Logori Nacističke Nemačke u Srbiji

Logori nacističke Nemačke u Jugoslaviji

Logori nacističke Nemačke u Srbiji ili koncentracioni ili sabirni logori bili su vrsta zatvora koji su stvoreni za političke protivnike, pripadnike pojedinih etničkih ili religijskih grupa, civila iz kritičnog vojnog područja ili bilo koje grupe ljudi u kojima su građani Srbije zatvarani najčešće bez pojedinačnog sudskog procesa, već po nekim širim kriterijumima. U njima su zatvorenici zverski mučeni, gonjeni na teške radove, oskudno ili nikako hranjeni i odevani, streljani i vešani, nagonjeni na samoubistvo. U ovim logorima stanovnici Srbije su tokom Drugog svetskog rata praktično sistematski uništavani.

Koristeći postojeća iskustva nacisti su maja meseca 1941. izdali naređenje Aćimovićevoj vladi za formiranje logora širom Srbije. Revnosno izvršavajući nemačko naređenje Ministarstvo unutrašnjih poslova odmah je, po naređenju Aćimovića, „učinilo odgovarajući korak na nadležnom mestu da se dobiju podaci o ustrojstvu sličnih logora u Nemačkoj", kako bi se pristupilo osnivanju logora. Tako su po uzoru na slične nacističke logora u Nemačkom Rajhu, od juna do oktobra meseca 1941. godine nastali najpoznatiji logori za uništavanje stanovništva Srbije i drugih naroda bivše Kraljevine Jugoslavije, u Šapcu, Nišu i Beogradu (Banjica i staro Sajmište). Sledilo je potom osnivanje i drugih logora širom Srbije.

Istorija

Aprilski rat koji je vodila nacistička Nemačka 1941. godine i aktivnost postokupacionog režima zasnivao se na podeli Jugoslavije, i na principu „kažnjavanja Srba”. Na ovom principu zasnivala se i okupaciona politika u samoj Srbiji, naročito posle izbijanja i velikog širenja ustanka u leto i jesen 1941. godine.

Uslovi koji su prethodili osnivanju i teritorijalnoj raspodeli logora

Osnivanju i teritorijalnoj raspodeli logora prethodila je podela Jugoslavije i Srbije, koja se zasnivala na sledećim novostvorenim kvislinškim tvorevinama na prostoru ratom zahvaćene Evrope:

Kvislinške tvorevine na teritoriji Jugoslavije

U cilju onemogućavanja stvaranja jedinstvene Jugoslavije u budućnosti, Treći rajh je na njenoj teritoriji stvorio (pored teritorije koje su bile pripojene pojedinim okupatorima) i nekoliko kvislinških tvorevina: Nezavisnu Državu Hrvatsku, komesarsku upravu u Srbiji, Konzultu u Ljubljanskoj pokrajini, Privremeni administrativni komitet u Crnoj Gori i Nacionalističku šiptarsku upravu na Kosmetu i delu Makedonije.

Kvislinške tvorevine na teritoriji Srbije

Podela Srbije u Drugom svetskom ratu

Pre masovnog osnivanja nacističkih logora na prostoru nekadašnje Kraljevine Jugoslavije izvršena je podela teritorije tako da je:

• Srbija u granicama koje je imala 1912. godine (pre Kumanovske bitke) ostala pod nemačkom okupacionom upravom ili upravom nemačkog zapovednika za Srbiju. Izuzev Gnjilanskog sreza, pirotskog, vranjskog i zaječarskog okruga koji su pripojeni Bugarskoj;
• Banat je ostao pod nemačkom okupacionom vojnom upravom, koja je bila jedinstvena za Srbiju i Banat. Predstavnik nemačke okupacione vlasti u Banatu bila je krajskomandatura, koja je imala sedište u Petrovgradu (Zrenjanin);
• Bačka, je od 16. decembra 1941. pod mađarskom okupacijom, kada ke prisajedinjena Mađarskoj;
• Srem je ušao u sastav novostvorene kvislinške države, tzv. Nezavisne Države Hrvatske (NDH). U NDH je postavljen nemački opunomoćeni general kao vojni savetnik i veza između nemačkih oružanih snaga i oružanih snaga Nezavisne Države Hrvatske;
• Kosovo i Metohije (sem Treperi, zvečanskog, lapskog i vučitrnskog sreza, koji su bili pod nemačkom okupacionom vojnom upravom) okupirana je od Italijana i prisajedinjena Velikoj Albaniji. Deo gnjilanskog sreza, Kačanik i Vitina okupirali su Bugari. Tako su na teritoriji Kosova i Metohije postojale tri zone: nemačka, italijanska i bugarska.

