Verska služba u Vojsci Srbije

Jedan od verskih objekata u Vojsci Srbije

Verska služba u Vojsci Srbije predstavlja organizovani vid delatnosti tradicionalnih crkava i verskih zajednica koja počiva na viševekovnoj tradiciji. Osnovni zadatak verske službe u vojsci Srbije jeste da omogući ostvarivanje ustavnog prava na slobode veroispovesti njenih pripadnika (vojnika, starešina i civilnih lica). Jedan od glavnih ciljeva verska službe u Vojsci Srbije jeste jačanje duhovnih i moralnih vrednosti, oblikovanja građanske odgovornosti i negovanja vojničkih vrlina i patriotizma, što je u funkciji razvoja, izgradnje, održavanja i povećanja operativnih sposobnosti Vojske Srbije prilikom izvršavanja svih definisanih misija i zadataka i nema svrhu misionarstva crkava i verskih zajednica u vojnoj sredini.

Vršenje verske službe u Vojsci Srbije bliže je uređeno Uredbom o vršenju verske službe u Vojsci Srbije. Delatnosti verske službe vrše se u vojnim kompleksima, u posebnim prostorijama — bogoslužbenim prostorima uređenim i opremljenim za tu namenu. U delatnostima verske službe pripadnici Vojske Srbije učestvuju po sopstvenoj volji i ubeđenju, uz uvažavanje i striktno poštovanje obaveza koje proističu iz vojne službe, i obavezni su da strogo čuvaju tajnost ispovesti pripadnika sistema odbrane.

Versku službu u Vojsci Srbije obavljaju sveštenici-verski službenici tradicionalnih crkava i verskih zajednica, registrovanih za obavljanje ovih delatnosti, na prostoru Srbije. Sveštenici-verski službenici, u Vojsci Srbije su profesionalna vojna lica visoke stručne spreme u statusu oficira Vojske Srbije, koji obavljaju bogoslužbene i ostale verske delatnosti u skladu s njihovim autonomnim propisima. Pripadnici verske službe, odnosno vojni sveštenici, za razliku od drugih pripadnika vojske, neće nositi oružje. Vojni sveštenik-verski službenik ima pomoćnika, profesionalno vojno lice u statusu podoficira Vojske Srbije.

Ministarstvo odbrane Republike Srbije sklopilo je sporazum sa sedam crkava odnosno verskih zajednica u vezi sa vršenjem verske službe u Vojsci Srbije i to sa; Srpskom Pravoslavnom crkvom, Rimokatoličkom Crkvom u Srbiji, Slovačkom Evangeličkom Crkvom, Reformatskom Hrišćanskom Crkvom, Evangeličkom Hrišćanskom Crkvom, Jevrejskom zajednicom u Srbiji, Islamskom zajednicom Srbije.

Međunarodni ugovori, polazna osnova za regulisanje verskih prava u VS

Zabrana diskriminacije zasnovane na veri odnosno veroispovesti jedan je od temeljnih principa u međunarodnim ugovorima koje je R. Srbija potpisala pod okriljem Ujedinjenih nacija (Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima i Međunarodni pakt o ekonomskim socijalnim i kulturnim pravima), ali i regionalnim ugovorima, pre svega u Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima, čije tumačenje vodi zaključku da se od državnih vlasti ne samo može tražiti da odustanu od preduzimanja koraka koji bi predstavljali mešanje u misli, savest i veroispovest građana već i da, u izvesnim okolnostima, preduzmu pozitivne mere kako bi negovale i štitile ta prava.

Kako svaka pojedinačna država obavlja taj zadatak procenjuje se ne samo na normativnom nivou, već i u praksi državnih organa koji dosledno treba da poštuju princip da se sloboda ispovedanja vere, može sprovoditi ne samo u civilnom društvu već i u Vojsci Srbije, uz ubeđenje da se ona može ili sme podvrgnuti samo onim ograničenjima koja su propisana Zakonom o Vojsci, a neophodna su da zaštite bezbednost, red, zdravlje ili moral, odnosno radi zaštite prava i sloboda drugih pripadnika Vojske.

Pojmovi

Jedno od sadržajnijih izdanja namenjen komandantima operativnog i taktičkog nivoa i vojnim sveštenicima, odnosno verskim službenicima Vojske Srbije.
U knjizi je dat prikaz svih pojmova o verskoj službi i njenom značaju za vojsku Srbije.

