Istorija Kanade

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Istorija Kanade pokriva period od dolaska Paleoindijanaca na tlo današnje Kanade pre više hiljada godina pa sve do danas. Ovaj prostor je naseljen ljudima više milenijuma raznim grupama domorodačkog stanovništva koje je razvijalo sopstvene trgovačke mreže, verovanja i društvene podele. Neke od ovih civilizacija su davno nestale pre dolaska prvih Evropljana i otkrivene su kroz arheološka istraživanja. Između Evropljana i lokalnog stanovništva potpisan je veliki broj sporazuma i zakona.

Početkom 15. veka francuske i britanske ekspedicije su istraživale a zatim i naselile Atlanstku obalu. Francuska je predala veći deo svojih kolonija Britaniji 1763. godine nakon Sedmogodišnjeg rata. Kanada je formirana kao federalni dominion četiri provincije 1867. godine. Ovime je započet proces autonomije od Britanske Imperije koji je ozvaničen Statutom iz Vestminstera 1931. a završen Aktom o Kanadi 1982. godine koji je umanjio zavisnost od britanskog parlamenta.

Kanadska kultura je formirana tokom vekova mešavinom domorodačkih, francuskih, britanskih i drugih običaja. Kanada je takođe pod jakim uticajem susednih SAD. Kanada danas ima deset provincija i tri teritorije, po tipu uređenja je parlamentarna demokratija i ustavna monarhija sa kraljicom Elizabetom II na čelu države.

Predevropski period[uredi | uredi izvor]

Restaurirano vikinško naselje u Lans o Medouz

Arheološka istraživanja pokazuju da su ljudi u severnom Jukonu živeli još pre 26.500 godina, a u južnom Ontariju od pre 9.500 godina.[1][2] Ti autohtoni narodi su stigli u Severnu Ameriku preko Beringovog moreuza između Aljaske i istočnog Sibira.

I Indijanci (u Kanadi se koristi termin Prvi narodi) i Eskimi (Inuiti) su živeli od lova i ribolova. Svaki narod je bio organizovan u određenim regionima i imao svoje kulturne posebnosti, koje su sve bile povezane sa prirodom. I pored toga animizam je bila glavna religija svih domorodačkih naroda.

Beotuci, narod koji je nekada živeo na ostrvu Njufaundlend, bili su prvi autohtoni narod koji je stupio u kontakt s Evropljanima. Oni su zaslužni za izraz Crveni Indijanci, koji će se naknadno odnositi na druge indijanske narode u Severnoj Americi. Zbog svoje izolacije od drugih autohtonih naroda, Eskimi će postati šire poznati Evropljanima krajem 19. i početkom 20. veka, kada su ih francusko-kanadski istraživači sreli na dalekom severu.

Evropljani su se prvi put pojavili kada su Vikinzi naselili u Lans o Medouzu oko 1000. godine. Nakon neuspeha te kolonije nije bilo pokušaja istraživanja Severne Amerike sve do 1497. kada je Džon Kabot istraživao atlantsku obalu Kanade za račun Engleske i Žaka Kartijea 1534. za račun Francuske.

Doseljavanje Evropljana[uredi | uredi izvor]

Trgovina krznom je bila najvažnija delatnost u Kanadi do 19. veka

Francuski istraživač Samjuel de Šamplen je stigao do Kanade 1603. i osnovao prva stalna evropska naselja u Port Rojalu 1605. i Kvebeku 1608. Ova naselja su postala sedišta Akadije i Kanade. Od francuskih kolonista u Novoj Francuskoj, Kanadijenci su se naselili duž reke Sent Lorens, Akadijci [ru] su se naselili u današnje Kanadsko primorje, dok su francuski trgovci krznom i katolički misionari istražili Velika jezera, Hadsonov zaliv i sliv Misisipija do Luizijane. Oko kontrole trgovinom krznom izbili su ratovi između Francuza i domaćih Irokeza. Englezi su osnovali svoje ribarske stanice u Njufaundlendu oko 1610. i kolonizovali su 13 kolonija na jugu.