Mesto i uloga logora u Srbiji u nemačkom sistemu logora

Pacifikacija i eksploatacija, dva glavna cilja nemačkog okupatora, mogla su da se ostvare samo osnivanjem razgranatog i sveobuhvatnog sistema prinude u novoosnovanim logorima uz veliko angažovanje vojnih i policijskih snaga. Ovakav stav okupatora nametnuo je definisanje nove tipologije zatočeničkih logora u okupiranoj Srbiji, i određivanje njihovog mesta u celom nemačkom sistemu logora, kako u samom Rajhu tako i u okupiranim zemljama. U tom smislu, nemačke logore u Srbiji treba posmatra kroz celokupni sistem nemačkih koncentracionih i radnih logora u Rajhu i okupiranim zemljama, kao jedan podsistem, koji je na teritoriji Srbije imao svoje logore nižeg i višeg ranga, ali uvek sa ciljem prikupljanja i daljeg upućivanja zatočenika radi korišćenja njihove radne snage, izuzev onih predviđenih za streljanje u odmazdama. To je uslovilo i sve veće povezivanja nemačkih logora u okupiranoj Srbiji sa koncentracionim logorima Nezavisne Države Hrvatske, kao i sa nemačkim logorima na njenoj teritoriji.

Vrste logora

U cilju što lakšeg i temeljitijeg sprovođenja torture nad srpskim narodom i sprovođenja planskog i sistematskog genocida nad Jevrejima i Romima, nacisti su u Srbiji počev od maja 1941. godine, prvo formirali logore u kojima su bili zatočeni Jevreji i zarobljeni pripadnici Jugoslovenske vojske, a potom i pripadnici komunističkog i četničkog pokreta i njihovi simpatizeri. Sistem osnivanja logora imao je primarno za cilj konačno rešenje jevrejskog pitanja u Srbiji i zasnivao se na nacističkoj ideologiji - fizičkom uništenju u koncentracionim logorima, kojom je trebalo da se ostvari nacističko-rasistička teorija o „čistoći arijevske rase” ali i „teorija o čistoći srpske, hrvatske, mađarske ili bugarske nacije” likvidiranjem Roma i za režim neprihvatljivih Srba.

Logori koje su u Srbiji osnovali nacisti tokom Drugog svetskog rata mogu se podeliti u tri vrste prema svojoj nameni na: sabirne, koncentracione i radne logore.

Sabirni logori

Ovi logori korišćeni su za privremeno interniranje Jevreja, Srba i Roma, odakle su kasnije odvođeni u koncentracione logore, odnosno logore smrti. U sabirnim logorima logoraši su bili izloženi zverskim zlostavljanjima. Bilo je i pojedinačnih, ali ne i masovnih ubistva, koja u sabirnim logorima nisu primenjivana.

Međutimu zbog loših uslova života i čestih zlostavljanja u sabirnim logorima stradao je veći broj logoraša od raznih zaraznih bolesti, gladi i iscrpljenosti.

Koncentracioni logori

U koncentracionim logorima, odnosno logorima smrti, logoraši su bili izloženi najzverskijim zlostavljanjima, gladi, teškim uslovima života koji su dovodili do masovnih pojava zaraznih bolesti. Oni koji nisu umrli od gladi, iscrpljenosti i bolesti, bili su najvećim delom pobijeni na najstrašniji način, na brojnim za to posebno namenjenim mestima.

Radni logori

U radnim logorima logoraši su bili su izloženi iscrpljujućem fizičkom radu, koji je pored teškog gladovanja, uslovio masovno umiranje zatočenika i u tim logorima.

Hronologija rada logora

Ova mapa prikazuje sve nemačke nacističke logore za istrebljenje (ili logore smrti), većinu velikih koncentracionih logora, radnih logora, zatvorskih logora, geta, glavne rute deportacije i mesta velikih masakra.

Od leta 1943, a posebno od kapitulacije Italije 8. septembra 1943, u logor na Sajmištu dovoženi su i nemački zatočenici iz Grčke i Albanije, kao i iz onih delova Jugoslavije koji su bili pod italijanskom okupacijom. Sa Sajmišta zatočenici su distribuirani u druge nemačke logore, uglavnom u koncentracione logore u Rajhu. Tako je „Prihvatni logor Zemun” postao centralni nemački prihvatni logor za celi Jugoistok. Istovremeno, neki delovi logora imali su i funkciju prolaznog logora za ratne zarobljenike, dok nije organizovan poseban zarobljenički logor na samom u Ušću Save u Dunav (Durchgangslager 172, Semlin ili Prolazni logor 172, Zemun).

Mrežu nemačkih logora u okupiranoj Srbiji, kao i celi okupacioni sistem, u periodu proleće-leto 1944. godine, sve više je zahvatala dezorganizacija. Na to su uticala velika saveznička bombardovanja koja su započeta u proleće i leto 1944, i u kojima je teško stradao i logor na Beogradskom sajmištu, na koji su 16. aprila 1944. pali tepisi bombi i ubili i ranili oko 200 zatočenika i stražara. Tada je praktično uništen i zarobljenički logor na Ušću (Prolazni logor 172, Zemun). Zarobljenički logor je premešten u Milišićevu ciglanu na Zvezdari. Nemačke snage su 17. maja 1944. predale svoje logore u NDH na upravu hrvatskoj policiji, ali su oni, kao i do tada, služili prvenstveno za nema čke potrebe. Preostali zatvorenici ubrzano su iz Srbije upućivani u Rajh, ali neki logori, pre svega oni radni (u Boru i okolini), postojali su praktično do poslednjih dana okupacije.

