Orgulje

Orgulje

Orgulje u Sen-Žermen l'Oserua, Pariz
Klasifikacija	instrumenti sa dirkama
Razvijen	3. vek pne
Opseg

Orgulje (grč. οργανον, lat. organum) su najveći i najsloženiji muzički instrument. One su aerofoni instrument sačinjen od jednotonskih svirala, koje daju zvuk pomoću vazduha iz meha, a oglašavaju se pomoću klavijature. Tonski raspon im je gledajući klavijaturu od C do, uglavnom g³. Ali zbog raznovrsnosti registara realni zvučni raspon je znatno veći: od ₂C do čak g⁶, što takođe nije fiksirano. To zavisi od svakog instrumenta ponaosob.

Orgulje proizvode širok spektar zvukovnih boja. On zavisi od registara koji se nalaze na njima. Jedan registar sadrži niz svirala iste boje i jačine. Broj svirala jednog registra je jednak broju dirki na manualu. Registri mogu biti tihi, tamni, jasni, prodorni, reski... Njih svirač uključuje i spaja da bi dobio željeni zvuk.

Delovi orgulja

Sastoje se od svirala koje se nalaze uglavnom u drvenom ormaru, zatim mehovlja i upravljačkog mehanizma (sviraonik, traktura i ventili).

Sviraonik

sviraonik orgulja

Svi delovi orgulja stavljaju se u pogon i upravljaju preko sviraonika. Sastoji se od jedne ili više klavijatura (najčešće tri) koji se nazivaju manualii sviraju se rukama. Na donjem delu sviraonika nalazi se još jedna klavijatura koja se svira nogama. Ona se naziva pedal. Oko manuala se nalaze registri. Njihovim uključivanjem se određuje koje će svirale da sviraju, odnosno koje će zvukovne boje da zvuče. Posebni registri povezuju manuale međusobno i manuale s pedalom. Oni se zovu kopule (spojnice).

Svirale (registri)

labijalna svirala

jezična svirala

Svirale su cilindrične, kupaste, prizmatične ili piramidalne cevi u kojima se nalazi zgusnuti vazduh, koji izlazeći iz njih daje zvuk. Materijali od kojih se grade svirale su: drvo, kalaj, olovo i bakar. U zavisnosti od načina na koji vazduh izlazi napolje razlikujemo labijalne i jezične svirale. U labijalnim sviralama ton nastaje tako što mlaz vazduha prolazi kroz procep na gornjoj usni. Tako slično nastaje ton i kod frule. Kod jezičnih svirala ton nastaje tako da vazdušni mlaz udara u jezičac koji pod njim treperi i udara u žlijeb koji daje ton. Postoji još jedna posebna vrsta registara. To su ''alikvote'' ili miksture. One su složeni registri koji sadrže po više svirala spojenih na jedan ventil. Ne daju čisti ton već osnovni ton sa nekim od tonova alikvotnog niza. Uvek se koriste u kombinaciji sa drugim registrima i daju orguljama prepoznatljiv sjajan i svečan zvuk.

Meh

Sav potreban vazduh za svirale dolazi iz jednog ili više mehova koji pumpaju vazduh i drže ga uvek pod istim pritiskom. Mehovi se pumpaju pomoću elektromotora. Nekada su ih pumpali ljudi koji su se nazivali kalkanti.

Traktura

Trakturom se naziva ceo splet mehanizama koji povezuju dirku i sviralu. Traktura može da bude: mehanička- ako dirku i sviralu povezuje niz drvenih vretena i zglobova, pneumatska- povezuju ih cevčice pod vazdušnim pritiskom, ili elektromagnetna- povezani su elktromagnetnim talasima.

Istorija orgulja

Orgulje u Muzeju nauke i tehnike Beograd

Antika i srednji vek

Istorija orgulja vodi u daleku prošlost. Njihove preteče su dalekoistočni instrumenti: kineski šeng i japanski šo, a od antičkih se smatra panova frula. Prvi direktni predak orgulja je grčki odnosno rimski instrument hidraulos. Imao je svirale kao i orgulje samo što se vazduh u svirale pumpao pomoću pritiska vode. Nakon propasti Antičkog Rima orgulje se neguju u Vizantiji gde su bile sastavni deo dvorskog ceremonijala. Ponovo počinju da se šire po Evropi kada ih vizantijski car Konstantin Kopronimos poklanja franačkom kralju Pipinu Malom. Za vreme franačkih vladara orgulje polako ulaze u zapadnohrišćansku crkvenu liturgiju. Prve poznate orgulje u crkvi postavljene su u Ahenu 812. godine. Te rane srednjovekovne orgulje su imale velike i nezgrapne dirke i malo registara.

