Poturica

Poturica ili poturčenjak je kolokvijalan, uglavnom pogrdan izraz za preobraćenika u islam u vrijeme turskih osvajanja Evrope, odnosno vladavine Osmanskog carstva.

Likovi Srba Poturčenjaka, ilustracija iz Ilustrovane istorije srpskog naroda Koste Mandrovića

Fenomen prelaska Srba u islam pod Osmanlijama se često naziva poturčivanje ili turčenje, a dijeli se na nasilno i dobrovoljno. Poturčivanje kao istorijski fenomen se ne veže samo za islamizaciju hrišćanskog (nemuslimanskog) stanovništva, nego i za promijenu narodnog i nacionalnog identiteta. Poturčivanje je bio proces islamizacije i nacionalne identifikacije sa Turcima i Turskom. Fenomen poturčivanja je uključivao i prihvatanje načina oblačenja (fes), zatim upotrebu turskog jezika (turcizmi), te opšte prihvatanje turske kulture kao vlastite nacionalne kulture.

Istorija

Istorija poturčivanja Srba se veže za uspon Osmanskog carstva i njegova osvajanja u Evropi. Prvo zabilježeno nasilno poturčivanje Srba se vezuje za boj na Kosovu polju i pominje se kao prinudno odvođenje zarobljenika u roblje koje je nasilno preobraćeno u islam. Prvi islamizovani robovi srpske narodnosti su odvedeni u Malu Aziju, Persiju, Arabiju i Afriku, i za njih se zna da su vremenom izgubili svijest o vlastitom porijeklu. U Osmanskom carstvu je roblje tretirano kao ratnički plijen, a ljudskim robljem se trgovalo kao i sa stokom ili drugom vrstom dobiti. Odvođenje Srba u ropstvo je trajalo od prvog susreta Srba i Turaka, odnosno od prodora Osmanskog carstva na srpsku zemlju 1371. godine, pa sve do sredine XIX, odnosno u manjim slučajevima zarobljavanja sužanja do kraja XIX vijeka. Nasilno porobljavanje Srba je vršeno masovno i pojedinačno. U roblje su posebno nakon vojnih okršaja odvođene žene, djeca, i odrasli muškarci koji nisu ubijeni na licu mjesta, dok su ranjeni i oni koji nisu mogli da hodaju ubijani. Roblje je najčešće odvođeno u Jedrene i Carigrad, gdje je javno prodavano na velikim trgovima. Na području naseljenom Srbima glavni centar za prodaju roblja se nalazio u Beogradu, u kome se nalazila i posebna kuća za razvrstavanje i prodaju hrišćanskog roblja.

„ Već u samom taboru iza boja sluša se u noćno doba strašan jauk cvilećih momaka i djevojaka, jer jedne i druge sramotno izrabljuju turski vojnici. Djecu od šest ili sedam godina spašava njihova mladost od svih boli ili sramota. A onda tek bude sajam. Dovedu ih kao stado kakvo na trg. Trgovci ih ogledaju. Svaki trgovac, čim mu se sužanj dopadne, ogleda i opipava sve udove, zapovjedi mu da se svuče, da ga još bolje ogleda. Pa tako se svlači sužanj pred svakim trgovcem, koji ga pogađa, te biva više puta po redu da se mora svući. Još nekako prolaze oni ljudi, koji znadu kakav zanat, pa i oni koji su jaki obdjelavati polja, ali jao si ga onim, koji su u svojoj domovini bili svećenici, književnici ili urednici, koji nisu radili teških radnja, ili ne znadu zanata. Mnogo puta goli, kao da ih je majka rodila, jer im njihove haljine oderaše ili razdrti sa sto krpa na ruglo su pred svim i svakim, jer da nisu za ništa. ” — Ljubomir Stojanović

U pojedinim periodima poput 1659, 1661, 1690. i 1691. godine, zabilježeno je odvođenje u ropstvo 200.000 duša oba pola i svih uzrasta. Pojedine osmanlijske paše su u svom privatnom posjedu imale i do 7.000 robova (Iskeder Čelebija (turski Krez)). Srbi su masovno odvođeni u roblje tokom svakog rata u kome je učestvovalo Osmansko carstvo. Tako je veliki broj naroda odveden u roblje tokom Austrijsko-turskoga rata (1737—1738), zatim Rusko-turskog rata (1768—1774) i drugih ratova u kojima je učestvovalo Osmansko carstvo. Mihajlo Konstantinović iz Ostrovice koji je zarobljen i preobraćen u janjičara a potom pobjegao iz ropstva, je napisao za Glasnik Srpskog učenog društva sljedeće: „robe (Turci) ljude, a koji ne mogu ići one poubijaju. To biva često svake godine na dovedu i donesu (po) nekoliko hiljada dobrih hristjana među poganike pa tu izmešavši se pokvare se. Zaborave za svoju dobru i primaju poganičku veru“. Javno roblje je u Osmanskom carstvu nakon kritika iz zapadne Evrope ukinuto zakonima 1830-ih godina. Taj zakon je uveden u život 1846, te ponovo proširen 1856. godine.

