Sinagoga u Zagrebu
| Sinagoga u Zagrebu | |
|---|---|
 „Molitveni dom“ Jevreja u Zagrebu | |
  Sinagoga u Zagrebu Lokacija na mapi Hrvatske | |
| Osnovne informacije | |
| Lokacija | Zagreb Hrvatska |
| Koordinate | 45° 29′ S; 15° 35′ I / 45.48° S; 15.58° I |
| Religija | judaizam |
| Obred | sefardski |
| Arhitektonski opis | |
| Stil arhitekture | pseudomaurski |
| Tvorac | Leopoldstädter Tempel |
| Početak izgradnje | 1866. |
| Završetak izgradnje | 1867. |
| Datum rušenja | 1941/1942. |
| Specifikacije | |
| Dužina | 30 m |
| Širina | 19,7 m |
Sinagoga u Zagrebu bila je glavni molitveni dom jevrejske zajednice u Zagrebu u današnjoj Hrvatskoj. Izgrađena je 1867. godine u Kraljevini Hrvatska-Slavonija u sastavu Austrijskog carstva,[1] i Služila je svojoj nameni sve dok je nisu devastirale a potom srušile fašističke vlasti 1941. godine u Nezavisnoj državi Hrvatskoj čija je politika prema Jevrejima bila usklađenoj sa Nacionalsocijalizmom.
Sinagoga u stilu mađarskog preporoda, projektovao je Leopoldstädter Tempel iz Beča na lokaciji u današnjoj Praškoj ulici. To je jedina namenski izgrađena jevrejska sinagoga u istoriji grada Zagreba. Bila je to jedna od najistaknutijih javnih zgrada u gradu, kao i jedan od najcenjenijih primera arhitekture sinagoga u regionu.[2]
Od 1980-ih planirana je obnova sinagoge na njenom prvobitnom mestu. Zbog različitih političkih okolnosti postignut je vrlo ograničen napredak, jer postoje velike nesuglasice između vlade i jevrejskih organizacija oko toga koliko ko treba da budu uključene u odluke o projektu rekonstrukcije, uključujući predloženi dizajn i karakter nove zgrade.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Ohrabreni ediktom o religiji cara Jozefa II. od 1782. Jevreji su se trajno nastanili u Hrvatskoj krajem 18. veka, a Jevrejska zajednica osnovana je 1806. godine.
Jevrejska zajednica u Zagrebu imala je jednog rabina 1809. godine, a 1811. godine dobila je i svoje groblje.[3] Zajednici je bilo dozvoljeno velika da kupi zemljište za izgradnju sinagoge 1833. godine, ali u to vreme ne i dovoljno novca za početak njene izgradnje. Uslovi za to stvorili su se 1855. godine kada je zajednica Jevreja u Zagrebu narasla na 700 članova, tako da je 30. oktobra iste godine doneta odluka o izgradnji sinagoge.
Građevinski odbor koji je imenovan 1861. godine, za izgradnju sinagoge u Zagrebu izabrao je i kupio zemljište na uglu ulice Marije Valerije (današnja Praška) i Trga bana Jelačića. Međutim, kako je novim urbanističkim planom (koji je promenjen 1864. godine) smanjen raspoloživ prostora za izgradnju sinagoge, zajednica je odlučila da naknadno kupi još 1.540 m² zemljišta oko 80 metara udaljenog od prvobitno planirane lokacije, kako bi se zadovoljili uslovi potrebni za izgradnju.
Početkom 20. veka u Hrvatskoj i Slavoniji bilo je 27 jevrejskih opština, a najveće su bile u Zagrebu i Osijeku, koje su imale po 2.000 ljudi (4% stanovništva Zagreba i 8% stanovništva Osijeka). U 14 opština bilo je preko 200 ljudi. Jedanaest opština imalo je svoje rabine, a u ostalim su bili rabinski izaslanici. Postojale su četiri jevrejske škole, u Zagrebu, Osijeku, Zemunu i Vukovaru. Veća zajednica je bila napredna (samo dve su bile pravoslavne), pa su u svojim sinagogama imale organe.
Na području Hrvatske i Slavonije u prvim godinama 20. veka Jevreji su bili prisutni u svim zanimanjima, čak i u poljoprivredi, što je bila retkost u drugim evropskim regionima. Međutim, uglavnom su se bavili trgovinom na veliko i malo. Jevrejski industrijalci upravljali su većinom drvne industrije. Od 200 pravnika, trideset su bili Jevreji. Pored toga, deset je bilo sudija. Pedeset jevrejskih lekara imalo je svoju privatnu ordinaciju. U intelektualnom polju bila je važna Zadruga jevrejske omladine u Zagrebu, osnovana 1899. godine, koja je proučavala istoriju i nauku. Prema podacima iz 1910. godine, u Hrvatskoj i Slavoniji:
- 48,64% svih Jevreja bavilo se trgovinom,
- 25,95% industrijom i zanatstvom,
- 4,12% transportom,
- 6,46% slobodnim zanimanjima,
- 2,45% javnom službom.