Pojmovi koji su korišćeni na ovoj stranici imaju sledeća značenja:

Verska služba u vojci

To je organizovan vid delatnosti tradicionalnih crkava i verskih zajednica u vojnoj sredini koja obuhvata; bogosluženja, verske obrede i ostale verske delatnosti.

Bogosluženja i verski obredi

Bogoslužbene delatnosti su verske aktivnosti koje javno za sve vernike vrše sveštenici, odnosno verski službenici, u skladu sa autonomnim propisima svojih tradicionalnih crkava i verskih zajednica, koristeći bogoslužbene predmete i bogoslužbenu literaturu.

Bogoslužbeni prostor

Hramovi i drugi objekti i prostori u vlasništvu tradicionalnih crkava i verskih zajednica ili posebno određene i opremljene prostorije za bogosluženja u kasarnama, vojnim objektima i na drugim mestima na kojima Vojska Srbije izvršava zadatke i misije.

Ovlašćeni velikodostojnik

Velikodostojnik je visokorangirani pripadnik tradicionalne crkve ili verske zajednice, kanonski nadležan sveštenicima, odnosno verskim službenicima koji vrše versku službu u Vojsci Srbije.

Sveštenici-verski službenici,

Vojni sveštenici, vojni kapelani, vojni imami i vojni rabini, su verski službenici, koji nosa naziv u zavisnosti od toga kojoj tradicionalnoj crkvi, odnosno verskoj zajednici pripadaju.

Pomoćnici vojnih sveštenika-odnosno verskih službenika

To su profesionalna vojna lica u statusu podoficira Vojske Srbije, koji se određuju iz redova pripadnika podoficirskog kora Vojske Srbije, uz njihov pristanak, a na predlog vojnih sveštenika, odnosno verskih službenika. U skladu sa zakonom, oni ne mogu da obavljaju bogoslužbene delatnosti. Pomoćnici vojnih sveštenika-odnosno verskih službenika dužni su da vode računa o opremljenosti, čistoći i urednosti bogoslužbenih prostora, a tokom bogosluženja i verskih obreda, na osnovu uputstava vojnih sveštenika, odnosno verskih službenika, poučavaju druge pripadnike Vojske Srbije koji tokom učešća u njima na bilo koji način pomažu vojnim sveštenicima, odnosno verskim službenicima. Takođe, oni su nadležni i za regulisanje protokolarnih pitanja i pravila ponašanja u bogoslužbenom prostoru.

Poslovi koje obavljaju pomoćnici vojnih sveštenika — odnosno verskih službenika koji sami po sebi ne predstavljaju bogosluženja i verske obrede:

• Pomoćnici vojnih kapelana, tokom bogosluženja i verskih obreda, na osnovu uputstava vojnih kapelana, obavljaće poslove akolita, ministranata, čitača, tumača i pevača. Navedeno obuhvata pripremu oltara i liturgijskih predmeta, posluživanje vojnim kapelanima u liturgijskom slavlju u funkciji liturgijskog pratitelja, prinošenje hostiju i vina, donošenje ampulica i misala, zvonjenje zvoncem kada vernici kleknu na najvažniji deo mise, nošenje krstova, evanđelistara, sveća i kadionica, čitanje delova iz bogoslužbenih knjiga, pevanje određenih melodija između čitanja, podela pričesti po nalogu vojnih kapelana i davanje potrebnih razjašnjenja i uputstava vernicima u vezi s euharistijskim slavljem.
• Pomoćnici vojnih imama tokom bogosluženja i verskih obreda, na osnovu uputstava vojnih imama, obavljaće poslove muezina. Navedeno obuhvata učenje molitvi (namaza) u delovima bogosluženja i verskog obreda u kojima je autonomnim propisima Islamske zajednice Srbije definisano da ih vrše muezini.
• Pomoćnici vojnih rabina tokom bogosluženja i verskih obreda, a na osnovu uputstava vojnih rabina, čitaće delove iz bogoslužbenih knjiga, pevaće određene melodije između čitanja i pomagaće vojnim rabinima tokom vršenja bogosluženja i verskih obreda.

Zastupljenost sveštenika-verskih službenika

Zastupljenost sveštenika-verskih službenika, zavisi od broja vernika u ukupnom broju pripadnika Vojske Srbije.

