Arapska vladavina u Gruziji

Arapska karta Tbilisija, iz 10. veka.

Arapska vladavina u Gruziji odnosi se na period u istorije u kome se cela zemlja ili jedan njen deo nalazio pod političkom dominacijom muslimanskih arapskih vladara, od vremena prvih arapskih upada sredinom 7. veka do konačnog poraza emirata Tbilisi od steane kralja Davida IV 1122. Ovaj period na gruzijskom jeziku je prozvan Araboba (არაბობა).U poređenju sa drugim regionima koji su bili izloženi muslimanskim osvajanjima, gruzijskakultura, pa čak i politička struktura nisu pretrpeli veće promene usled arapskog prisustva, jer su ljudi uspeli da zadrže svoju veru, plemići svoja feudalne posede, jer su strani vladari uglavnom insistirali na plaćanju danka, koji nisu uvek mogli da prinudom naplate. Ipak, usled ponovljene invazije i vojnih pohoda Arapa koji su uticali na razaranje Gruzije u mnogim slučajevima, kalifi su zadržali svoju vlast nad velikim delovima zemlje i ostvarili uticaj na unutrašnju raspodelu moći tokom većeg dela vremena.

Period arapske vladavine u Gruziji može se podeliti u 3 glavna dela: 1. Od prvog pojavljivanja arapskih vojski oko 645. godine do uspostavljanja emirata Tbilisi 736. godine. Tih godina Omejadski kalifat je uspešno uspostavio političku kontrolu nad gruzijskim zemljama. 2. Od 736. do 853. godine, kada je Bagdadski kalifat Abasida uništio Tbilisi kako bi ugušio pobunu lokalnog emira,okončavajući period dominacije emirata nad celom istočnom Gruzijom. 3. Od 853. do 2. polovine 11. veka, kada je veliko Seldžuko carstvo zamenilo Arape kao glavnu silu na Bliskom istoku. Pre toga, moć emirata Tbilisija već je značajno opala u korist nezavisnih gruzijskih država. Tbilisi je, međutim,ipak ostao pod arapskom vlašću do 1122.

Prva osvajanja i uspostavljanje arapske dominacije (645–736)

U prvim decenijama 7. veka veći deo današnje Gruzije bio je pod vlašću Iberijske kneževine. Ova država je, kao i njene prethodnice, neprekidno balansirala između dve najveće sile toga doba, Vizantijskog i Sasanidskog carstva, kako bi obezbedila svoj opstanak kao nezavisne države. Odanost je redovno varirala i menjala se, ali od 626. godine, kada je vizantijski car Iraklije napao Tbilisi i postavio za vladara princa Adarnaza I iz provizantijske dinastije Hosroid, vizantijski uticaj je prevladao. Međutim od naredne decenije, započela su muslimanska osvajanja na Bliskom istoku, narušavši tu ravnotežu.

Prvi upadi Arapa u današnju Gruziju dogodili su se otprilike između 642. i 645. godine, tokom osvajanja Persije. Ubrzo se ovaj pohod pretvorio u invaziju punih razmera, a Tbilisi je zauzet 645. godine. Usled čega je tada vladajući princ Stefan II morao je da prizna vlast Rašidunskog kalifa. Samo područje zadržalo marginalan značaj u očima kalifata, i ako je zvanično integrisano u novostvorenu provinciju Jermeniju, lokalni vladari su u početku zadržali određenu autonomiju koju su ranije uživali pod vizantijskim i sasanidskim protektoratima.

Kalifat je tada još uvek nalazio u svojim prvim decenijama postojanja, politički vrlo nestabilan, i još uvek nije uspevao da razvije sistem uprave, sposoban da održi veliki broj njegovih novoosvojenih teritorija pod svojom kontrolom. Glavni prikaz arapske nadmoći nad regionom bila je istovremeno i sprovođenje islamske verske zapovesti: plaćanje poreza (za teritorije pod direktnom vlašću) ili danaka (za vazalne države), od strane nevernika, nazvanih džizija. Njegovo plaćanje simbolizovalo je potčinjavanje islamskoj državi, ali je takođe za hrišćane Kavkaza bio i način da izbegavanje nove invazije ili kaznene ekspedicije Arapa, koju bi oni sproveli protiv onih koji ga nisu platili. U Iberiji, kao i u Jermeniji, pobune protiv danaka bile su česte tokom druge polovine 7. veka, svaki put kada su lokalno plemstvo i predsedavajući knezovi uspeli da osete unutrašnju slabost u kalifatu. Najznačajnija od tih pobuna, koja je zahvatila čitav region Kavkaza, dogodila se 681–682, a predvodio ju je knez Adarnaz II u Gruziji. Uprkos dvogodišnjoj borbi, pobuna je ugušena, Adarnaze je ubijen, a Arapi su na njegovo mesto postavili Guarama II, iz suparničke dinastije Guaramida.

