Korisnik:Bojluk/pesak

Organizacija života i rada u rudarskim naseljima Srbije tokom srednjega veka

Kopači rude u rudnicima su imali najviše puteva i načina da se priključe vlasnicima delova kako bi ostvarili dobit. Pomoćno osoblje u jamama i na površini je radilo ѕa najamnine. Traganje za ležištima rude, rudarske stučnjake je odvodilo na periferiju naselja i obrađenih površina, u šumovitim planinskim predelima. Iz vladarskih povelja XIV veka se saznaje da ti predeli nisu pripadali nikome. Zemljišta zahvaćena rudarskim radovima pripadala su vladarima i jedino on je raspolagao njima.

Po rudarskom običajnom pravu rudarska postrojenja, okna, topionice i hidrotehnički zahvati bili su baštine u svojini onih koji su ih kupili, nasledili ili izgradili.

Ostajao je problem zemljišta, pogotovo tamo gde bi rudari svojim radovima zahvatili površine koje su bile u nečijem vlasništvu. Takođe i tamo gde su sečenjem šuma za potrebe rudarskih i topioničarskih radova nastajale slobodne površine. Parnice oko zemlje rešavane su redovnim sudskim putem, po propisima donetim u vreme kralja Milutina.

Regulisano je bilo i sečenje, odnosno krčenje šume. U načelu se nije smelo braniti da se seku šume za potrebe rudarskih radova, a s druge strane, Sasi nisu smeli iskrčenu zemlju prisvajati i na njoj naseljavati ljude.

Površine zahvaćene rudarskim radovima su po više osnova izdvajane iz okoline kojoj je obeležje davao zemljišni posed. Bile su izuzete iz vlastelinstava, a ono što se osposobi za zemljoradnju posle rudarskih radova nije se smelo pretvarati u vlastelinstva.

Nastanak naselja

Rezultati procesa izrastanja naseobina urbanog karaktera u rejonima rudarske proizvodnje se ne mogu detaljnije osvetliti, kao što se ne može objasniti ni izbor svakog pojedinog mesta, ali se jasno vidi da je bilo potrebe za koncentracijom stambenih i privrednih objekata. Ove potrebe su jače osećali trgovci i snabdevači, finansijeri i preduzetnici, upravni i carinički personal nego rudari i rudarski stručnjaci, koji se nisu mogli udaljavati od ležišta rude, jama i topionica.

Od samog početka, rudarski trgovi su uživali autonomiju čija je srž bila u povlasticama Sasima, iz vremena kad su došli u Srbiju, a pojačavala ju je autonomnost trgovaca iz primorskih gradova, koji su živeći i radeći ovde, nastavljali da se pokoravaju zakonima onih mesta iz kojih su došli. Najjača zaloga autonomije gradskih naselja ove vrste bila je u specifičnosti rudarskog običajnog i pisanog prava. Njegovo razumevanje i primena, zahtevali su stručno znanje ljudi veštih u rudarskim stvarima. Otuda je bilo moguće da organi rudarske jurisdikcije prežive krupne političke promene, na njih nije uticao kraj monarhije i pojava novih oblasnih gospodara, nisu se bitno promenili ni kad je turska vlast srušila državu. Rudarske opštine su zadržale položaj ostrva i u uniformnom upravnom sistemu koji je nametnula vlast osmanlijskih osvajača.

Autonomnost rudarskih trgova imala je i svoje slabe strane. Njeno važenje ograničeno je na stručnu sferu, dok su prostrane oblasti života bile regulisane opštim zakonima ili privilegijama. Stanovništvo trgova je bilo diferencirano s društvenog aspekta i heterogeno s pravnog aspekta. Povlastice trgovaca iz primorskih gradova utemeljene na ugovorima sa srpskim vladarima, kao u slučaju Dubrovnika, osiguravale su ličnu slobodu i imovinsku sigurnost, ali su na dugi rok sprečavale formiranje zajednice stanovnika rudarskih trgova, koja bi poput primorskih komuna imala svoju pravnu individualnost i materijalnu podlogu. Izabrani organi kakvi su bili purgari, zakleti građani, imali su malo uticaja izvan sfere u kojoj je važilo rudarsko pravo. Zajedno sa kneževima delovali su više kao produžena ruka vladarevih činovnika nego kao organi autonomne zajednice, nisu imali, svoja finansijska sredstva, svoje osoblje, svoje simbole.. Otuda nije neobično što su iz srednjovekovnog perioda srpskih rudarskih mesta došli do nas samo ostaci utvrđenja, koje je podizao vladalac, i ostaci katoličkih crkava, sagrađenih sredstvima primorskih trgovaca i preduzetnika u rudarstvu.

Manastir Gračanica

Rudarstvo je neposredno uticalo na pojavu čitave jedne nove kategorije gradskih naselja, koja se priključila starim gradovima izraslim iz rimskih i vizantijskih korena. Pored već spomenutih osobenosti, ovi rudarski trgovi su se odlikovali i time što nisu privlačili srpsku aristokratiju, koja je poput vizantijske, volela da živi u gradovima. Nijedan od poznatih rudarskih gradova nije služio kao trajna rezidencija ili prestonica vladara.

Crkva i rudarstvo

Crkveni velikodostojnici su pokazivali manje odbojnosti prema rudarskim mestima, naročito u periodu turske vlasti. Kao primer karakterističan za opšte promene u društvu može se uzeti preseljavanje sedišta lipljanskih arhijereja. Mesto u crkvenoj hijerarhiji osiguravala im je rimska i vizantijska Ulpiana. Kako je njen srednjovekovni nastavak, Lipljan, do početka XIV veka osiromašio i propao, kralj Milutin je podigao Gračanicu kao novo sedište episkopa, izvan naselja, poput vladarskih zadužbina. Kad je manastir stradao uoči Kosovske bitke, arhijerej se smestio u Prištinu, a kasnije u Novo Brdo, gde će sedište ostati sve do XVII veka.