Logori pod nemačkom okupacionom upravom

Beograd

U Beogradu su za vreme Drugog svetskog rata postojala četiri logora: Banjica, Staro sajmište, Topovske šupe i Milišićeva ciglana.

Logor Banjica

Muzej Banjičkog logora

Glavni članak: Logor Banjica

Zahtev o stvaranju koncentracionog logora na Banjici potekao je od strane Nemaca maja 1941. godine, koji su poput logora u Nemačkoj želeli stvoriti jedan veliki zatvorski prostor u Srbiji gde bi bili dovođeni ubeđeni protivnici Nemačkog Rajha kao i svi oni koji nisu podržavali Komesarsku upravu Milana Aćimovića.

Po ulasku Sovjetskog Saveza u rat na strani antifašističke koalicije i početka prvih diverzantskih akcija partizana u Srbiji, stvaranje koncentracionog prostora u okupiranom Beogradu bilo je samo pitanje dana. Zvanično, Banjički logor je oformljen 5. jula 1941. Formalnu odluku o stvaranju logora doneli su nemački komandant grada Beograda i zapovednik Gestapoa u okupiranoj Srbiji, a sproveo ju je u delo tadašnji pomoćnik ministra unutrašnjih poslova Dragomir Jovanović. Za logoraški prostor Nemci su odabrali bivši vojnu zgradu 18. pešadijskog puka „Kraljica Marija“ na Banjici. Prvi zatočenici iz unutrašnjosti Srbije prispeli su u logor 9. jula 1941.

Banjički logor se po formiranju počeo dograđivati. Najpre su ispražnjeni vojni magacini na spratu i prostorije su pretvorene u logoraške sobe. U dvorištu je podignuta visoka stražarska kula, iskopani su temelji za podizanje zida, a takođe su adaptirane i prostorije u suterenu.

Banjica je u početku bila logor samo za Beograd. Međutim, vojno-upravni komandant Srbije Hajnrih Dankelman, da bi trupe na terenu rasteretio zatvorenika, naredio je 21. avgusta da trupe sve zatvorenike šalju u koncentracioni logor u Beogradu. Time je Banjica izgubila mesno značenje i nije bila više potčinjena feldkomandanturi u Beogradu nego Upravnom štabu vojnoupravnog komandanta sa nazivom „koncentracioni logor Srbije Beograd“. Upravni štab je dobio zadatak da reguliše preuzimanje logora i da u upravu uključi predstavnike Ziherhajtspolicaja i Ziherhajtsdinsta.

Logor Topovske šupe

Glavni članak: Logor Topovske šupe

Logor Topovske šupe

Logor Topovske šupe bio je prvi koncentracioni logora za Jevreje i Rome u Beogradu nalazio se na Autokomandi na Voždovcu, u Tabanovačkoj ulici br. 1, u između dva svetska rata kasarni koja je nosila naziv „Kasarna kraljevića Andreja“. Deo troškova za ishranu zatočenika delimično je snosila i Opština grada Beograda. Logor je imao nemačku komandu i stražu, a bio je neposredno pod Jevrejskim referatom Gestapoa.

U dva objekta (konjušnice) ove vojne kasarne, prvo su zatočeni, po deportovanju u Beograd, banatski Jevreji. Na prilično skučenom prostoru bilo je smešteno prosečno oko 1.400 Jevreja. Pored ležaja na samom podu, bili su napravljeni i ležaji od dasaka u visini konjskih jasala. Mučenje logoraša vršeno je u potkrovlju jednog od objekata, u prostoru ograđenom bodljikavom žicom. Vešanje i spaljivanje odeće i opreme ubijenih zatvorenika vršeno je na prostoru između dva logorska objekta.

U periodu od 22. avgusta 1941, kada je logor počeo da se puni nakon masovnog hapšenja Jevreja u Beogradu i okolini, pa do 12. decembra 1941. godine kada je prestao sa radom, kroz logor je prošlo 4.000 ljudi, najviše Jevreja iz Banata i Roma. Nakon preseljenja poslednjih zatočenika iz logora Topovske šupe u novoformirani „Jevrejski logor u Zemunu“ na Starom sajmištu, logorski objekti su vraćeni u prvobitnu funkciju, za potrebe nemačke okupacione vojske, sve do oslobođenja Beograda 1944. kada su dodeljeni JNA, koja ih koristi sve do današnjih dana.

Logor Milišićeva ciglana

Lokacija logora Milišićeva ciglena

Glavni članak: Milišićeva ciglana

Logor Milišićeva ciglana bio je jedan od četiri logora koji su radili na teritoriji Beograda u okupiranoj Srbiji tokom Drugog svetskog rata.

