Rudarstvo u srednjovekovnoj Srbiji
Rudarstvo u srednjovekovnoj Srbiji je delatnost koja je imala veliki ekonomski značaj, naročito u periodu od 13. do 15. veka. Iako ima naznaka o rudarstvu manjeg obima u srpskoj zemlji u 12. veku, razvitak rudarstva se vezuje za doseljavanje Sasa sredinom 13. veka.[1] Na prostoru današnje Srbije, većinom su se vadile rude olova, bakra, gvožđa, ali i srebra i, u manjoj meri, zlata. Rudari sa prostora Srbije su bili sposobni, što pokazuje činjenica da su radili i na miniranju carigradskih zidina prilikom opsade 1453. godine, kao deo kontigenta koji je despot Đurađ Branković poslao u okviru svoje vazalne obaveze prema turskom sultanu.[2] U vreme despotovine se po značaju naročito isticao rudarski grad Novo Brdo. Sa padom despotovine i prelaskom njene teritorije pod tursku vlast, rudarstvo je počelo da zamire.[3]
Doseljavanje Sasa[uredi | uredi izvor]
O doseljavanju Sasa postoji više teorija. Po jednoj, doselili su se iz Erdelja usled najezde Mongola 1241. godine, po drugoj doselili su se iz Nemačke. Mada je mali broj sačuvanih pravnih spomenika koji govore o prisustvu Sasa u rudarskim gradovima, toponimija i rudarska terminologija koje se koriste na prostoru Bosne i Srbije potvrđuju njihovo prisustvo. Prisustvo reči nemačkog porekla koje čak i nemaju veze sa rudarstvom je potvrđeno u srpskom jeziku 15. veka (šuster, šnajder, putal).[4] Pošto su se Sasi doselili u malom broju, vremenom su se asimilovali, a rudarstvo je prešlo u ruke domaćeg stanovništva. Prva generacija Sasa koja se doselila i živela u Srbiji i Bosni je imala sasvim nemačka imena, ali vremenom se pojavljuju među njima patronimici koji se završavaju na „-ić“, da bi na kraju imali sasvim slovenska imena, tako da se etnička pripadnost pojedinaca mora utvrđivati istragom. U vreme sultana Sulejmana Veličanstvenog termin Sas je označavao svakog rudara, što pokazuje da su Sasi kao etnička grupa suštinski nestali. Ova činjenica takođe objašnjava relativno veliki broj toponima koji su izvedeni iz reči „Sas“ iako je broj Sasa koji su se doselili u Bosnu i Srbiju po svoj prilici bio mali.[4]
Verovatno prvo mesto u kome su se naselili Sasi i počeli sa radom u Srbiji je bilo Brskovo, u kome se pominju 1254. godine.[3] Brskovo je bila prva autonomna saska opština i njen prvi knez je bio Sas. Od ruda je vađeno srebro, glamsko srebro i bakar. Na trgu je nastala prva srpska kovnica srebrnog novca. Trg je počeo da slabi nakon smrti cara Uroša, a pre 1433. godine je napušten.[5]
Rudnici[uredi | uredi izvor]
O relativno ranom početku eksploatisanja ruda u srpskoj zemlji svedoči pominjanje Kopaonika u osnivačkoj povelji Studenice. Jedan od znakova postojanja rudnika srebra je početak kovanja novca u vreme kralja Stefana Vladislava. Postojali su i rudnici zlata, ali rudnici srebra i količina proizvedenog srebra su bili znatno viši.
