Metodika nastave geografije

Metodika nastave geografije ili didaktika i metodika geografije (grč. didakso — poučavam i grč. methodos — načina rada) je granična nauka između geografije, didaktike, psihologije i pedagogije. Njen predmet proučavanja je geografsko obrazovanje i vaspitanje, tj. nastava geografije.

Ona proučava zadatke, sadržaje, ciljeve, metode, i oblike nastave, a ujedno i didaktičko-metodičke osobenosti svih geografskih disciplina. Izdvajamo, prema tome — metodiku nastave fizičke geografije, metodiku nastave društvene geografije, metodiku nastave regionalne geografije, metodiku nastave kartografije i dr.

Didaktički principi u nastavi

Didaktički principi u nastavi geografije imaju polifunckionalni karakter. Oni utvrđuju norme, regulišu nastavni proces, povezuju nastavni rad i sjedinjuju ga u jedinstvenu celinu.

Princip naučne i vaspitne usmerenosti

Odnosi se na nastavni program i njegovo usmerenje koje se menja shodno društvenim promenama (Atina, Rimsko carstvo, komunizam, socijalizam, kapitalizam). Nosioci svih promena u nastavi geografije su profesori i nastavnici čiji je zadatak da nezavisno doprinose razvoju uprkos ideologiji.

Princip prilagođenosti nastavnih sadržaja uzrastu učenika

Učenici istog uzrasta se razlikuju prema psihofizičkim sposobnostima. Nastava prema tome ne može biti jednaka za svakog pojedinca. Iz tog razloga se uvode dodatna (za naprednije) i dopunska nastava (za manje napredne učenike).

Princip svesne aktivnosti slušalaca

„Obrazovan je onaj čovek koji zna gde će naći ono što ne zna“ — Georg Zimel. Geografija kao nauka je pogodna za proučavanje i ima mogućnost da razvije interesovanje i radoznalost kod učenika i slušalaca. Njen zadatak je da motiviše pojedinca da rad i istraživanje. Uloga nastavnika je da osavremenjuje gradivo i da na najprikladniji način približi slušaocu.

Princip sistematičnosti i postupnosti

Svako znanje treba usvajati postpuno i sistematično, od samog početka. Osnove ovog principa definisao je nemački učitelj Disterveg Fridrih Adolf Vilhelm na osnovu obrasca — „suština postupnosti leži u četiri pravila: od bližeg ka daljem, od jednostavnog ka složenom, od lakšeg ka težem, od poznatog ka nepoznatom“. Učenici stiču geografska znanja po sistemskom redosledu, to jest sadržaji moraju da budu koncipirani tako da proizlaze jedni iz drugih i da usvajanje narednih sadržaja zavisi od kvaliteta prethodno usvojenih znanja. Učenici usvajaju sistemska znanja prema četiri didaktičko-metodička pravila koje je formulisao i ustanovio nemački pedagog i teoretičar nastave Adolf Vilhelm Disterveg, a koja su delimično modifikovana i prilagođena učenju geografije (Diesterveg, 1835). To su:

• prostorno – od bližeg ka daljem;
• prema postupnosti – od jednostavnog ka složenom;
• prema redosledu pamćenja – od lakšeg ka težem;
• prema stepenu saznajnosti – od poznatog ka manje poznatom i nepoznatom, odnosno od konkretnog ka apstraktnom.