U logoru je bilo smešteno nekoliko hiljada ljudi, najviše partizana zarobljenih na prostoru Dalmacije i Bosne. Oko 500 umrlo je u logoru.

Bor

Međunarodni radni logor „Borski rudnik”

Glavni članak: Međunarodni radni logor „Borski rudnik”

Spomen obeležje borskom logoru i njegovim logorašima

Još od 1942. godine izgrađen je čitav sistem koncentracionih logora u Boru i njegovoj okolini. Tako je Bor postao tokom Drugog svetskog rata jedan od najvećih međunarodnih logora u ovom delu sveta koji su fašisti pokorili. U Boru je tokom nemačke okupacije Srbije bila grupisana radna snaga mnogih pokorenih naroda Evrope, kao i manje grupe Francuza, Holanđana, Poljaka i Čeha. Grka je bilo više, nekoliko hiljada antifašista.

Februara 1943. Treći rajh je zatražio od Mađarske da se u Borski rudnik uputi 10.000 Jevreja za kopanje rude. U periodu od 11. jula do 30. oktobra Mađarska je uputila četiri železnička transporta sa licima koja su bila osuđena na prisilan rad. U četvrtom transportu bilo je 6.200 Jevreja iz Mađarske, Čehoslovačke i Rumunije, podeljenih u četiri čete. Pored njih bilo je i Jevreja iz Bačke. „O broju Jevreja iz Bačke, koji su upućeni na prinudni rad u Borski rudnik, postoje različiti podaci. U knjizi "Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomagača protiv Jevreja u Jugoslaviji" navodi se na strani 159 da ih je bilo 500 do 600.

Radni logor obezbeđivala je mađarska straža, a komandant logora do kraja 1943. bio je potpukovnik Andraš Balog, koji je smenjen „zbog blagog postupanja prema logorašima”. Zamenio ga je pukovnik Ede Maranji, (Marani), koji je primenjivao najzverskije metode mučenja logoraša i uveo poseban logorski sud koji je izricao smrtne kazne za najmanji prekršaj „logorske discipline”. Naročito su zverski mučeni oni logoraši koji bi bili uhvaćeni prilikom pokušaja bekstva. O teškom stanju i brojnim zverstvima logoru najbolje govori i ovaj citat:

„ Prema izveštaju Nedićeve komisije ljudi angažovani na najtežim poslovima bili su upola goli, bosi, oskudno obučeni, smešteni u barakama bez prozora i vrata. Ljudi su tamo predstavljali samo brojke, a ne imena i ličnosti i njihovo je bilo da daju poslednju kap snage. Na stotine Jevreja izlagani su stravičnim torturama. ”

Posle kapitulacije Italije i 5.000-6.000 italijanskih vojnika privedeno je u logore locirane na prostoru borskog rudnika.

Kako su se septembra 1944. logoru približile partizanske jedinice, uprava logora pristupila je hitnoj evakuaciji jevrejskih logoraša. Oni su bili podeljeni u dve grupe. Prva grupa, koja je brojala oko 3.600 Jevreja, krenula je pešice 17. septembra 1944. preko Petrovca na Mlavi, Male krsne, do Beograda i dalje preko Pančeva i Titela do Crvenke. Nakon ovog puta, i usputnih streljanja stiglo je u Baju 1.300 logoraša, koji su potom prevezeni u logore u Nemačkoj.

Napuštanje logora druge grupe Jevreja sprečile su jedinice XXIII srpske divizije koje su izvršile napad na Borski rudnik. Iz ove grupe NOVJ priključilo se 39 Jevreja.

Niš

Logor Crveni krst

Logor Crveni krst

Glavni članak: Logor Crveni krst u Nišu

Logor Crveni krst u Nišu ili koncentracioni logor Crveni Krst (nem. Das Anhalterlager – Nisch или Lager Nich), jedan je od koncentracionih logora koje su širom Srbije osnovale Nemačke okupacione snage 1941. godine za privremeni smeštaj ratnih zarobljenika jugoslovenske kraljevske vojske.

Od aprila do 22. juna 1941. godine, u vreme nemačko-sovjetskog rata, logor je imao namenu za smeštaj Jevreja i konfiniranje nacionalista, među koje su spadali: predratni pripadnici demokratskih partija, kao nosioci antinemačke politike, članovi četničkih udruženja, sveštenici, kao narodne vođe još iz doba Topličkog ustanka 1917, aktivni kraljevski oficiri, koji su organizovali prve nepredate vojne odrede, sledbenici 27. marta, anglofili, pripadnici masonske lože, rotari klubova i drugi.

Logor, je osnovan u zgradama srpske vojske koje su do okupacije služile kao vojni magacin, u industrijskoj zoni grada Niša. Njime su upravljali Nemci tokom Drugog svetskog rata. Kako je bio smešten u neposrednoj blizini železničke stanice „Crveni krst“ u Nišu po njoj je i dobio najčešće korišćen naziv, Logor Crveni krst.