Šumadija[uredi | uredi izvor]
Posle Brskova, sledeća rudarska oblast koja se pominje u istorijskim izvorima je Rudnik (1293. godine), koji se tada nalazio u zemlji kralja Dragutina. Rudnici i naseobine na Rudniku su bili koncentrisani oko vrha Šturca. Sa severne strane, na izvorištu Jasenice, nalazila se tvrđava Ostrvica, sa jugoistočne ostaci naseobine iz rimskog perioda, a sa južne i zapadne su bile srednjovekovne naseobine i rudnici. Vadile su se rude srebra, olova i bakra i, po svoj prilici, Rudnik je bio najveći srpski rudnik bakra. U blizini Rudnika je postojao jedan manji rudarski predeo pod nazivom Selca.[2] Ima malo vesti o rudarstvu u Šumadiji koje nisu vezane za Rudnik. U blizini Beograda se u istorijskim izvorima pominju Rudišta, po svoj prilici rudarsko naselje u čijoj se blizini vadilo srebro, a možda i zlato. Svakako se radi o manjoj količini metala s obzirom na manjak vesti u izvorima o ovom mestu. Ipak, jeste u ovom mestu postojala kovnica novca. Tačna lokacija Rudišta nije poznata, ali ostalo je deo despotovine i nakon smrti despota Stefana Lazarevića, odnosno nije predato zajedno sa Beogradom, što ukazuje na njegovu relativnu udaljenost od tog grada.[2] U Kučevu, sa leve strane Velike Morave se nalazio Železnik, rudnik olova, bakra i gvožđa koji je bio aktivan bar od 1358. do 1433. godine.[5]
Kopaonik[uredi | uredi izvor]
Na Kopaoniku su vađeni srebro, zlato i gvožđe. Rudarska oblast Kopaonika se pominje od 1303. godine, odnosno pominje se Trepča, u kojoj je vađeno srebro, a iste godine se pominju i Rogozno i Gračanica.[4] Trepča je svoj vrhunac dostigla u vreme despotovine. Značajno rudarsko mesto (nađeno je 1200 okana) je bila i Plana, koja je prisutna u izvorima od 1346. godine, isto kao i Ostraća.[3] Novi rudnik Zaplaninje se pominje 1400. godine. U prvoj polovini 15. veka se takođe pojavljuju novi rudnici na Kopaoniku. To su Livada (od 1405), Belasica (od 1423), Kovači (od 1426), Belo Brdo (od 1438. godine).[1]
Podrinje[uredi | uredi izvor]
U srednjem Podrinju se od 1312. godine pominje Trešnjica, a od 1319. trg Lipnik. Sredinom 14. veka se težište rudarske aktivnosti u okviru Podrinja iz Trešnjice i Lipnika pomerilo na trg Crnču, u čijoj blizini su vađeni srebro i bakar. Crnča, kao i ostali rudnici desne obale Drine (Zajača, Krupanj), nestaje iz izvora nakon 1460. godine.[4]
Novo Brdo[uredi | uredi izvor]
Novo Brdo se pojavljuje u izvorima od 1326. godine,[2] ali je sa radom počelo između 1304. i 1319. godine.[1] Bilo je najpoznatije rudarsko naselje čitavog Balkana. Od oko 1350. godine Novo Brdo je bilo najveći rudnik u srpskoj zemlji, a u isto vreme je u njemu otvorena kovnica novca. Glavna dubrovačka kolonija, koja je bila nadređena ostalim kolonijama, nalazila se u Novom Brdu. Bertrandon de la Brokijer u svom napisu iz 1433. godine navodi da je despot imao godišnji prihod od Novog Brda ekvivalentan iznosu od 200.000 dukata.[1] Vađeno je zlato i olovo, ali u najvećoj meri srebro, i to takozvano glamsko srebro, koje je imalo primesu zlata. Zlato se uglavnom izvozilo u tom obliku, mada se u izvorima sreće i čisto zlato.[2]
U okolini Novog Brda postoji veliki broj toponima vezanih za rudarstvo (Glama, Nišino kolo, Rajko-Kolo, Kačikol), što svedoči o razvijenosti ove rudarske oblasti. Zbog raštrkanosti okana, topionica, a sa njima i kuća, postojala su u blizini još dva grada — Prilepac i Prizrenac. Prilepac je imao malo podgrađe, dok je Prizrenac imao i svoj trg. Osmanlije su nakon zauzimanja Novog Brda pogubili najuglednije građane, a određeni broj građana su nešto kasnije deportovali u Carigrad. U gradu je 1497. godine izbila i epidemija kuge, što je doprinelo opadanju broja stanovnika. Pored toga, pojedinci su se na svoju inicijativu iseljavali u Dubrovnik, Novi, Ulcinj, ali i Italiju. Podaci o dubrovačkoj koloniji u drugoj polovini 15. veka su malobrojni i manjak trgovine srebrom svedoči o smanjenom intenzitetu rudarstva. Jedino što je ljude privlačilo u Novo Brdo je bilo rudarstvo i, kao posledica rudarstva, trgovina. Zamiranjem rudarstva zamrla je trgovina, a zatim je počeo da zamire i sam grad, mada se održao bar do 16. veka.[2]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g Ćirković, Sima (1997). Rabotnici, vojnici, duhovnici. Beograd. str. 81; 81—82, 86; 81; 94.