Kolonijalno doba[uredi | uredi izvor]

Severna Amerika posle Utrehtskog mira.

Niz od četiri interkolonijalna rata je izbio u periodu od 1689. do 1763. između Engleske (kasnije Velike Britanije) i Francuske. Rat kralja Vilijama (1689—1697) nije doneo teritorijalne promene, ali ih je došlo nakon Rata kraljice Ane (1702—1713). Kopneni deo Nove Škotske (Akadija, Njufaundlend i oblast Hadsonovog zaliva) je došao pod britansku vlast po Uthrehtskom miru iz 1713, a po okončanju Sedmogodišnjeg rata Pariskim mirom (1763) Kanada i veći deo Nove Francuske su predate Velikoj Britaniji. Britanci su 1745. tokom Rata kralja Džordža zauzeli francusku tvrđavu Luizburg na ostrvu Kejp Breton, ali su je vratili nazad 1748. odredbom Ahenskog mira. Po okončanju Sedmogodišnjeg rata Pariskim mirom (1763) Kanada i veći deo Nove Francuske su predate Velikoj Britaniji.

Kraljevskom objavom iz 1763. od Nove Francuske obrazovana je provincija Kvebek, a ostrvo Kejp Breton je pripojeno Novoj Škotskoj. Ona je takođe ograničila jezička i verska prava francuskih naseljenika. Godine 1769. Ostrvo svetog Džona (danas Ostrvo Princa Edvarda) je postalo posebna kolonija. Da bi se sprečili sukobi u Kvebeku, 1774. godine je donet Kvebečki zakon, koji je proširio teritoriju Kvebeka do Velikih jezera i doline Ohaja, a ponovo su dozvoljeni francuski jezik, katolička vera i francusko građansko pravo u Kvebeku. Ovo je razljutilo mnoge stanovnike 13 kolonija, što je ubrzalo Američku revoluciju.[3]Pariskim mirom iz 1783. je priznata nezavisnost SAD, kojima su pripale teritorije južno od Velikih jezera. U Kanadu je iz Sjedinjenih Država izbeglo oko 50.000 lojalista vernih Velikoj Britaniji.[4], kao i njenih indijanskih saveznika poput Mohikanaca. Nju Bransvik je izdvojen iz Nove Škotske kao deo reorganizacije naselja lojalista u kanadskom primorju. Da bi se ugodilo engleskim lojalistima u Kvebeku, novim Ustavnim zakonom Kvebek je 1791. podeljen na frankofonsku Donju Kanadu i anglofonsku Gornju Kanadu, čime je obemama stranama zagarantovana njihova izabrana zakonodavna skupština.

Britanska Severna Kanada[uredi | uredi izvor]

Kanada (Gornja i Donja) su bile glavni front u Ratu 1812. između Velike Britanije i SAD. Odbrani Kanade je doprinela osećaj zajedništva među kanadskim Britancima.

Od 1815. započela je masovna imigracija Britanaca i Iraca u Kanadu. Drvna industrija je prestigla trgovinu krznom kao glavnu privrednu delatnost početkom 1800ih.

Potreba za odgovornom vladom dovela je do oružanog ustanka 1837. i 1838. kao znak nezadovoljstva političkim reformama i etničkim sukobima. Posledica toga je bio Zakon o uniji iz 1840. koji je ujedinio Gornju i Donju Kanadu u Ujedinjenu provinciju Kanadu. Kanađani i engleskog i francuskog porekla su zajedno radili u parlamentu na vraćanju prava Francuzima. Odgovorna vlada je uspostavljena u svim Britanskim Severnoameričkim provincijama do 1849.