U nastavi geografije pravilo od bližeg ka daljem se odnosi na izučavanje i poučavanje sadržaja regionalne geografije. Prvo treba izučavati svoju zemlju, zatim zemlje koje se sa njom graniče, pa zemlje u daljem okruženju. U slučaju Srbije, logika primarnog geografskog izučavanja bliskih i regionalno povezanih celina upućuje na izučavanje Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Makedonije, Rumunije i Bugarske. Drugo pravilo se primenjuje prema vertikalnoj i horizontalnoj postupnosti. Vertikalna postupnost se odnosi na izučavanja programskih sadržaja po razredima (uzrastu učenika). Horizontalna postupnost podrazumeva izučavanje prema težini gradiva u okviru tematske celine i lekcije (lat. lectio – nastavno gradivo koje se obrađuje u toku jednog školskog časa). Lekcija počinje jednostavnijim sadržajima, a nastavlja se postepenim izučavanjem težih delova gradiva. Pravilo od jednostavnijeg ka složenijim sadržajima nalazi opštu primenu u nastavi geografije u osnovnoj školi. Do usvajanja složenijih sadržaja se dolazi postupno, na osnovu poznatih činjenica i geografskih veza. Treće pravilo, po kojem se prvo pamte geografske činjenice, kao lakši deo nastavnog sadržaja, predstavlja formiranje osnove za pamćenje težih sadržaja, kao što su geografski procesi. Četvrto, pravilo saznajnosti, primenjuje se gradacijom sadržaja prema dostignutom nivou poznavanja gradiva ili delova gradiva. U nastavnim programima geografije zastupljeni su sadržaji koji se odnose na konkretne geografske činjenice, ali i sadržaji koje učenici doživljavaju kao apstraktne. U nastavnim situacijama u kojima postoji mogućnost gradacije i povezivanja, prvo se uče i pamte konkretni, a zatim apstraktni geografski sadržaji. Princip sistematičnosti i postupnosti u nastavi geografije zahteva da se geografska materija oblikuje u logičke celine (nastavne teme) i da se onda razvrstava na nastavne jedinice. Postupnost u nastavi podrazumeva uvođenje učenika u novo gradivo na temelju stečenh znanja, a u skladu sa njegovim umnim potencijalima.

Princip očiglednosti

Zateve za očiglednošću u nauci uveliki su antički filozofi, naročito Aristotel. U novije vreme pobornici ovog principa bili su Džon Lok, Lenjin i Žan Žak Ruso. U geografiji je osnova svakog učenja posmatranje, opažanje i povezivanje. Za nastavu nije samo važno obično posmatranje neke pojave, već saznanje iste.

Princip povezanosti teorije i prakse

Prednost terorije nad praksom je odlika socijalističkog društva, dok se u kapitalizmu razvila veća potreba za praksom i užim specijalizacijama. Za nastavu geografije ova dva činioca su međusobno povezana i ne mogu jedno bez drugog. Teorijsko znanje je osnova svake discipline u geografiji, dok je praksa najveću primenu našla u regionalnoj problematici.

Princip racionalizacije i ekonomičnosti

Geografsko znanje mora biti oslobođeno preteranog enciklopedizma, opisivanja, nepotrebnih detalja i suvišnih cifara. Većina stručnjaka se zalaže za smanjenje gradiva geografije, ali istovremeno se gleda u pravcu otežavanja istog. Suština ovog principa ogleda se u povećanju obima geografskog znanja i smanjenju vremenskog fonda njegovog usvajanja.

Princip individualizacije

Smatra se da su učenici istog doba na istom stepenu psihofizičkog razvoja. Što nije tačno, a te razlike potiču od razlike u genetskom nasleđu, kulturnom i socijalnom stasavanju i razvijanju. Iz tog razloga se nastava prilagođava prosečnim učenicima, a nedostaci se nadoknađuju didatnim i dopunskim nastavama. Sposobnost svakog pojedinca najbolje se može upoznati putem individualnog rada.

Princip trajnosti znanja, veština i navika

„Zaborav je uslov pamćenja“ — Borislav Stevanović. Trajnost znanja zavisi od nastavnog promena, korelacije, pravilnog izbora metoda i oblika rada, nastavnih sredstava, kao od motivisanosti samog pojedinca. U geografiji se najbolje pamte zakonitosti i međusobno povezane pojave, dok se najbrže pamte, ali i brzo zaboravljaju cifarski podaci (visine, dužine, broj stanovnika) i razni nazivi (imena reka, planina i sl). Ovaj princip se odnosi na geografska znanja koja su stečena na različitim kognitivnim nivoima, a koja su do te mere utemeljena da se uz određeno podsećanje lako osvežavaju i dugo zadržavaju. Princip trajnosti znanja u nastavi geografije oslanja se na četiri Brunerova aspekta: 1) predispozicije učenja, 2) način strukturisanja sadržaja koji se izučava, kako bi lakše bio shvaćen od strane učenika, 3) izdvajanje najznačajnijih sekvencija u kojima će se prezentovati nastavni sadržaj i 4) prirode i dinamike vrednovanja. Nastavnik tako osposobljava učenika da razmišlja geografskom logikom što je osnovni preduslov trajnosti zapamćivanja, umesto da stvara geografske sveznalice (Bruner, 1966). Trajno usvojena znanja podrazumevaju sistemsko organizovanje gradiva. Sistem treba da obuhvati:

• postavljanje cilja;
• razvrstavanje na logičke segmente;
• učenje prema utvrđenim etapama;
• povezivanje nastavnih tema;
• ponavljanje i uvežbavanje.