- ^ a b v g d đ Dinić, Mihailo (1962). Za istoriju rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni II. Beograd. str. 43, 62; 2—6, 10, 12, 21—22; 23—24; 37; 28, 38, 87—88; 68—71.
- ^ a b v Jireček, Konstantin (1959). Zbornik Konstantina Jirečeka I. Beograd. str. 271; 267; 266—267.
- ^ a b v g Dinić, Mihailo (1955). Za istoriju rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni I. Beograd. str. 2—3; 10—11, 20, 24—25; 4; 3—5, 46—47, 92.
- ^ a b Ćirković, Sima; Kovačević-Kojić, Desanka; Ćuk, Ruža (2002). Staro srpsko rudarstvo. Beograd. str. 22, 26—27; 45.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Blagojević, Miloš (1981). „Osnove privrednog razvitka”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 357—371.
- Veselinović, Andrija (1979). „Prilog proučavanju rudarstva na Balkanu krajem XV veka”. Istorijski časopis. 25-26 (1978-1979): 249—252.
- Dinić, Mihailo (1955). Za istoriju rudarstva u srednjevekovnoj Srbiji i Bosni. 1. Beograd: Naučna knjiga.
- Dinić, Mihailo (1962). Za istoriju rudarstva u srednjevekovnoj Srbiji i Bosni. 2. Beograd: Naučno delo.
- Kovačević-Kojić, Desanka (1970). „Uloga rudarstva u privrednom razvoju gradskih naselja Srbije i Bosne tokom prve polovine XV vijeka”. Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine. 18 (1968-1969): 257—263.
- Kovačević-Kojić, Desanka (1982). „Privredni uspon”. Istorija srpskog naroda. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 100—108.
- Kovačević-Kojić, Desanka (1982). „Srbija, majdan srebra i zlata”. Istorija srpskog naroda. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 268—277.
- Kovačević-Kojić, Desanka (1983). „O rudarskoj proizvodnji u srednjovjekovnoj Bosni”. Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine. 34: 113—122.
- Kovačević-Kojić, Desanka (2013). „O sastavu i obradi plemenitih metala iz srpskih srednjovjekovnih rudnika”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 50 (2): 853—861.
- Kovačević-Kojić, Desanka (2014). „On the Composition and Processing of Precious Metals mined in Medieval Serbia”. Balcanica. 45: 97—106.
- Tošić, Đuro (2004). „Ugovor o zakupu rudarskih postrojenja u mjestu Žeravice” (PDF). Mešovita građa (Miscellanea). 22: 141—149.
- Ćirković, Sima; Kovačević-Kojić, Desanka; Ćuk, Ruža (2002). Staro srpsko rudarstvo. Beograd-Novi Sad: Vukova zadužbina; Prometej.
- Ćirković, Sima (2005). Latinički prepis Rudarskog zakonika despota Stefana Lazarevića: Uvod, tekst, prevod i komentari. Beograd: SANU.