Dve trgovačke kompanije, Kompanija Hadsonovog zaliva i Severozapadna kompanija, kontrolisale su trgovinu u ogromnoj oblasti prerija i kanadskog severa. Kompanija Hadsonovog zaliva je 1670. zakupila Rupertovu zemlju, što joj je omogućilo da ima monopol nad trgovinom krznom. Ali kada je Severozapadna kompanija pokušala da tu stekne uporište, dolazilo je to stalnih oružanih sukoba. Posle okršaja kod Sedam Hrastova u Koloniji Crvena reka (danas Manitoba), ove dve kompanije su se 1821. spojile, a nova kompanija je proširila svoj monopol na gotovo ceo severozapad kontinenta. Granični spor sa SAD je razrešen 1846. godine i granica je povučena po 49. paraleli, zapadno od Velikih jezera. Ovo je omogućilo kasniju kolonizaciju zapadnih provincija i osnivanje kolonije na ostrvu Vankuver 1849. i kolonije Britanska Kolumbija 1858.

Postkonfederalna Kanada[uredi | uredi izvor]

„Očevi konfederacije“, slika Roberta Harisa

Posle niza ustavnih konferencija, Ustavnim zakonom iz 1867, takođe poznatim i kao Britanski Severnoamerički zakon, osnovana je Kanadska konfederacija, koja je ujedinjena u jedan dominion Kanada 1. jula 1867. sa četiri pokrajine: Ontario, Kvebek, Nova Škotska i Nju Bransvik.[5] Godine 1870. od Rupertove zemlje i Severozapadne zemlje stvorene su Severozapadne teritorije i pokrajina Manitoba. Sledeće godine u dominion je ušla pokrajina Britanska Kolumbija, a 1873. i Ostrvo Princa Edvarda.

Teritorijalni razvoj Kanade

Osnivanje države i političkog sistema je odigralo važnu ulogu na razvoj Kanade u pogledu kolonizacije, razvoja industrije, poljoprivrede i saobraćaja.

Kanadski vojnici su odneli odlučujuću pobedu u bici kod bregova Vimi

Kanada je britanskom objavom rata Nemačkoj 1914. automatski ušla u Prvi svetski rat. Kanada je slala svoju vojsku na Zapadni front, i ona je odigrala važnu ulogu u tom ratu.

Godine 1919. Kanada se samostalno (nezavisno od Ujedinjenog Kraljevstva) pridružila Ligi naroda. Vestminsterskim statutom, koji je doneo Parlament Ujedinjenog Kraljevstva, potvrđena je nezavisnost Kanade.

Velika kriza od 1929. do 1933. je donela ekonomske probleme celoj Kanadi. Kanada je objavila rat nacističkoj Nemačkoj tri dana nakon što je to uradilo Ujedinjeno Kraljevstvo. Kanadska vojska je igrala značajnu ulogu u borbama na Atlantiku, invaziji na Italiju, desantu na Bretanju, bici za Normandiju, oslobođenju Holandije i drugim operacijama. U tom periodu ekonomija Kanade je doživela nagli razvoj kao rezultat vojnih nabavki za Kanadu, Ujedinjeno Kraljevstvo, Kinu i Sovjetski Savez. Drugi svetski rat Kanada ja završila sa jednom od najbrojnijih vojski na svetu[6]. Tokom rata, Kanada je postala jedan od zemalja osnivača Ujedinjenih nacija.

Godine 1949. Njufaundlend i Labrador su se pridružili Kanadskoj konfederaciji kao deseta pokrajina. Ekonomski razvoj je doprineo povećanju nataliteta i imigracije iz brojnih evropskih zemalja.[7] Ovaj rast, uz politiku nekoliko uzastopnih vlada Liberalne stranke, je doveo do pojave novog kanadskog identiteta, što je obeleženo usvajanjem sadašnje zastave sa javorovim listom 1965, uvođenjem zvanične dvojezičnosti 1969. i zvanične multikulturalnosti 1971. Konačno, posle niza ustavnih konferencija, Kanadskim zakonom iz 1982. su prekinute sve zakonske zavisnosti od britanskog parlamenta. Ustav Kanade je usvojen 1982, istovremeno sa usvajanjem Povelje o pravima i slobodama građana kao proširenjem ustavnog sistema Kanade.