Logor je formirao šef Gestapoa u Nišu SS kapetana Hajnrih Brant, koji je neposredno bio potčinjen zapovedniku SIPO i SD, pukovniku Šeferu.

Prema podacima posleratne Zemaljske komisije za utvrđivanje ratne štete, kroz logor je za vreme okupacije prošlo oko 30.000 zatvorenika, a 10.000 logoraša i zatvorenika iz drugih zatvora u gradu streljano je na Bubnju kod Niša. Tačan broj streljanih nije bilo moguće utvrditi pošto su nacisti uništili tragove zločina.

Šabac

U Šapcu su postojala dva logora: logor u kasarnama na mestu zvanom Senjak i logor u barakama na Savi.

Logor u kasarnama na mestu zvanom Senjak

Ovaj logor, koji nije imao karakter koncentracionog, više je imao prolazni karakter i postojao je do leta 1942. godine. Logor su formirale nemačke vojne jedinice 342. pešadijske divizije 30. septembra 1941. kako bi u kasarnama bivše kraljevske jugoslovenske vojske smestile pohapšene taoce iz Šapca i okoline posle „krvavog marša", a zatim iz celog Podrinja. Kako je u jednom momentu u logoru bilo oko 22.000 logoraša, a svi nisu mogli stati u kasarnske prostorije, tako je veliki broj uhapšenih seljaka ostao napolju. Tu, u krugu logora zatvorenici su bili podeljeni na grupe po opštinama.

Pražnjenje logora počelo je početkom decembra, na način što su zatvorenike otpuštali kućama ili ih internirali i streljali. Najpre su oslobodili one koji su izrazili želju da će produžiti borbu protiv narodnooslobodilačkog pokreta; među kojima su dominirale pristalice Ljotićevog pokreta, žandarmi, predsednici opština i kmetovi. Do 9. oktobra oslobođeno je oko 1.000 lica.

Kako pražnjenje logora nije išlo tako brzo, 1. novembra 1941. i dalje svi logoraši nisu mogli da se smeste u logorske objekte (kasarne). Prema dnevniku prote Babovića, početkom novembra u logoru je bilo oko 12.000 lica.

Jedan broj zatvorenika transportovan je na rad u rudnike Srbije. Tako je u rudnik Kostolac upućeno „kao pomoćna radna snaga 300 muškaraca, u ugljenokop Senjski rudnik 300 muškaraca, a u rudnike lignita Kostolac i Klenovnik (severno od Požarevca) 300 muškaraca".

U logoru je vršena i agitacija za „dobrovoljni" odlazak na rad u Nemačku. Mnogi zatvorenici, ne videći način i drugi izlaz iz logorskog kruga sve više su se prijavljivali.

Mada je logor na Senjaku naglo pražnjen, on je istovremeno ponovo popunjavan zarobljenim partizanima, koji su se vraćali na teren Podrinja da pokušaju da organizuju narodnooslobodilački pokret u Mačvi.

„ Prema nekim kvislinškim izveštajima, samo u drugoj polovini decembra uhapšeno je 112 partizana, među kojima se nalazio i Stjepan-Stevo Filipović. Jedan deo ovih partizana pohapsili su četnici i predali Nemcima. Svi su podvrgnuti mučenjima najpre u zatvoru Okružnog suda, a zatim su prebačeni u logor na Senjaku. Odatle su ih Nemci posle kraćih saslušanja i mučenja streljali. U januaru 1942. godine poznata su četiri masovna streljanja u Šapcu, kada je streljano oko 500 zatvorenika. ”

Nakon sve masovnijih zlodela logor je do proleća 1942. bio skoro prazan. Poslednja grupa koja se sastojala od 30 zarobljenih partizana, najvećim delom prebačena je u logor na Savi.

Logor u barakama na Savi

Ovaj logor po svojoj strukturi, za razliku od Senjačkog, više je odgovarao koncentracionom logoru. I ovaj nacistički logor, koji je postojao sve vreme okupacije u Šapcu je osnovala je 1941. godine nemačka vojska. Kroz logor je tokom njegovog postojanja prošlo oko 30.000 stanovnika Mačve. Zatvorenici su uglavnom držani u logoru kao taoci za streljanje iz odmazde.

Logor je bio smešten u vojnim barakama na prostoru oko Starog grada. Infrastruktura logora sastojala se od šest baraka, nasuprot kojih su se nalazile: upravna zgrada, zgrade za magacine, radionice i kuhinje. Logor je bio opasan sa dva reda bodljikave žice. U krugu logora bilo je nekoliko kula osmatračnica. Upravu logora činili su nemački vojnici, koji su davali stražu, sve dok istu 1943. i 1944. nisu preuzeli pripadnici Ruskog zaštitnog korpusa.