Pored odvođenja u roblje, nasilno poturčivanje Srba je vršeno dankom u krvi. Osmanski sultan Orhan I je 1329. godine ustanovio janjičarske odrede. Janjičari su u Osmanskom carstvu ukinuti u junu 1826. godine, nakon što je sultan Mahmud II kao posljedica kritika iz zapadne Evrope odlučio da osnuje modernu vojsku sastavljenu samo od etničkih Turaka. Hrišćanska djeca su u janjičare odvođena svake četvrte ili pete godine, a sultan Osmanskog carstva je za ovaj posao upošljavao posebne činovnike koji su nazivani turnadžibašije i jajanbašije. Jedno vrijeme su u janjičare uzimana djeca starosne dobi od 6 do 10, a zatim od 10 do 16 godina starosti. U vrijeme sultana Bajazita II, u jaljičare je odvedeno najviše djece srpske narodnosti. Srpska i druga hrišćanska djeca su odvođena u Malu Aziju gdje su razvrstavana po turskim kućama dok ne nauče turski jezik. Turci su ovu djecu upotrebljavali za ručne poslove sve dok nisu ojačala i naučila turski jezik, nakog čega su ih slali u Carigrad. Djeca su u Carigradu razvrstavana prema dobi, uglavnom u janjičare, a neka ikao sluge na dvoru, vrtovima, brodovima i konjušnicama. Ovo odvođenje hrišćanske djece od roditlja, preobraćanje u islam, podučavanje turskom jeziku i kulturi se naziva poturčivanje. Djeca su odgajana kao Turci, a u zavisnosti od uzrasta je dolazilo do potpunog ili djelimičnog zaborava o nacionalnom porijeklu.

Korijen riječi (etimologija)

Naziv poturica je složenica od riječi postati i riječi Turčin. U Vukovom Rječniku fenomen prelaska na islam u Osmanskom carstvu se naziva „poturčivanje, turčenje, poturčiti se, pomuhamedanjivanje, poturčenjak, poturica, potur“ itd.

Negativno značenje

Bošnjak, ilustracija iz velikog islustrovanog kalendara „Orao“ (1879).

Sam naziv i fenomen koji se veže za istorijsku činjenicu koja je duboko ukorijenjena u istoriji srpskog naroda pod Osmanskom vlašću, ima vrlo negativno značenje. Negativno značenje se posebno veže za nasilan oblik poturčivanja, odnosno odvođenja u roblje. Danak u krvi kao način poturčivanja isto tako ima negativno značenje, jer se radi o nasilnom otimanju djece od majki. Dodatno negativno značenje se veže za pretpostavljeni dobrovoljni oblik poturčivanja, koje se značenjem veže za izdajstvo, prenevjeru, odrođivanje, odnarođivanje, saradnju sa okupatorom, otpadništvo itd. U srpskom jeziku postoji izreka „Poturica gori od Turčina“ kojom se izražava negativan stav prema onome što poturice predstavljaju svojom identifikacijom sa okupatorom. Jovan Cvijić smatra da su poturice „bili potpora turskom režimu i najsvirepiji ugnjetači“.

Pomen u srpskoj književnosti

„Ja sam bolji, čuj, Vlaše, od tebe,
bolja mi je vjera nego tvoja!
Hata jašem, britku sablju pašem,
kapetan sam od careva grada,
u njem vladam od trista godinah;
đed mi ga je na sablju dobio
đe su carstvo sablje dijelile,
te mu tragu osta za gospodstvo.”
Raspali se Mićunović Vuče,
pa se Hamzi poprimače blizu:
„Kakvo Vlaše, krmska poturice!
Đe izdajnik bolji od viteza?
Kakvu sablju kažeš i Kosovo?
Da l’ na njemu zajedno ne bjesmo,
pa ja rva i tada i sada?
Ti izdao prijed i poslijed,
obrljao obraz pred svijetom,
pohulio vjeru prađedovsku,
zarobio sebe u tuđina!…”

Gorski vijenac, Petar Petrović Njegoš

Pomen poturica u srpskoj književnosti je učestao u vremenu slabljenja Osmanskog carstva, odnosno vremenu oslobađanja Srba od Osmanlija. U ovom istorijskom periodu dolazi do kulminacije antagonizma između sa jedne strane Srba, koji propast Osmanskog carstva vide kao vlastiti put ka slobodi, i sa druge strane poturica, koji Osmansko carstvo doživljavaju kao svoju jedinu domovinu koja štiti njihovu prihvaćenu vjeru i njihov položaj u osmansko društvu. Ovaj odnos je slikovito opisan u djelima Petra Petrovića Njegoša. Tako u pjesmi Boj na Salašu iz 1806. godine Čupić odgovara Mehmedu: „Poturico, Mehmed kapetane, obazri se da se pogledamo, da vidimo čija je sad Mačva: il' je tvoja il' će biti moja, čija li je od starine bila!”.

Vidi još

• Danak u krvi
• Janjičari
• Turkizacija

Literatura

• Muslimani naše krvi u Južnoj Srbiji, Jovan Hadži Vasiljević, II izdanje / Štamparija „Sveti Sava“, Beograd (1924)
• Muslimani naše krvi u Južnoj Srbiji, Jovan Hadži Vasiljević, III izdanje / „Grigorije Božović“, Priština; „Prosveta“, Beograd, (1995) Biblioteka Baština, Urednik Aco Rakočević
• Gorski vijenac, Petar II Petrović Njegoš, Beč, (1847)

Spoljašnje veze

• Projekat Rastko: Muslimani naše krvi u Južnoj Srbiji (jezik: srpski)
• Projekat Rastko: Glasnik Etnografskog instituta SANU, knj. XLVII: Nasilje nad ženama i seksualna moral: Potisnuta povest ustaničkog doba u Srbiji (jezik: srpski)