Balkanska Srbija

Balkanska Srbija je regija (oblast) u istočnoj Srbiji. Prema hijerarhiji geografskih regija ona predstavlja subregiju mezoregije Istočna Srbija odnosno Planinsko-kotlinsko-dolinske makroregije.

Balkanska Srbija odvojena je od Karpatske Srbije linijom Stara planina-Tupižnica-Rtanj-Rožanj na severu. Zapadnu i jugozapadnu granicu ove regije predstavlja razvođe prema regiji Južno Pomoravlje, južnu granicu čini razvođe između slivova Nišave i Vlasine (sa Lužnicom) a istočnu srpsko-bugarska granica između Ruja i Kadibogaza. Granica prema Južnom Pomoravlju i Vlasini (južnopomoravski kraj) je na razvođu Seličevice, Garine, Kruševice odnosno razvođu Nišave i Sukovske reke (Jerma) prema Lužnici i Vlasini do Ruja.

Fizičko-geografske odlike

Reljef

Reljef regije karakteriše se planinama, kotlinama i dolinama koje ga čine diseciranim. U njemu se ističu raznovrsni mikrooblici koji su rezultat delovanja rečne i kraške erozije, denudacije i akumulacije. Na prostoru regije ima tektonskih, fluvijalno-denudacionih, kraških, paleovulkanskih, glacijalnih oblika reljefa.

Pejzaž sa Stare planine

Najistaknutije planine su: Stara, Suva, Svrljiške planine, Devica, Ozren i dr. Od kotlina treba istaći Knjaževačku, Belopalanačku, Sokobanjsku, Svrljišku, Pirotsku, Zaplanjsku itd.

Stara planina je planinski venac pravca pružanja severozapad-jugoistok u dužini od 90 km. Za pojedina udubljenja na ovoj planini postoji pretpostavka da predstavljaju cirkove jer oko Midžora, najvišeg vrha uže Srbije, ima snežanika. Suva planina dugačka je 40 km i ona je najjužnija iz grupe Balkanskih planina (Balkanida). Od Svrljiških planina odvojena je Sićevačkom klisurom. U severnom delu Suve planine usečena je jedinstvena dolina Crvene reke (obluk sa potkovičastim grebenom). Na planini Ozren ističe se visok i viseći Ozrenski amfiteatralni basen sa visokim neogenom koji zagaćuje krečnjake.

Sokobanjska kotlina sastoji se od Sokobanjskog i Dugopoljskog proširenja Sokobanjske Moravice koja su odvojena klisurom Soko-grad. Spojena je sa Knjaževačkom kotlinom preko presedline odnosno sa Aleksinačkom kotlinom preko Bovanske klisure. Donji deo kotline stvoren je fluvijalno-denudacionim procesom što potvrđuju epigenetske klisure Moravice, Mlave, Peka i Crnog Timoka. Pirotska kotlina deo je kompozitne doline Nišave. Ona je ispunjena pleistocenim naslagama a u severozapadnom delu ima izliva andezita.

Rečne doline su najistaknutiji oblik fluvijalno-denudacionog reljefa regije. Ističe se dolina Visočice odnosno Temštice. Ona se odlikuje uklještenim meandrima. Dolina Gradašnice usečena je u krečnjacima Ozrena. Ona je delom ispunjena bigrom a odlikuje se slapovima visokim preko 40 m. Glavni vodopad je vodopad Ripaljaka visok 17 m. Poznate klisure su Sićevačka (reka Nišava), Bovanska (reka Sokobanjska Moravica), klisure Svrljiškog Timoka i dr. Sićevačka klisura ima mestimično kanjonske odlike i inversno nagnute strane. Ona spaja Belopalanačku sa Nišavskom kotlinom kompozitne doline Nišave. Usečena je u Kunovičkoj površi koja je spona Suve i Svrljiških planina. Duboka je 350 m. Klisura Svrljiškog Timoka između Svrljiške i Knjaževačke kotline smatra se za jednu od najlepših u zemlji. Ona se u nekim delovima sužava i do 20 m. U koritima reka ove regije česta je pojava džinovskih lonaca. Ističu se oni u klisuri Moravice pod Soko gradom i u koritu Dojkinačke reke u Visoku.

U regiji su razvijeni površinski i podzemni kraški oblici reljefa. Ovaj kraj poznat je po zagaćenom krasu. Postoji jedno kraško polje i ono je jedino u Istočnoj Srbiji. Naziva se Odorovsko i nalazi se u blizini Pirota. Od površinskih oblika kraškog reljefa treba izdvojiti i krečnjačke površi. Južnu polovinu Suve planine predstavlja 1400-1500 m visoka kraška zaravan koja je nagnuta ka jugu. Površ Valožja (Suva planina) je jako skrašćena, na njenoj površini javljaju se vrtače, uvale, skrašćene doline, kamenice (9 i 12 Ivoraka). Površ je skoro sa svih strana ograničena liticama. Od podzemnih kraških oblika, u površi, ima puno dubokih jama ledenica. Površ Device je jako skrašćena a odlikuje se velikim brojem vrtača i jama. Nagnuta je ka jugu. U severnom podnožju planine Device nalazi se vrelo Moravice. U kraškom reljefu Sokobanjske kotline, na južnoj strani Rtnja, ima žljebura. To su dolinice bez toka sa vlažnim dnom i kanjonskim odlikama. Duboke su 40-50 m. Interesantna su i dva prozorca kod Sokobanje Bogova vrata i Jelašnice. Najpoznatije pećine u planinama regije su Prekonoška (bogata ukrasima, smatrana najlepšom u Srbiji), Popšička (kod sela Popšica), pećina Samar kod Kopajkošara, Cerjanska (severno od Niša) itd. Cerjanska pećina ima dužinu od oko 7 km. Kod Pirota se nalaze Držinska pećina i Vetrena dupka. Na južnoj strani Rtnja nalazi se i jama „Zla rupa”, čiji je kanal dubok 60 m. Na njenom dnu ima leda. U Sokobanjskoj kotlini, kod sela Sesalca, Zorvina reka izgradila je pećinicu i prerast (Zorvina prerast).