Logor počeo je sa radom još 20. jula 1941. kada su pohapšeni Jevreji iz Šapca, koji su njemu ostali do kraja januara 1942. godine. Jedan deo Jevreja streljan je tokom oktobra 1941, a ostatak (žene i deca), prebačeni su u logor na Sajmištu. Posle Jevreja nacisti su u logor doterali nekoliko stotina uhapšenih Bosanaca, a onda su počeli da pristižu zatvorenici iz celog Podrinja, Valjeva, Užica i drugih mesta. U maju 1942. logor je ostao poluprazan, jer je najveći deo zarobljenih partizana interniran ili streljan.

U periodu od proleća 1942. do proleća 1943, u logoru na Savi najviše je bilo onih koji nisu ispunili obaveze u davanju žita i stoke okupatoru, kao i oni koji su pohapšeni za prinudni rad. Logor je ponovo počeo da se masovno puni u proleće 1943, dovođenjem pripadnika i simpatizera narodnooslobodilačkog pokreta i četnika.

Početkom 1944. okupator je izvršio nova masovna hapšenja saradnika HOP-a, kada je za nekoliko dana uhapšeno preko 200 Podrinjaca. Najveći deo ubrzo je interniran preko Banjice u Nemačku. Poslednji zatvorenici iz logora upućeni su na Banjicu 19. septembra 1944. godine, a ostali su pušteni kućama. Tog datuma logor je zvanično prestao da postoji.

Logori pod upravom NDH

Glavni članak: Logori u Sremu pod upravom NDH

Logor Staro sajmište u Zemunu

Jedan od objekata logora Staro sajmište

Glavni članak: Logor Sajmište

Logor na starom Sajmište, ili prevedeno sa nemačkog Jevrejski logor Zemun (nem. Semlin Judenlager), nalazio se na levoj obali reke Save, naspram Savskog mosta, na mestu Starog sajmišta, na teritoriji koja je ušla u sastav Nezavisne Države Hrvatske, i na kojoj je Sajmište označavalo njenu najistočniju tačku. Na zahtev Nemaca, Hrvati su tu teritoriju ustupili i na njoj dozvolili uspostavljanje logora, pod uslovom hrvatske vlade ”...da u logoru ne bude srpskih stražara ili policajaca i da se logor snabdeva i finansira iz Beograda.”

U početku je logor bio samo za srpske Jevreje i to prvenstveno žene, decu i starce. Svakodnevno od 8. decembra 1941. do početka maja 1942. godine, jevrejska deca, žene i starci ubijani su na putu od logora do pripremljenih masovnih raka u selu Jajinci i za samo pet meseci u logoru je stradalo preko šest hiljada Jevreja. Kada je maja 1942. dovršeno uništavanje Jevreja, a Srbija proglašena za nem. Judenrein – očišćenu od Jevreja, logor je počeo da prima i druge taoce: komuniste, partizane, četnike kao i civile uhvaćene na području ratnih dejstava od maja 1942. do jula 1944. godine.

Nakon što je Vermaht streljao u znak odmazde 4.000 do 5.000 muškaraca Jevreja, nemačka administracija je u jesen 1941. počela da traži lokaciju na koju bi bili premešteni preostali Jevreji, žene, deca i stari, koji su zbog pola, godina ili fizičkog stanja bili pošteđeni streljanja. Prvobitno, plan je bio da se do predviđene deportacije na „prihvatilište na istoku“, Jevreji smeste u logor blizu Sremske Mitrovice, ali se shvatilo da je lokacija nepodesna, jer je zemljište podložno poplavama, te se od tog plana odustalo.

Nemačka vojna uprava odlučila je 23. oktobra 1941, da za tu namenu preuredi Beogradsko sajmište i njegove paviljone, napuštene nakon bombardovanja 6. aprila. Kako se lokacija nalazila nedaleko od Zemuna, logor je nazvan Judenlager Semlin, odnosno Jevrejski logor Zemun. Adaptaciju prostora je izvela nemačka građevinska organizacija Tot, a radove su izvodila grupa od 200-300 Jevreja iz logora Topovske šupe, koji su kasnije internirani u logor Sajmište, dok je logor na Autokomandi likvidiran.

Upravu nad logorom je imao nemački SS do maja 1944. Posle toga komandu nad logorom preuzele su ustaše.

Kroz Prihvatni logor Zemun, kako mu je glasio novi naziv, prošlo je oko trideset dve hiljade ljudi, a ubijeno oko jedanaest hiljada. Logor na Starom beogradskom sajmištu bio je najveći nemački logor ne samo u okupiranoj Srbiji, već i na evropskom Jugoistoku. U savezničkom bombardovanju 1944. godine, oštećeni su i porušeni mnogi logorski/sajamski paviljoni, nakon čega je logor rasformiran.

Većina Nemaca odgovornih za rad logora nakon rata je uhapšeno i izvedeno pred sud. Nekoliko njih je izručeno Jugoslaviji i pogubljeno. Komandant logora Herbert Andorfer i njegov zamenik Edgar Enge uhapšeni su tokom 1960ih nakon mnogo godina skrivanja. Obojici su u Zapadnoj Nemačkoj i Austriji izrečene kratke kazne, mada Engeova kazna nikada nije ispoštovana zbog njegovih godina i lošeg zdravlja.