• Ako u ukupnom broju pripadnika Vojske Srbije ima 100-500 vernika tradicionalne crkve, odnosno verske zajednice, versku službu u Vojsci Srbije obavljaće jedan vojni sveštenik, odnosno verski službenik te tradicionalne crkve, odnosno verske zajednice.
• Ako u ukupnom broju pripadnika Vojske Srbije ima od 500-1000 vernika određene tradicionalne crkve, odnosno verske zajednice, versku službu u Vojsci Srbije obavljaće dva vojna sveštenika, odnosno verska službenika te tradicionalne crkve, odnosno verske zajednice.
• Na svakih sledećih 1000 pripadnika Vojske Srbije vernika određene tradicionalne crkve, odnosno verske zajednice, versku službu u Vojsci Srbije obavljaće još po jedan vojni sveštenik, odnosno verski službenik te tradicionalne crkve, odnosno verske zajednice.

Istorija

Verska služba u vojci kneževine Srbije (Kraljevine Srbije)

Prvi put u srpskoj vojsci verska služba je zakonski bila uređena 31. oktobra 1839. godine, za vreme vladavine knjaza Miloša, u vojsci Kneževine Srbije (Kraljevine Srbije), koja još uvek nije bila u potpunosti nezavisna, Zakonom vojenim, u kojem su, pored ostalog, definisani i uslovi pod kojima se u vojsci vršila verska služba. Ovima zakonom takođe, bile su propisane dužnosti vojnih sveštenika i disciplinske mere koje su preduzimane zbog propusta učinjenih po pitanju verskog života.

Zakonom vojenim od 31. oktobra 1839. godine, bili su definisani i tekst vojničke zakletve i način njenog polaganja. Za sve pripadnike vojske tekst zakletve je bio isti, a zaklinjanje je obavljao vojni sveštenik pred zastavom jedinice. Na poziv sveštenika, svi koji su polagali zakletvu dizali su desnu ruku u visini oka (palac, kažiprst i srednji prst vrhovima su bili sastavljeni, a mali i domali prislonjeni uz dlan) i izgovarali tekst zakletve, zatim se osenjivali krsnim znakom i celivali Jevanđelje. Nakon toga sveštenik je držao kratku besedu o značaju zakletve, a zatim bi overavao spiskove „rekruta zakletih na vojenu službu“. Pored toga, oficiri su pri zaklinjanju stavljali levu ruku na Jevanđelje. Pravilima službe Kraljevine Srbije bilo je propisano i polaganje zakletve vojnika nepravoslavne veroispovesti.

Za vreme vladavine Kralja Milana I Obrenovića a na predlog predsednika Ministarskog saveta i ministra vojnog đenerala Save Grujića, 14. januara 1888. godine, izdato je naređenje o proslavljanju slava u Vojsci i određeno da sve komande i ustanove koje imaju zastavu imaju i slavu. Za dan slave uziman je značajan datum iz prošlosti jedinice ili dan nekog srpskog svetitelja. Zaštitnik jedinice bio je svetitelj koji se po kalendaru slavio onog dana kada i slava, a dan slave je objavljivan u Službenom vojnom listu. Propisom o proslavi slava komandi i zavoda koje je doneo ministar vojni 6. aprila 1888. godine, detaljno je bila uređena ova oblast. Dan pred slavu vojni sveštenik je svetio vodicu po kancelarijama i vojničkim spavaonama, a pripremani su i kolač, voštanica, koljivo i vino. Na dan slave u kasarni je služena liturgija i sečen je kolač uz učešće komandanta sa oficirima komande i određenim brojem vojnika. Sve kancelarije u komandi imale su ikonu svetitelja –zaštitnika sa kandilima koja su paljena nedeljom i praznicima.

Veronauka, koja je bila obavezna za sve njene pripadnike, u vojsku je uvedena godinu dana kasnije, Rešenjem koje je 23. januara 1889. godine doneo ministar vojni đeneral Kosta S. Protić.