Trajnost znanja uslovljena je kvalitetom samostalnog proveravanja. Najbolje je svoje znanje proveriti 4 ili 5 sati posle primarnog učenja ili narednog dana. Tada učenik može realističnije da sagleda i utvrdi lični kvantum i upotrebljivost usvojenih znanja. U toku ponavljanja beleške ne smeju da budu dostupne. Smisao učenja geografskih sadržaja je njihovo dugoročno zapamćivanje, ne deklarativno, koje se odnosi na znanje geografskih činjenica, već proceduralno pamćenje. Dugoročno pamćenje geografskih sadržaja zahteva da nastavnik osposobi učenike da svoje učenje usmere na davanje odgovora na pitanja kao što su: „Ako se nešto nalazi tamo, zbog čega je tamo“, umesto da daju odgovore na pitanja sa dominantnim deskriptivizmom kao što su: „Gde se nalazi pustinja Takla Makan?“ U nastavi geografije ne treba insistirati na znanju činjenica (magacioniranju), već faktografsku građu treba upotrebljavati kao oruđe za postizanje saznajnih ciljeva. Geografska znanja koja su stečena upotrebom geografske karte, izradom tematskih karata, kartograma i modela, trajnija su i lakše se obnavljaju. Trajnost znanja zavisi od usmeravanja celog nastavnog procesa. Za dobijanje konsolidovanih geografskih znanja neophodno je ponavljanje više puta i proveravanje do potpunog zapamćivanja. Trajnost se pokazuje u sposobnostima primene stečenih znanja. Sadržaji koji odražavaju suštinu geografskog procesa najduže se pamte. Učenje je proces sticanja znanja, dok je pamćenje sposobnost zadržavanja i aktiviranja znanja. Stepen zaboravljanja geografskih sadržaja zavisi od koncentracije u toku učenja, ponavljanja, protoka vremena (osipanje tragova pamćenja), ometanja i potiskivanja. Intencionalno učenje i učenje u čijoj je osnovi izražen faktor motivacije, znatno usporava proces zaboravljanja. Sličnost geografskih nastavnih sadržaja može da izazove otežano pamćenje i zadržavanje u dugoročnoj memoriji. Kada se izučavaju dve ili više međusobno sličnih geografskih regija, bez obnavljanja i proveravanja, tada se može javiti ometanje u zapamćivanju i otežano dosećanje prilikom proveravanja znanja na kraju tematske celine. Namera da se sadržaj zapamti ili faktor volje na duži rok, pozitivno deluje na stepen zapamćivanja. Temeljno naučeni sadržaji otporniji su na zaboravljanje. Aktivno reagovanje tokom učenja u smislu analiziranja i formulisanje geografskih procesa svojim rečima, zapisivanje i geografsko razmišljanje sprečavaju pojavu monotonosti u učenju, a time i smanjuju stepen zaboravljanja. Misaone aktivnosti usmerene na pronalaženje značenja za nepoznate sadržaje, povezivanje sa poznatim, asocijativno pamćenje, postavljanje pitanja sebi i razmišljanje kako bi to razjasnili nekom drugom, usporavaju faktor zaboravljanja i potiskivanja. Dokazano je da verbalno ponavljanje, ili jedno glasno ponavljanje poboljšava zapamćivanje čak do 25%. Vremensko raspoređivanje ponavljanja je veoma bitan faktor sprečavanja zaboravljanja. Prema teoriji osipanja pamćenja („teorija staza“) stepen zaboravljanja određenog sadržaja uslovljen je ponavljanjem i razmišljanjem o materiji koja se uči.

Vidi još

• Metodologija geografije
• Teorijska geografija
• Psihologija
• Pedagogija
• Didaktika

Literatura

• Mastilo, Natalija (2005): Rečnik savremene srpske geografske terminologije, Geografski fakultet, Beograd
• Rudić, Vujadin (1999): Metodika nastave geografije, Geografski fakultet, Beograd
• Dragović Ranko (2012): Metodika nastave geografije, PMF Niš.