Logor u Sremskoj Mitrovici

Logor u Sremskoj Mitrovici, osnovale su ustaše jula 1941. i u njega internirale Jevreje koji su stalno živeli u Rumi (oko 250) i jevrejske izbeglice iz zapadne Evrope (oko 200). Posle nekoliko dana kućama su pušten Jevreji stalno nastanjeni u Rumi, nakon što su platili iznos od 200.000 dinara, dok su jevrejske izbeglice odvedene u logor u Staroj Gradiškoj i Jasenovcu (muškarci), a žene i deca y logor Loborgrad.

Međutim, ubrzo su Jevreji stalno nastanjeni u Rumi odvedeni ponovo u logor jula 1942. i odatle premešteni u vinkovački logor, a nakon tri nedelje i u logore u Jasenovcu i Aušvicu.

Logori pod mađarskom upravom

Vojvođanski krajevi koji su pre Drugog svetskog rata bili su u sastavu Dunavske banovine Kraljevine Jugoslavije. Nakon okupacije Jugoslavija, vojvođanski prostor je rasparčan. Bačka i Baranja su okupirane i pripojene Hortijevoj Mađarskoj, Sem je uključen u ustašku Nezavisnu Državu Hrvatsku, a Srpski Banat je bio pod upravom Nemaca, a samo formalno u sastavu okupirane, Nedićeve Srbije.

Ovi logor, međutim, nisu bili koncentracioni logori, kao što su to bili Hitlerovi i Pavelićevi logori smrti i razaranja. U njima nije bilo krematorijuma, gasnih komora, ni koljača ustaškog tipa. U njima je smrt trebalo da dođe „prirodno“, bez navodnog nasilja ... navodno sve prema važećem međunarodnom ratnom pravu.

U trinaest logora, koji su u Bačkoj i Baranji osnovani neposredno posle okupacije Jugoslavije, bilo je, prema proceni okupacionih vlasti, mesta za 27.300 interniranih građana, .

Logori na Palićkom putu i kasarni u Subotici

Prema izveštaju od 14. maja 1941. godine, prvi logor koji je osnovan u Subotici, bio je onaj na Palićkom putu broj 10, smešten u objektima u vlasništvo preduzeća za proizvodnju bravarskih proizvoda "Morava". Logor koji je počeo sa radom 7. maja, mogao je da primi 400 ljudi, koristio je dva velika magacina, koji su donedavno korišćeni kao štale. U njega je bila internirana veća grupa subotičkih Jevreja. Upravnik logora bio je policijski pisar Tamasi, koji je u potpunosti opljačkao zatočenike, a straži je naređivao da ih batinaju do besvesti. Početkom juna 1941. logor je rasformiran a Jevreji su pušteni kućama.

Drugi logor je bio u bivšoj artiljerijskoj kasarni, koja je tokom Prvog svetskog rata korišćena kao logor za ruske ratne zarobljenike. Iako je, prema jednom dokumentu, logor mogao da primi samo 1.000 interniranih, u dokumentu od 14. maja 1941. godine stoji... da bi, uz odgovarajuću adaptaciju jedne štale i korišćenje tavanskih prostorija, logor mogao da primi do dve i po hiljade ljudi. U logoru je toga dana bilo 130 žena i dece i 407 odraslih muškaraca.

Logor u Starom Bečeju

Ovaj logor formiran je 20. maja 1941. i u njega je internirano oko 140 Jevreja iz Bačke Topole. Za puštanje zatočenika iz logora traženi su veći novčani iznosi. Lica koje su mogla da isplate traženi iznos (oko 100 lica) je pušteno, a ostali su odvedeni u logor u Bačkoj Topoli, tako da je logor u Starom Bečeju ubrzo rasformiran.

Logor u Bačkoj Topoli

Ovaj logor formiran je 19. maja 1941. na senjaku pod nastrešnicama bivšim jugoslovenskim e vojske na putu između Bačke Topole i Bajsa. Logor je do oktobra 1941. bio pod vojnom upravom, a komandant je bio kapetan Farkaš, inženjer iz Miškolca. Od oktobra 1941. logor je bio pod civilnom upravom.

Prvi zatočenici logora bili su bili Jevreji iz raznih mesta u Bačkoj, koje bi uprava pustila na slobodu tek nakon isplate određenog novčanog iznosa. Ubrzo je dovedena i veća grupa Srba, kao i pripadnika NOP, tako da je u avgustu 1941. u logoru bilo: oko 100 pripadnika NOP, 150 Srba i Jevreja dovedenih iz Srbobrana i Miloševa, 30 subotičkih Jevreja koji su kao taoci dovedeni posle izvršene paljevine žita u okolini Subotice, zatim 30 jevrejskih izbeglica iz zapadnih zemalja Evrope, grupa Jevreja koji su živeli do rata u Bačkoj, ali nisu mogla dokazati da su bili nastanjeni na toj teritoriji pre 1918. godine.