U svojim naporima za uspostavljanje svoje vlasti nad Iberijom, Arapi su takođe morali da se bore sa još dve velike sile u regionu, Vizantijskim carstvom i Hazarima. Drugopomenuta, konfederacija polunomadskih turskih naroda, vladala je stepama severno od područja Velikog Kavkaza. Ona je igrala značajnu ulogu u kavkaskoj istoriji od početka 7. veka, kada su pružali pomoć Vizantincima u borbi protiv Persije. Kasnije im je pošlo za rukom da vrlo uspešno zaustave muslimanske vojske u nizu ratova koji su protv njih vodili, ali im i pomogli u suzbijanju gruzijske pobune iz 682. godine. Gruzijske zemlje su dosta propatile u sukobima između Arapa i Hazara, jer su u tim vrlo često obnavljanim sukobima imale stratešku ulogu uporišta Arapskih snaga, a takođe uz to bile su prinuđene da pretrpe razorne upade Hazara preko okolnih planina. Što se tiče Vizantije, ona se nije odrekla nade za ponovim uspostavljanjem vlasti nad Iberijom i odgovorila je na novu arapsku silu tako što je najpre ojačala svoju kontrolu nad crnomorskim obalnim regionima, Abhazijom i Lazikom, do koje Arapi u to vreme još uvek nisu stigli. Oko 685. godine car Justinijan II je zaključio primirje sa kalifom, kojim je dogovoreno zajedničkom upravom nad Iberije i Jermenije. Međutim, arapska pobeda u bici kod Sevastopolisa iz 692. godine poremetila je ovu ravnotežu snaga i dovela do novog arapskog osvajanja Jermenije, i njihovog pristizanja do Crnog mora kao i uništavanja Kraljevine Lazike (oko 697). Nakon ovoga uspostavljen je novi status kvo, koji je ovoga puta bio povoljniji za Arape.

Emirat Tbilisi (736–853)

Glavni članak: Tbiliski emirat

Gruzija i Kavkaz nakon uspostavljanja Emirata.

Oko 730. godine dva faktora dovela su do promene Omejadske politike prema Gruziji. Prvo, te godine, Hazarima je pošlo za rukom da izvrše invaziju na severozapadni Iran i stignu se sve do Mosula, pre nego što su bili poraženi. Kavkaske tanpon države koje su plaćale danak Arapima nisu mogle da spreče tu invaziju. Uz to, lokalni hrišćanski vladari, poput Guarama III iz Iberije, i dalje su uspevali da održe kontakt sa Vizantijom i nadali se njenoj intervenciji. Međutim, carstvo je još uvek, bilo slabo i arapski upadi mogli su doći čak i do Carigrada, i činiti Vizantijce manjom pretnjom od Hazara. Godine 732–733. kalif Hišam ibn Abd el Malik imenovao je Marvana ibn Muhameda za guvernera Jermenije i Azerbejdžana, sa zadatkom da vodi rat protiv Hazara i pokori Gruziju.

Pohod koji je usledio bio je razarajuć za Gruziju. Marvan nije samo napao Kartli kao što su to činil njegovi prethodnici, već je uz to poveo svoje snage nakon povlačenja gruzijskih prinčeva, u zapadnu polovinu zemlje, na područje od Samtshea do Abhazije, gde su na kraju i zaustavljeni. Prema Kirilu Tumanovu, Zapadna Gruzija, koja je zavisila od Vizantijskog carstva, zapravo je predstavljala prvenstveni cilj pohoda, a princ Iberije stao je na stranu arapskih snaga kako bi pomogao u odbijanju Hazara, koji su upravo uspeli da opustoše njegove zemlje. U svakom slučaju, povlačeći se iz zapadne Gruzije, Marvan je u Tbilisiju postavio svog emira kako bi vladao Iberijom dok je on pokretao svoju vojsku protiv Hazara (737). Ova invazija i njeni užasi ostavili su snažan trag u gruzijskom kolektivnom pamćenju, koji je dao arapskom vojskovođi dao nadimak Marvan Gluvi.

Međutim, novi emirat morao je da završi sa preostalim gruzijskim plemstvom i kneževinama, koje još uvek nisu bile u potpunosti ukinute. Nakon toga, Marvan je ostao poslednji omejadski kalif, a nakon njegove smrti, građanski rat zahvatio je njegovu muslimansku državu. To je još jednom dalo omogućnost hrišćanskim stanovnicima Kavkaza da se za pomoć obrate Vizantiji i vrate veliku autonomiju. Ali te nade su ubrzo nestale nakon što je Abasidima 762.god. pošlo za rukom da obnove kalifat u Bagdadu: nova muslimanska država, za razliku od stare, bila je bolje organizovana i sposobnija u ostvarivanju svojih zahteva za danak, kao i u nametnju svoje vlasti nad pograničnim regionima. To je Gruziji demonstrirano 786. godine, kada je kavkaski vali(valija-upravitelj), Huzajma ibn Hazim, krvavo suzbio pobunjeničko rapoloženje među gruzijskom aristokratijom. Između ostalih i ubijen je i princ Arčil iz Kahetija zbog svog odbijanja da pređe na islam.