„ Važan segment ostvarivanja slobode veroispovesti bio je i omogućavanje prava na specifičnu ishranu. Ministarstvo vojno je, 3. februara 1884. godine, donelo regulativu na osnovu koje je pripadnicima vojske – vernicima nepravoslavne veroispovesti izdavan novac za hranu koju su konzumirali u skladu sa pravilima svoje vere. Prema propisu od 19. februara 1893. godine u jedinici koja slavi slavu pripadnike i goste sledovao je obrok od po 300 grama mesa, kao i 0,75 decilitara rakije ili 1,5 decilitara vina, po osobi. ”

U pravilima službe koje je propisao kralj Aleksandar I Obrenović 1901. godine, prvi put je po pitanju vere razrađena čitava jedna glava (glava II – Vera i pobožnost), koja je u tesnoj veze sa sadržajem glave III (koja nosi naziv Vojnički duh). U toj glavi opisane su vojničke vrline identične onima koje se u savremenim vojskama uređuju podzakonskim propisom poznatim pod nazivom kodeks časti, iz koga se vidi da su moral (naravstvenost) i čast proizilazili iz vere i pobožnosti, a ne obrnuto.

Pomenutim pravilima bilo je uređeno i učešće vojske u svečanosti povodom praznika Bogojavljenje, kao i verski obredi pri pogrebima pripadnika vojske. Z

U Pravilima službe koje je propisao kralj Petar I Karađorđević 1913. godine, u tačkama 389 i 390 piše:

• Tačka 389:

„Vojnicima muhamedanske i mojsijeve veroispovedi, ako služba dozvoli, odobravaće se odlazak u njihove bogomolje i oslobodiće se od službe u te dane“.

• Tačka 390:

„Isto tako određuje se za svaku crkvu o Velikom Petku straža kod Hristovog groba od trupa koje su u mestu. Jačinu ovih straža određivaće komandanti mesta prema zahtevu crkvenih starešina. Stražari oko Hristovog groba stražare sa oružjem i sa skinutom kapom“.

Verska služba u vojsci Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Kraljevine Jugoslavije)

Nakon ujedinjenja 1918. godine Kraljevstvo SHS (Kraljevina Jugoslavija) bilo je država slobode i ravnopravnosti veroispovesti. Novonastala organizacija države i vojske na principima multietničnosti i multikonfesionalnti, nametnulo je i traženje rešenja za versku službu u vojsci koje bi svima u Kraljevstvu odgovaralo. Imajući ovo u vidu Ministarski savet, na sednici održanoj 30. januara 1920. godine, doneo je odluku o uvođenju vojnih sveštenika veroispovesti koje su bile priznate u Kraljevini SHS.

Pri Ministarstvu vojnom i mornarici postojalo je telo koje je rukovodilo svešteničkom strukom. U njemu su bili po jedan vojni sveštenik prve klase za pravoslavnu, rimokatoličku i muslimansku veroispovest. Štab svake armijsko-divizijske oblasti, puka i garnizona imao je stalnog vojnog sveštenika.

Sveštenici u vojsci Kraljevini SHS bili su podeljeni na stalne (koje je postavljao kralj svojim ukazom) i honorarne (koje je po potrebi i u saradnji sa ministrom vera, postavljao je ministar vojske i mornarice). Služba stalnih vojnih sveštenika bila je podeljena u tri klase. U koju od klasa će sveštenik biti raspoređen zavisilo je od vremena provedenog u svešteničkom činu. Među vojnim sveštenicima prve klase pravoslavne, rimokatoličke i islamske veroispovesti biran je po jedan, koji je postavljan na dužnost načelnika svešteničke struke svoje veroispovesti. On je ujedno bio i referent ministra vojske i mornarice.

Kralj Aleksandar I Karađorđević, 26. januara 1922. godine, potpisao je Zakon o regulisanju položaja vojnih sveštenika, čime je zamenjena odluka Ministarskog saveta od 30. januara 1920. godine i nakon čega je ministar vojske i mornarice đeneral Miloš Vasić, 4. maja 1922. godine, propisao Pravilo o dužnostima vojnih sveštenika, prema kojem su se dužnosti vojnih sveštenika delile na opšte i posebne:

• Opšte dužnosti vojnih sveštenika, obuhvatale su vršenje bogosluženja i verskih obreda i mogle su se vršiti isključivo u skladu sa kanonskim propisima crkava i verskih zajednica.
• Posebne dužnosti vojnih sveštenika, opisane su kroz šesnaest tačaka, i imale su za cilj negovanje religiozne i moralne svesti pripadnika vojske, jačanje njihove hrabrosti, izdržljivosti, častoljublja, osećaja dužnosti i discipline, poštovanja pretpostavljenih, druželjublja i vernosti i odanosti kralju i otadžbini.