U isto vreme, u Kvebeku su se odvijale duboke društvene i ekonomske promene kroz Tihu revoluciju, što je dovelo do rasta nacionalističkog pokreta u ovoj pokrajini[8] i radikalnijeg Fronta za oslobođenje Kvebeka, čije su akcije pokrenule Oktobarsku krizu 1970. Jednu deceniju kasnije održan je neuspešan referendum o nezavisnosti pokrajine i međudržavnom povezivanju s Kanadom. Potonji pokušaji pokušaji ustavne reforme su propali 1989. Drugi referendum o nezavisnosti Kvebeka održan je 1995, kojim je nezavisnost odbijena tesnom većinom od 50,6% prema 49,4%.[9] Vrhovni sud Kanade je presudio da bi jednostrano proglašenje nezavisnosti bilo neustavno, a u parlamentu je usvojen Zakon o jasnoći kojim su precizirani uslovi dogovornog napuštanja konfederacije.[9]

Tokom 1980-ih, za vreme premijera Brajana Malrunija, Kanada se približila SAD u ekonomskim i političkim odnosima. Sa SAD, a kasnije i sa Meksikom je potpisan sporazum o slobodnoj trgovini (poznat kao NAFTA - severnoamerički sporazum za slobodnu trgovinu).

Nakon raznih mirotvornih misija od 1950-ih do 1990-ih, Kanada je učestvovala u ratu u Avganistanu 2001, ali je odbila da učestvuje u invaziji Iraka 2003. Za to vreme u Kanadi, nakon brojnih pravnih borbi, kao i uz neke nasilne sukobe, Kanada je 1999. omogućila eskimsku samoupravu osnivanjem teritorije Nunavut, i ispunila zahteve naroda Nizga u Britanskoj Kolumbiji.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Cinq-Mars, J. (2001). „On the significance of modified mammoth bones from eastern Beringia” (PDF). The World of Elephants - International Congress, Rome. Arhivirano iz originala (PDF) 05. 01. 2005. g. Pristupljeno 14. 5. 2006. 
  2. ^ Wright, J.V (27. 9. 2001). „A History of the Native People of Canada: Early and Middle Archaic Complexes”. Canadian Museum of Civilization Corporation. Pristupljeno 14. 5. 2006. 
  3. ^ „Wars on Our Soil, earliest times to 1885”. Pristupljeno 21. 8. 2006. 
  4. ^ Moore, Christopher (1994). The Loyalist: Revolution Exile Settlement. Toronto: McClelland & Stewart. ISBN 978-0-7710-6093-9. 
  5. ^ Farthing, John (1957). Freedom Wears a Crown. Toronto: Kingswood House. ASIN B0007JC4G2. 
  6. ^ Stacey, C.P. (1948). History of the Canadian Army in the Second World War. Queen's Printer. 
  7. ^ Troper, Harold (2000-03). „History of Immigration to Toronto Since the Second World War: From Toronto 'the Good' to Toronto 'the World in a City'”. Ontario Institute for Studies in Education. Arhivirano iz originala 29. 05. 2006. g. Pristupljeno 19. 5. 2006.  Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |date= (pomoć)
  8. ^ Bélanger, Claude (03. 08. 2000). „Quiet Revolution”. Quebec History. Marionopolis College, Montreal. Pristupljeno 2008.  Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |access-date= (pomoć)
  9. ^ a b Dickinson, John Alexander; Young, Brian (2003). A Short History of Quebec (3rd izd.). Montreal: McGill-Queen's University Press. ISBN 978-0-7735-2450-7. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Istorija Kanade na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Историја_Канаде&oldid=26318054”