Od tog trenutka, lokalni odnos snaga između Arapa i gruzijskog plemstva postao je povoljniji za arapsku stranu. Došlo je do izumiranja drevnih kneževskih dinastija Guaramida i Hosroida, ostavivši na taj način emirima Tbilisija još veću moć nad zemljom. Seoska ekonomija bila je uništena ponovljenim invazijama, a mnogi krajevi bili su lišeni svog stanovništva, koje je ili ubijeno ili je uspelo da pobeglo prema vizantijskim zemljama. Međutim, gradovi, naročito Tbilisi, napredovali su, pošto su Abasidi podsticali međusobnu trgovinu svojih provincija i upotrebu valute (dirhama) kojom se plaćao danak, uvodeći na taj način otvoreniju ekonomiju.

Sveti Abo od Tiflisa.

Neki regioni, koji su bili udaljeni od glavnih gradova i trgovačkih puteva, zadržali su veliki stepen autonomije u odnosu na arapske vladare, posebno na zapadu Gruzije. Na tom području,konkrtno u Klardžetiju i Samtsheu, tokom druge polovine 8. veka istakla se plemićka porodica: Bagrationa ili gruzijski Bagratidi. Njihovo poreklo je sporno, ali u današnje vreme se generalno priznaje da su predstavljali ogranak jermenske dinastije Bagratuni, čiji je predak Vasak migrirao u Klardžeti i tamo je dobio zemljišne posede u perirodu nakon 772. godine, pre nego što je dobio većinu Guramidskih teritorija nakon izumiranja njihove druge srodniče linije negde oko 786. Bagrationi su uspostavili svoju vlast u Tao-Klardžetiju, ali su ubrzo postali rivali okolnih emirata u borbi za kontrolu nad gruzijskim zemljama. U nameri da potvrde svoj autoritet, mogli su se u to vreme osloniti sa jedne strane na vizantijsku intervenciju, a sa druge strane na nesuglasice među Arapima. Oko 809. godine emir Tbilisija Ismail ibn Šuab proglasio je nezavisnost od kalifata, koji je tada zatražio pomoć gruzijskih prinčeva protiv ove pobune, i uvukao na taj način Bagratione u sukob sa Ibn Šuabom. Zatim je negde oko 813. godine, predvodnik dinastije Ašot I uspeo da obnovi Iberijsku kneževinu ili Kartli pod svojom vlašću. Za to je dobio priznanje kakao od kalifa tako i od Vizantijaca, koji su mu dodelili zvaničnu titulu kuropalata. Ova nova ravnoteža između emirata i nezavisnih zemalja Bagrationija nastaviće se i tokom narednih decenija, halifa je pritom podržavao ma koju bilo stranu, koja bi u tom trenutku bila manja pretnja po njegovu sveukupnu vlast. To je ostalim gruzijskim regionima omogućilo veću autonomiju, a Kahetija je stekla nezavisnost kako od Iberije,tako i od emirata u tom periodu, pod sopstvenim mtavarima.U isto vreme, Vizantija je izgubila poslednja područja na gruzijskoj crnomorskoj obali koja je držala u zavisnosti, sobziro na to kako se Kraljevina Abhazija dalje širila.

Ovaj savremeni natpis u crkvi Ateni Sioni pominje pustošenje Tbilisija i propast Ishaka ibn Ismaila.

Od 833. godine, pod vodstvom Išaka ibn Ismaila, emirat je povratio vlast nad gruzijskim zemljama, namećući svoju vlast nad mnogim prinčevima i prisiljavajući Bagrationije da plaćju danak: nakon Ašotove smrti, njegov domen je podeljen među njegova tri sina i bio je ranjiviji. Ohrabren tim uspesima, emir je prestao da priznaje vrhovnu vlast kalifata. Tek kada su se pobunili i Jermeni, halifa El Mutavakil je reagovao 853. godine, šaljući turskog generala Buga el Kabira sa vojskom protiv kavkaskih pobunjenika. Ova ekspedicija je, prema rečima Kirila Tumanova, „obeležena posebnom žestinom“. Abasidska vojska je opljačkala i spalila Tbilisi i pogubila emira. Tokom invazije su zarobljeni mnogi gruzijski plemići, poput Kostanti-Kahija, koji su ili ubijeni zbog odbijanja da prihvate islam, ili poslati kao zatvorenici u glavni grad Abasida, u Samaru. Odluka koju su Abasidi doneli, da ne obnavljaju grad, u velikoj meri znatno je oslabila njihov ekonomski i kulturni uticaj u Gruziji, i dozvolila Bagrationijima da postanu glavna sila u zemlji, olakšavajući njeno dalje ujedinjenje.