Time je zadržan, pravilima službe iz Kraljevine Srbije, utvrđen obrazac da je verska služba u funkciji razvoja morala, patriotizma i vojničkih vrlina.

Verska služba u savremenim armijama

Na osnovu istraživanja sprovedenog u Evropi i Severnoj Americi ustanovljeno je da verska služba postoji u oružanim snagama Republike Grčke, Sjedinjenih Američkih Država, Republike Rumunije, Savezne Republike Nemačke, Velike Britanije, Kanade, Republike Hrvatske, Poljske, Češke Republike, Bosne i Hercegovine, Italije, Republike Mađarske, Austrije i Belgije, Ruske Federacije itd. Verska služba ne postoji u oružanim snagama Republike Bugarske, Bivše Jugoslovenske Republike Makedonije i Republike Crne Gore.

Kod svih navedenih zemalja uočene su određene zajedničke karakteristike:

• Cilj postojanja svešteničke službe jeste zadovoljavanje verskih potreba i doprinos duhovnom i moralnom vaspitanju pripadnika, a zadatak vojnih sveštenika je briga o duhovnom i etičkom vaspitanju.
• Sve navedene države (osim Velike Britanije i Grčke) u svojim ustavima imaju klauzulu kojom je crkva odvojena od države
• Sloboda veroispovesti u navedenim zemljama zagarantovana je i one u svojim oružanim snagama imaju vojne sveštenike za veroispovesti kojima pripada većinski narod.
• Sveštenici koji vrše versku službu u oružanim snagama u statusu su profesionalnih vojnih lica – oficira visokog obrazovanja
• Vojni sveštenici potčinjeni su vojnim komandantima, a kanonski odgovorni svojoj crkvi, odnosno verskoj zajednici
• Bogosluženja se vrše u verskim objektima u kasarnama
• U većini zemalja u rukovodećem organu verske službe postoje i sveštenici manjinskih veroispovesti
• Svim pripadnicima drugih (manjinskih) veroispovesti zagarantovani su verska prava i slobode.

Vera i moral u vojsci

Pojmovi vere i duhovnosti ne smeju se potčinjavati pojmovima morala ili etike. Vera ne može biti jedan od sadržaja morala vojske, već naprotiv, mora se imati u vidu da iz pobožnosti i ontološke etike verujućih pripadnika Vojske Srbije proizilaze njihove vojničke vrline, koje je potrebno usaglasiti sa osnovnim vrednostima vojne profesije.

Za pripadnika Vojske Srbije, osnovne vrednosti su: vernost otadžbini, posvećenost profesiji, odanost, hrabrost, disciplinovanost, solidarnost, čovečnost, dostojanstvo, požrtvovanost i poštovanje.

Zato kada su u pitanju organizacijska rešenja organa verske službe, jedino moguće je rešenje po kojem su vojni sveštenici, odnosno verski službenici, direktno potčinjeni komandantima (načelnicima, direktorima), u statusu njihovih savetnika, a nikako u sastavu organa za moral, organa za ljudske resurse, organa za odnose sa javnošću itd.

Važno je istaći da svako eventualno nastojanje usmereno ka tome da se moralni zakon postavi iznad Boga, ne bi bilo ništa drugo nego negiranje Boga. Drugim rečima, za pripadnika Vojske Srbije – vernika, svaki institucionalni pokušaj da se nesmestivi Bog smesti u bilo kakve ograničene okvire, uključujući i moralni zakon, dovelo bi do gubitka smisla slobode veroispovesti.

Bogoslužbene delatnosti

Bogosluženja i verski obredi u Vojsci Srbije obavljaju se načelno, u bogoslužbenim prostorima ili posebnim prostorijama uređenim za tu namenu, s mogućnošću da se u određenim situacijama i po posebnom odobrenju vrše izvan bogoslužbenih prostora, ali i izvan vojnih kompleksa.

Bogosluženja i verski obredi u Vojsci Srbije, analogno Zakonu o crkvama i verskim zajednicama mogu biti stalna, povremena i prigodna.