Jedna grupa zatočenika je puštena kućama (lica koja su mogla da plate traženi novčani iznos), a druga je odvedena. Grupu Jevreja, koji nisu mogli da plate traženi iznos, mađarski fašisti su predali ustašama i Nemcima, koji su ih odveli u logore, gde su stradali. Poslednji zatočenici iz ovog logora pušteni su krajem 1943. godine.

Logor na pustari Vizić kod Begeča

U ovom radnom logoru, koji je formiran sredinom maja 1941, bilo je internirano oko 900 novosadskih Jevreja. U njemu su bili izloženi raznim zlostavljanjima i gladi, a svakog dana vođeni su na izgradnju puteva, da bi nakon dva mesec prisilnog rada bili pušteni kućama.

Logor na novosadskom aerodromu

U logor na novosadskom aerodromu smešteni su kolonisti iz Nove Crvenke, Novog Feketića, Kočićeva, Gornje Rogatice, Svetićeva, Bački Dušanov i još neka mesta. Ostali su logoru oko mesec dana. U ovom logoru, pored kolonista i dobrovoljaca, bilo je i nešto Srba i Jevreja iz raznih krajeva Bačke. Internirani su jer ih je okupatorska vlast nepouzdanim za režim.

Logor u Velikoj Kaniži

Logor u Velikoj Kaniži (Nađkaniži) bio je formiran još pre izbijanja rata između Nemačke i Jugoslavije. Za logor je iskorišćena napuštena fabrička zgrada u kojoj se proizvodila cikoriju poznata pod nazivom „frank-kafa“.

U njemu su se po njegovom osnivanju nalazili pripadnici poljske armije koji su posle sloma u ratu sa Nemačkom masovno bežali u Mađarsku, prećutno uz saglasnosti mađarskih vlasti, u manjim i većim grupama i preko ilegalnih punktova. Oni su takođe nastavili put iz Jugoslavije i pridružili se nekim poljskim jedinicama u inostranstvu koje su nastavile borbu protiv nemačke fašističke okupacije.

U ovom logoru su se kolonisti zadržali kratko, pa su uglavnom svi prebačeni u Šarvar.

Logor u Barču

Logor u Barču nalazio u jednom napuštenom mlinu na istoj na samoj obali Drave na samoj jugoslovensko-mađarskoj granici, udaljenom samo četrnaest kilometara od Virovitice. Nagkanjiža je bila negde stotinak kilometara severozapadno od Barča i dvadesetak kilometara daleko od jugoslovensko-mađarske granice. U njemu su vladali izuzetno teški uslovi života, jer su stražari imali zverski odnos prema interniranim. Iako je u okviru logora postojao bunar sa pijaćom vodom, logoraši su morali da piju vodu iz Drave, gde su je koristili za pranje i kuvanje, a odvod iz improvizovanog klozeta oticao se u reku.

Kolonisti su bili u ovom logoru do početka decembra 1941. godine. Zatim su prebačeni delom u Šarvar, delom u Nađkanjiž, odakle su ponovo prevezeni u Šarvar, gde su početkom 1942. godine ubijeni.

Ostali logori

Logor kod Uboškog doma

Logor u Baji

Logor Tolonc – haz

Logor u Kištarči

Logor u Garanju

Logor u Fenađšagu

Literatura

• Glišić, Venceslav (1970). Teror i zločin nacističke Nemačke u Srbiji 1941—1944. Beograd. Arhivirano iz originala 22. 01. 2019. g. Pristupljeno 09. 12. 2016. 
• Browning, Christopher R. (1985). Fateful months: essays on the emergence of the final solution. Holmes & Meier. ISBN 978-0-8419-0967-0. 
• Istorijski arhiv grada Beograda (svedočanstva preživelih logoraša)
• Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu (nemačka dokumenta, dokumenta Izbegličke Vlade i dokumenta NDH)
• Milan Koljanin, Nemački logor na Sajmištu 1941—1944, Institut za savremenu istoriju, Beograd, 1991.
• Dr Jaša Romano, Jevreji Jugoslavije 1941—1945, Žrtve genocida i učesnici narodnooslobodilačkog rata, Arhivirano na sajtu Wayback Machine (21. februar 2021) Beograd, 1980.
• Valter Manošek: HOLOKAUST U SRBIJI Arhivirano na sajtu Wayback Machine (1. april 2015), Službeni list SRJ, Beograd 2007.
• Zdenko Levntal, Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomagača protiv Jevreja u Jugoslaviji, Savez jevrejskih opština Jugoslavije, Beograd, 1957.
• Hilberg, Raul (2003). The Destruction of the European Jews. Yale University Press. ISBN 978-0-300-09592-0. 
• Browning, Christopher R. (2007) [2004]. The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939-March 1942. U of Nebraska Press. ISBN 978-0-8032-0392-1. 
• Milan Koljanin Represija kao sistem – Logori u okupiranoj Srbiji 1941-1945. Institut za savremenu istoriju, Beograd, Hereticus, 1/2007.