Izgradnja i izgled[uredi | uredi izvor]
Nakon kupovine placa i dobijenih dozvola za gradnju sinagoge od vlasti u Zagrebu, za glavnog arhitektu izgradnje sinagoge izabran je jedan od predstavnik istoricizma, Franjo Klein, zagrebčanin rođen u Beču. On je sinagogu projektovao po uzoru na pseudomaurski bečki Leopoldšatdter hram, koji je projektirao Ludvig Forster. Naime ova građevina je vremenom postala prototip za gradnju sinagoga u Srednjoj Evropi. Međutim iako je Klein za Zagrebačku sinagogu koristio već razvijen oblik zaobljenog luka (Rundbogenstil), on sa nje nije preuzeo Fosterove rane orijentalne motive.[3]
Glavno pročelje sinagoge, bilo je sa dominantnim izvučenim i povišenim planom, a donja strana sa dva simetrična dela, koja vrše unutrašnju podelu na tri broda. U prizemlju na prednjoj strani bio je sagrađen trolučni ulaz i bifora, dok je na prvom spratu bio izgrađen visoki triforijum sa povišenim lukom i četverolistnim rozetama na stepeništu.[3]
Sinagoga se prostirala na većem delu placa: bila je okrenuta prema zapadu, a sam hram bio je uvučen u odnosu na ulicu (što je bilo u skladu sa austrougarskim propisima, po kojima je morao da postojati predprostor, odnosno dvorište ispred same sinagoge, koji onemogućava nekatoličkim crkvama javni ulaz sa ulice i isturanje tornjeva i zvona). Sinagoga je imala širok i nešto viši središnji brod i dva niža broda i, za razliku od Forsterove sinagoge u Beču, nije imala oblik bazilike.[3]
Radovi su počeli 1866, a sinagoga je završena sledeće 1867. godine, kada je i zvanično osveštana. Osveštenju 27. septembra 1867. godine. prisustvovali su predstavnici gradskih i regionalnih vlasti, javne ličnosti Zagreba i mnoštvo građana.
Sinagoga je prema svom izgledu i položaju bila prva istaknuta zgrada u zagrebačkom donjem gradu, a njena arhitektura i veličina izazivali su opšte divljenje i pohvale građana i poznavalaca arhitekture.[3]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Ljiljana Dobrovšak, »Prva konferencija Zemaljskog udruženja cionista južnoslavenskih krajeva Austrougarske monarhije u Brodu na Savi 1909. godine.«, Godišnjak Scrinia Slavonica, sv. 6 br. 1, Slavonski Brod, listopad 2006, str. 234. – 266., ISSN 1332-4853
- ^ "Vraćen i prostor u Praškoj ulici gdje je nekad bila zagrebačka sinagoga". Vjesnik (in Croatian). 12. 1. 2001.
- ^ a b v g d Knežević, Snješka (2001). The Synagogue of Zagreb, 1867-1942(PDF):42–46. The Synagogue and Zagreb. Jewish Community of Zagreb.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Hofman, Nila Ginger (2006). Renewed Survival: Jewish Community Life in Croatia. Lexington Books. ISBN 0-7391-1330-5.
- Knežević, Snješka (1999). „Zagrebačka sinagoga” (PDF). Radovi Instituta za povijest umjetnosti (na jeziku: Croatian). Zagreb: Institute of Art History (23): 121—148. ISSN 0350-3437. Arhivirano iz originala (PDF) 28. 01. 2016. g. Pristupljeno 4. 5. 2021.
- Švob, M. (1997), Židovi u Hrvatskoj: migracije i promjene u židovskoj populaciji [Juden in Kroatien: Migrationen und Veränderungen in der jüdischen Bevölkerung]. KD Miroslav Šalom Freiberger; Židovska općina: Zagreb.
- Brodersen, I. (2012), Judentum: Eine Einführung. S. Fischer: Frankfurt.
- Karač, Z. (2000), Arhitektura sinagoga u Hrvatskoj u doba historicizma [Architektur der Synagogen zu Zeiten des Historismus]. Muzej za umjetnost i obrt: Zagreb.
- Dobrovšak, Lj. (2005), Emacipacija Židova u Kraljevini Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji u 19.Stoljeću [Emanzipation der Juden in Königreich Kroatien, Slawonien und Dalmatien im 19.Jahrhundert], Radovi Zavoda za hrvatsku povijest Filozofskoga fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, Vol. 37, No. 1, S. 125–143.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
.svg){kind=small}
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