Stalna bogosluženja i verski obredi

Stalna bogosluženja i verski obredi, kao što i sam naziv kaže, vrše se svakodnevno mogu se klasifikovati na sledeći način:

• Jutrenja i večernja bogosluženja i obredi (služe ih vojni sveštenici),
• Molitve časoslova (služe ih vojni kapelani),
• Namazi (predvode ih vojni imami)
• Molitve (služe ih vojni rabini)

Povremena bogosluženja i verski obredi

Ove aktivnosti verskih zajednica vrše se povremeno i mogu se klasifikovati na sledeći način:

• Svete liturgije (služe ih vojni sveštenici),
• Svete mise (služe ih vojni kapelani)
• Namazi (predvode ih vojni imami)
• Molitve (služe ih vojni rabini)

Iz praktičnih razloga povremena bogosluženja i verski obredi vrše se nedeljom, kao i u dane koji su autonomnim propisima tradicionalnih crkava i verskih zajednica ili njihovim kalendarima već označeni kao praznični, ali i na dan praznika kome je posvećen bogoslužbeni prostor. Ova bogosluženja će se obavljati i u dane državnih i vojnih praznika, kao i prilikom polaganja zakletve. Važno je istaći da bi, za sada, optimalno rešenje u Vojsci Srbije bilo da se obeležavanje državnih i vojnih praznika i polaganje zakletve, sa jedne strane, i bogosluženja i verski obredi, sa druge strane, vrše odvojeno.

Prigodna bogosluženja i verski obredi

Prigodne verske aktivnosti obavljaju se na zahtev pripadnika Vojske Srbije ili na predlog vojnih sveštenika, odnosno verskih službenika po osnovu konkretnih potreba. Prigodna bogosluženja i verski obredi vojnih sveštenika obuhvataju;

• Vršenje Svetih tajni (krštenje, miropomazanje, ispovest, pričešće, venčanje i jeleosvećenje)
• Služenje molitvi, molepstvija, molebana
• Blagosiljanja,
• Blagodarenja
• Osvećenja, opela, parastos, pomen
• Litija

Dan verske službe — 12. novembar

Dan verske službe koji se obeležava svake godine 12. novembara, u VS se slavi kao znak sećanje na 12. novembar 1839. godine, kada su donošenjem prvog vojnog zakona uređeni rad i delovanje vojnih sveštenika u Vojsci Kneževine Srbije.

Broj verskih objekta (2020)

Prema izjavi Načelnika odeljenja za veru u Generalštabu pukovnik dr Saša Milutovića... na početku uvođenja verske službe u VS izrađen je dugoročni plan razvoja Verske službe, gde je između ostalog predviđeno 50 bogoslužbenih prostora. Do sada je otvoreno 44, ali i 5 molitvenih prostora, a verska služba omogućena je i pripadnicima u Mirovnim misijama.

Vidi još

• Bolnička kapela (VMA)

Literatura

• Stevica S. Karapandžin, „Verska služba u Vojsci Srbije”, Vojno delo, zima 2011, Medija centar „Odbrana”, Beograd, 2011. PDF knjiga
• Stevica S. Karapandžin, „Delatnosti verske službe u Vojsci Srbije”, Vojno delo, jesen 2012, Medija centar „Odbrana”, Beograd, 2012.
• Stevica S. Karapandžin, Verska služba u Vojsci Srbije, Uticaj na operacije Kopnene vojske, Medija centar "Odbrana"/Pravoslavni Bogoslovski fakultet, Beograd 2015.
• Predlog politike unapređenja učešća crkava i verskih zajednica u društvenom i političkom životu Srbije, Centar za istraživanje religije Beograd- ske otvorene škole, Beograd 2010.
• Vojska i vera, Zbornik radova sa okruglog stola o temi „Regulisanje verskih pitanja u Vojsci Jugoslavije“, NIC Vojska, Beograd 2001.
• Spektorski, E.: Hrišćanska etika, Bratstvo Svetog Simeona Mirotočivog, Vrnjačka Banja, 1999.
• Sabornost, časopis Eparhije Braničevske, broj 1–4, godina IX, Požarevac, 2003.
• Puzović, Predrag (2013). „Uloga sveštenstva u Balkanskim ratovima” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 72 (1): 93—111. 

Spoljašnje veze

• Verska služba u Vojsci Srbije, na sajtu MO Republike Srbije
• Ministar Vulin sa predstavnicima verske alužbe, na sajtu Vulin, rs Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. februar 2018)