Uključivanje rudarskih mesta u crkvenu hijerarhijsku mrežu vidan je pokazateljbekonomskog i društvenog značaja. U sve oskudnijim i tegobnijim vremenima crkvene starešine nalaze pribežište u rudarskim opštinama, gde se održava hrišćansko stanovništvo u većem broju. Osim Novog Brda, mitropoliju ima rudarski grad Samokov u Bugarskoj, pod jurisdikcijom pećkog patrijarha. Početkom XVII veka izdvaja se posebna „mitropolija Vlčitrna i Belasice“. U to vreme, kada se smatralo da se rudarska proizvodnja ugasila, navode se rudarska mesta kao područja pojedinih arhijereja: Kratovo, Rudnik, Srebrnica, Zaplana, Majdanpek, Brvenik, a za neka od njih znamo da su, duže ili kraće, bila i njihova sedišta.

U periodu srpske države, rudarska mesta su odskakala od svoje pravoslavne okoline time što su imala katoličke crkve i parohije, a u nekim mestima, kao Novo Brdo i Rudnik, i verske bratovštine. U doba turske vlasti, kad su stari i veliki gradovi postajali sve više muslimanski, rudarska mesta se ističu kao oaze pravoslavlja, mada u njima još uvek ima i katoličkih vernika.

Kulturna stvaralaštva u naseljima

Rudarska naselja se nisu isticala kao sredine sa kulturnim stvaralaštvom, ne mogu se porediti sa gradovima u kojima su dvorovi, ni sa velikim manastirima — vladarskim zadužbinama. Pismenost i veština računanja bili su tu veoma potrebni, ali su služili praktičnim svrhama među svetom kome nije preostajalo snage za intelektualne aktivnosti. Izuzetak predstavlja Novo Brdo, gde u XV veku ima ljudi koji čuvaju rukopise sa tekstovima antičkih grčkih autora, gde izrastaju pisci kakav je bio Dimitrije Kantakuzin, gde nalaze uslove za razvoj obrazovani prepisivači kakav je bio Vladislav Gramatik. Iz Novog Brda su potekla još dva pisca, koji su svoja dela stvarali daleko od toga grada: Konstantin Mihailović, pisac „Janjičarevih uspomena“, u Poljskoj i Martin Segon, pisac traktata o Turcima, kasnije ulcinjski biskup, u Italiji. U Srebrnici, u mesnom franjevačkom samostanu, razvijao se Juraj Dragišić (Georgius Benignus) koji će se istaći u katoličkim crkvenim sporovima krajem XV veka.

Nisu sačuvani podaci o specifičnoj kulturi rudarske sredine. O sujevericama i folkloru nastalim oko tajanstvenog i opasnog podzemnog sveta svedoče priče o jamskom duhu i o srebrnom caru.

Gašenje rudarskih naselja

U sudbini rudarskih naselja reflektuje se ono što se može posmatrati u istoriji rudarstva u celini. Kao što je ova važna privredna grana tokom skoro pola milenija (od XIII do XVII veka) snažno uticala na srpsku zemlju menjajući je i preobražavajući, tako su i rudarska naselja, neka duže neka kraće vreme, svoju bližu i dalju okolinu menjala, počev od ambijenta do imovinskih odnosa. Kao što rudarstvo, i pored svojih dimenzija i stepena razvijenosti, nije trajno pratilo razvoj zemlje i naroda i sudelovalo u njegovoj sudbini, tako i rudarska mesta, uprkos veličini i značaju, nisu bitno uticala na proces urbanizacije. U skupini gradskih naselja, koja se uspinju i rastu od sredine XIX veka i daju obeležje urbanizovanosti Srbije, brojna su ona sa korenima iz srednjega veka, ali među njima nema rudarskih mesta.

Rudarska naselja su, kao i rudarstvo u celini, bila višestruko zavisna od rudišta i njihovog iscrpljivanja, od ekonomskih uslova koji diktiraju rentabilnost, od tehničke opremljenosti i tehničke kulture, od raspoloživosti kapitala itd. Staro srpsko rudarstvo je nekoliko stoleća imalo uslova za uspon i razvoj, odnosno za tavorenje i održavanje, dok nije nastupio takav splet nepovoljnih okolnosti da se svaka aktivnost ugasila. Sa prestankom rudarske proizvodnje kao da je iščezla i spona koja je držala na okupu stanovnike rudarskih mesta. Nepogodnosti njihovog položaja postale su primetnije otkako se nisu osećale ekonomske pogodnosti, pre svega mogućnost zarade. Nekada živi i mnogoljudni rudarski trgovi ili su se sasvim ugasili, kao Novo Brdo, najveći među njima, ili su do te mere opali u broju stanovnika i ekonomskoj snazi da su se izjednačili sa svojom seoskom okolinom. Znatan broj ih je u takvom stanju dočekao obnavljanje rudarske aktivnosti na novim modernim osnovama u XVIII, XIX i XX veku. Nestanak rudarskih trgova, njihovih posebnih obeležja, olakšao je i pospešio proces temeljnog i potpunog zaboravljanja starog rudastva.

Spoljašnje veze

Srednji vek

Rudarstv u Srbiji

Reference

Sima Ćirković, Desanka Kovačević-Kojić , Ruža Ćuk (2002). „Staro srpsko rudarstvo ”

Literatura

• Sima Ćirković, Desanka Kovačević-Kojić , Ruža Ćuk (2002). „Staro srpsko rudarstvo ”