Renesansa i barok

Do 15. veka orgulje su se jako proširile po zapadnoj i srednjoj Evropi, a imaju više manuala i pedal. Tokom renesanse orgulje doživljavaju veliki procvat: tehnički se usavršavaju i dobijaju nove zvučne boje. Zlatno doba im počinje u 17. veku, kada prestaju da gube svoju dotadašnju jedinu ulogu- praćenje crkvenog pevanja. U tom razdoblju ranog baroka nastaju prve čisto instrumentalne kompozicije za orgulje. Tokom celog baroka se profilišu regionalni, odnosno nacionalni stilovi gradnje orgulja. Tako postoje: severnonemački, južnonemački, italijanski, francuski, engleski i španski tipovi orgulja, koji se razlikuju po registrima, boji i izgledu karakterističnom za svaku regiju. Gradili su ih orguljari, od kojih su, iz tog razdoblja najznačajniji: Šnitger, braća Zilberman, Kliko, Antenjati. Barokni kompozitori su pisali za orgulje orguljara koje su bile u njihovom životno okruženju. Najpoznatiji kompozitori su: Kupren, Freskobaldi, Persl, Bukstehude, Hendl i najveći orguljaš među njima Bah.

Romantizam i XX vek

U doba klasicizma orgulje su izgubile svoj dotadašnji značaj, ali u doba romantizma ponovo doživljavaju uspon, ali u novoj formi. Do romantizma su građene isključivo sa mehaničkom trakturom, ali u 19. veku je otkrivena pneumatika koja je zamenila mehaničku trakturu. To je omogućilo proširivanje orgulja, pa su dobile zvuk i snagu velikog simfonijskog orkestra. Ovaj romantični zvučni ideal je uspeo da postigne orguljar A. Kavai- Kol. Za takve velike instrumente su pisali mnogi kompozitori: Mendelson, Brams, List, Šuman, Frank, Reger... Tokom 19. veka mnogi instrumenti su bili devastirani tako što im je mehanička traktura bila zamenjena pneumatskom. Na taj način su te orgulje izgubile svoja stilska obeležja. Zato je oko 1900. godine nastao „Orguljaški pokret“ i proširio se širom Evrope, sa ciljem da stare orgulje vrati u prvobitno stanje. Uticaj te reforme je važan i za današnje orguljaštvo. Danas orgulje nisu instrument koji koristi samo u zapadnohrišćanskom bogoslužju. One su i solistički koncertni instrument izuzetno sa velikim tehničkim i zvučnim mogućnostima. Zato brojni savremeni kompozitori pišu za njih. Orgulje danas poseduju sve značajne koncerte sale po celom svetu i neguju koncertiranje na njima.