Ubrzano opadanje arapske vladavine nad Gruzijom (853–1120)

Posle pohoda 853. godine, arapska vlast nad Gruzijom nikada više nije bila tako snažna. Tbiliski emirat nije bio ukinut, ali kalifi nisu dozvolili da njegova snaga ponovo naraste, jer je to više puta dovodilo do njegove pobune protiv centralne vlasti. Nakon toga, Vizantijsko carstvo, je predvođeno Vasilijem I Makedoncem (v. 867–886), doživljavalo kao političku tako i kulturnu renesansu, koja je mogla samo zavesti Kavkasce i udaljiti ih od kalifove vlasti.

Gruzija i Kavkaz oko 900. godine.

Hrišćanske feudalne države uspele su da se prošire tokom druge polovine 9. veka, a Bagratidi iz Jermenije i Gruzije bili su svedoci porasta njihove moći. U tom periodu Kalifat kao i Vizantija pokušavali su da ih pridobiju kao bi osigurali podršku ili bar gruzinsku neutralnost u borbi protiv suparničke strane. Monarhija je Jermeniji obnovljena 886. godine u korist Bagratida Ašota I, time što je krunisao svog gruzijskog rođaka Adarnaza IV za kralja Iberije, vrativši mu titulu. Snažne hrišćanske države sada su uspele da odvoje oslabljeni emirat Tbilisija od njegovih nadređenih Arapa, koji su nad dva obnovljena kraljevstva vršili samo teoretsku vlast.

Još jedan vazal kalifata, Jusuf Ibn Abi'l Sadž, emir Azerbejdžana, predvodio je 914. godine poslednji pokušaj Arapa za obnavljanje dominaciju nad Kavkazom. Kao što je poznato, invazija Sadžida na Gruziju bila je neuspešna, iako je opustošila gruzijske zemlje i dozvolila Bagratidima da obnove savez sa Vizantijom, koji su ranije zanemarivali u korist saradnje sa kalifatom. Ovaj obnovljeni savez sa tako snažnom hrišćanskom silom sačuvao je Gruziju od arapskog mešanja i omogućio joj ekonomsku i umetničku renesansu.

Od tog trenutka, Arapi prestaju da igraju značajnu ulogu u istoriji Gruzije, a progresivno ujedinjenje zemlje pod Bagrationima nastavilo je da se odvija bez ikakvog mešanja sa njihove strane. Jedino je Tbilisijem i okolinom još uvek vladao emir, čiji su odnosi sa kalifatom u najboljem slučaju bili slabi. Tokom 11. veka bogati građani grada stekli su veliku moć, uobliku saveta starešina (birebi), i održavali su svoj emirat u životu uglavnom kao, sredstvo koje bi im omogućilo da izbegnu oporezivanje gruzijskih kraljeva. Gruzijski kralj Bagrat IV pošlo je za rukom da grad zauzme tri puta (1046, 1049, 1062).god., ali nije mogao da ga zadrži pod svojom vlašću. Do 1060-ih, veliko carstvo Seldžuka, predvođeno Alp Arslanom, koje je bilo turkijsko, zamenilo je Arape kao glavnu muslimansku pretnju sa kojom se Gruzija do tada suočavala. Seldžuci su postavili svog novog emira u Tbilisiju, ali nakon njegove smrti 1080. godine vlast nad gradom ponovo su preuzele lokalne starešine. David IV „Graditelj“, kralj Gruzije, 1121. godine ivojeva je čuvenu pobedu nad Seldžucima u bici kod Didgorija, što mu je omogućilo da uđe u Tbilisi naredne godine i tako okonča skoro 500 godina arapskog prisustva u Gruziji. Tbilisi je izgubio svoju autonomiju i tako postao kraljevska prestonica, ali su njegovi stanovnici još dugo vremena ostali pretežno muslimani.

Literatura

• Toumanoff, Cyril (1966). „Armenia and Georgia”. The Cambridge Medieval History. IV. Cambridge. str. 606. 
• Toumanoff, Cyril (1963). „Iberia between Chosroid and Bagratid Rule”. Studies in Christian Caucasian History. Georgetown. str. 405. 
• Suny, Ronald Grigor (1994). The Making of the Georgian Nation. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-20915-3. Pristupljeno 8. 5. 2012. CS1 održavanje: Format datuma (veza)