greek, Roman, and Byzantine Studies. 47: 225—251. Архивирано из оригинала (PDF) 16. 09. 2012. г. Приступљено 08. 01. 2019. 
• Ivanovic, Filip (2010). Symbol and Icon: Dionysius the Areopagite and the Iconoclastic Crisis. Pickwick. ISBN 978-1-60899-335-2. 
• Karahan, Anne "Byzantine Iconoclasm: Ideology and Quest for Power". In: Eds. K. Kolrud and M. Prusac, Iconoclasm from Antiquity to Modernity, Ashgate Publishing Ltd: Farnham, Surrey. 2014. ISBN 978-1-4094-7033-5. стр. 75-94..
• Lambourne, Nicola (2001). War Damage in Western Europe: The Destruction of Historic Monuments During the Second World War. Edinburgh University Press. ISBN 978-0-7486-1285-7. 
• Narain, Harsh (1993). The Ayodhya Temple Mosque Dispute: Focus on Muslim Sources. Delhi: Penman Publishers. 
• Arun Shourie, Sita Ram Goel, Harsh Narain, Jay Dubashi and Ram Swarup. Hindu Temples - What Happened to Them Vol. I, (A Preliminary Survey). 1990. ISBN 978-81-85990-49-1.
• Spicer, Andrew (2017). „Iconoclasm”. Renaissance Quarterly. 70 (3): 1007—1022. S2CID 233344068. doi:10.1086/693887. 
• Velikov, Yuliyan (2011). Image of the Invisible. Image Veneration and Iconoclasm in the Eighth Century. Veliko Turnovo University Press. ISBN 978-954-524-779-8.  (in Bulgarian)
• Antonio Calisi, I Difensori Dell'icona: La Partecipazione Dei Vescovi Dell'Italia Meridionale Al Concilio Di Nicea II 787, Createspace Independent Pub. 2017. ISBN 978-1-978401-09-9.

Spoljašnje veze

• Ikonoborstvo (pravoslavlje.net)
• Šarl Dil, O ikonoborstvu (odlomak)
• Jovan Damaskin, Protiv ikonoboraca
• Iconclasm in England, Holy Cross College (UK)
• Design as Social Agent at the ICA by Kerry Skemp, April 5, 2009
• Hindu temples destroyed by Muslim rulers in India