Литература

• Ahrens, Christian (2006). In Bush, Douglas & Kassel, Richard (Eds.), The Organ: an Encyclopedia, pp. 399–499. New York: Routledge. ISBN 0-415-94174-1
• Audsley, G.A. Art of Organ-Building New York: Dover Publications. ISBN 0-486-21314-5:
• Bicknell, Stephen (1999). "Organ building today". In Thistlethwaite, Nicholas & Webber, Geoffrey (Eds.), The Cambridge Companion to the Organ, pp. 82–92. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-57584-2
• Bicknell, Stephen (1999). "Organ construction". In Thistlethwaite, Nicholas & Webber, Geoffrey (Eds.), The Cambridge Companion to the Organ, pp. 18–30. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-57584-2
• Bicknell, Stephen (1999). "The organ case". In Thistlethwaite, Nicholas & Webber, Geoffrey (Eds.), The Cambridge Companion to the Organ, pp. 55–81. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-57584-2
• Cox, Geoffrey (1999). "English organ music to c1700". In Thistlethwaite, Nicholas & Webber, Geoffrey (Eds.), The Cambridge Companion to the Organ, pp. 109–203. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-57584-2
• Dalton, James (1999). "Iberian organ music before 1700". In Thistlethwaite, Nicholas & Webber, Geoffrey (Eds.), The Cambridge Companion to the Organ, pp. 165–175. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-57584-2
• Douglass, Fenner (1995). The Language of the Classical French Organ. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-06426-1
• Gleason, Harold (1988). Method of Organ Playing (7th ed.). Edited by Catherine Crozier Gleason. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice Hall. ISBN 0-13-579459-5
• Higginbottom, Edward (1999). "The French classical organ school". In Thistlethwaite, Nicholas & Webber, Geoffrey (Eds.), The Cambridge Companion to the Organ, pp. 176–189. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-57584-2
• Kassel, Richard (2006). Display pipes. In Bush, Douglas & Kassel, Richard (Eds.), The Organ: an Encyclopedia, pp. 145–146. New York: Routledge. ISBN 0-415-94174-1
• Kassel, Richard (2006). Sound effects. In Bush, Douglas & Kassel, Richard (Eds.), The Organ: an Encyclopedia, pp. 526–527. New York: Routledge. ISBN 0-415-94174-1
• McCrea, Andrew (1999). "British organ music after 1800". In Thistlethwaite, Nicholas & Webber, Geoffrey (Eds.), The Cambridge Companion to the Organ, pp. 279–298. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-57584-2
• Randel, Don Michael (Ed.) (1986). The New Harvard Dictionary of Music. Cambridge: Harvard University Press. ISBN 0-674-61525-5
• Sefl, Alfred (2006). Blower. In Bush, Douglas & Kassel, Richard (Eds.), The Organ: an Encyclopedia, pp. 70–71. New York: Routledge. ISBN 0-415-94174-1
• Stembridge, Christopher (1999). Italian organ music to Frescobaldi. In Thistlethwaite, Nicholas & Webber, Geoffrey (Eds.), The Cambridge Companion to the Organ, pp. 148–163. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-57584-2
• Sumner, William Leslie (1973). The Organ: Its Evolution, Principles of Construction and Use. London: Macdonald. ISBN 0-356-04162-X
• Thistlethwaite, Nicholas (1999). "Origins and development of the organ". In Thistlethwaite, Nicholas & Webber, Geoffrey (Eds.), The Cambridge Companion to the Organ, pp. 1–17. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-57584-2
• Webber, Geoffrey (1999). "The north German organ school". In Thistlethwaite, Nicholas & Webber, Geoffrey (Eds.), The Cambridge Companion to the Organ, pp. 219–235. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-57584-2
• Adlung, Jacob (1768). Musica mechanica organoedi. English translation Arhivirano 18 januar 2012 na sajtu Wayback Machine, Q. Faulkner, trans (2011). Lincoln, NE: Zea E-Books.
• Bédos de Celles, Dom François (1768). L'art du facteur d'orgues. Charles Ferguson (Trans.) (1977). The Organ-Builder. Raleigh, NC: Sunbury Press.
• Bush, Douglas and Kassel, Richard (Ed.) (2006). The Organ: An Encyclopedia. New York: Routledge. ISBN 978-0-415-94174-7
• Klotz, Hans (1969). The Organ Handbook. St. Louis: Concordia. ISBN 978-0-570-01306-8
• Ochse, Orpha (1975). The History of the Organ in the United States. Bloomington: Indiana University Press.
• Praetorius, Michael (1619). De Organographia, Parts III – V with Index (English translation) Arhivirano 26 avgust 2014 na sajtu Wayback Machine
• Soderlund, Sandra (1994). A Guide to the Pipe Organ for Composers and Others. Colfax, North Carolina: Wayne Leupold Editions. No ISBN.
• Sumner, William L. (1973). The Organ: Its evolution, principles of construction and use (4th ed.). London: MacDonald. No ISBN.
• Williams, Peter (1966). The European Organ, 1458–1850. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 0-253-32083-6
• Williams, Peter (1980). A New History of the Organ from the Greeks to the Present Day. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-15704-1

Spoljašnje veze

• The Pipe Organ, a basic overview of the organ
• The Organ, quarterly UK publication about pipe organs
• ellykooiman.com, pipe organ website with information and detailed photos of various organs
• Sonderlund, Sandra. „A Young Person's Guide to the Pipe Organ”. Arhivirano iz originala 20. 12. 2013. g. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Flue Pipe Acoustics, a scholarly description of flue pipe physics
• Organ transcriptions and the Late Romantic Period
• Organs and Organists, a repository of information on significant organs and organ builders
• Orgelgalerie, a gallery of over 2000 pipe organ pictures from many different countries
• Encyclopedia of Organ Stops, a comprehensive database of over 2500 stops with descriptions, pictures, and sound clips
• An introductory site to the organ Arhivirano 20 maj 2016 na sajtu Wayback Machine particularly this Glossary Arhivirano 4 mart 2016 na sajtu Wayback Machine of Organ Terms

Baze podataka

• International Organ Foundation Arhivirano 17 jul 2018 na sajtu Wayback Machine, an online pipe organ database with specifications of more than 10,000 organs in 95 countries
• Organ Historical Society Pipe Organ Database
• The Top 20 – The World's Largest Pipe Organs Arhivirano na sajtu Wayback Machine (13. oktobar 2018)
• National Pipe Organ Register, featuring history and specifications of 28,000 pipe organs in the United Kingdom
• Die Orgelseite, photos and specifications of some of the world's most interesting organs (subscription required for some content)
• Organ Database, stoplists, pictures and information about some 33,500 pipe organs around the world
• The New York City Organ Project Arhivirano na sajtu Wayback Machine (20. april 2018) documents organs present and past in the five boroughs of New York City
• Musiconis Database, an online database of medieval musical iconography (featuring images of medieval organs)

Resursi za video snimke orgulja

• "TourBus to the King of Instruments" – video series with Carol Williams (organist) about the large & small, famous & unique pipe organs of the world. American Video & Audio Production Company
• "The Joy of Music" – television series with Diane Bish about large pipe organs in USA and in Europe.