Sinagoga u Nišu
| Sinagoga u Nišu | |
|---|---|
 „Molitveni dom“ Jevreja u Nišu, danas Galerija Sinagoga | |
.svg)  Sinagoga u Nišu Lokacija na mapi Srbije | |
| Osnovne informacije | |
| Lokacija | Davidova 2 Niš Srbija |
| Koordinate | 43° 19′ 15″ S; 21° 53′ 55″ I / 43.3207961° S; 21.8987118° I |
| Religija | judaizam |
| Obred | sefardski |
| Stil arhitekture | modernizam |
Sinagoga u Nišu, „Molitveni dom“ Jevreja u Nišu, je verski objakat jevrejske verske zajednice, izgrađen u centru Niša 1925. U sinagogi su verske obrede, lične molitve i druženja obavljali pripadnici lokalne verske zajednice Jevreja iz Niša i okoline, do početka Drugog svetskog rata.
Nakon masovnog egzodusa Jevreja u Drugom svetskom ratu, Niš je praktično ostao bez pripadnika ove verske zajednice, a sinagoga u Nišu bez svojih vernika. Da bi se zgrada sinagoge, sačuvala od daljeg propadanja on dobija drugu namenu i postaje „hram kulture“ grada Niša.[1]
Stanje zaštite i izgled[uredi | uredi izvor]
Zbog svojih istorijskih i arhitektonskih vrednosti, zgrada Sinagoge je od 1986. godine pod zaštitom Republike Srbije, kao kulturno istorijski spomenik od velikog značaja.
U arhitekturi Niške sinagoge nema puno pravila, jer judaizam za razliku od drugih vera nije preskriptivan, tako da u ovoj zgradi ne postoji istorija arhitrektonske tipologije, što je njenom arhitekti omogućilo da na objektu prihvati elemente savremene artghitekture toga vremena, u formi teatra.
Prema projektu za rekonstrukciju Zavoda za zaštitu spomenika Niša, zgradi Sinagoge sačuvana je prepoznatljiva fasadua — dekoraciju u modernoj linearnoj plastici, na zapadnom ulazu (dopunjenu tekstom na hebrejskom i spomen pločom sa tekstom na srpskom jeziku). Unutrašnjost prostora ostala je autentična.
Zgrada u prizemlju ima veliku molitvenu salu sa karakterističnim hebrejskim vitražem u obliku jevrejske zvezde na istočnom zidu. Iz ulaznog dela sa obe strane ulaznog hola vode stepenice ka galeriji, koja ima prošireni deo iznad ulaza, a potom se račva u severnu i južnu nišu iznad cele dužine molitvene sale. Leva i desna strana galerije oslanja se na po šest ukrasnih betonskih stubova, četvrtatsog oblika, sa ukrasnim stopama i kapama, koji daju enterijeru monumentalni izled.
Istorija sinagoga u Nišu[uredi | uredi izvor]
U viševekovnoj istoriji Niša Jevreji se prvi put pominju u dokumentima iz 16. veka. Prema prvom popisu nakon oslobođenja Niša od Turaka 1878. godine grad Niš imao je 12.817 stanovnika od čega je bilo 900 Jevreja.[2]
Niški Jevreji su se trudili da sačuvaju svoj etnos, kao i da vaspitavaju mlade naraštaje u tradicionalnom duhu, poštujući svoje praznike, subotu, obrezivanje, venčanje, sprovode. Posebno su poštovani Pasha (Uskrs), Šivot (Duhovi), Roš-ašana (Nova godina) i Jom kipur (Sudnji dan), kao najveći jevrejski praznici. U vreme ovih praznika đaci mojsijeve veroispovesti nisu išli u školu, a Jevreji koji su služili vojni rok puštani su kućama. Jevreji su slavili subotu i bili pobožni te im je prva briga bila Hram i vršenje obreda. Mnogo su vremena provodili u Ješivama-jevrejskim školama, čitajući pobožne knjige i sinagogama slušajući propovedi Rabina.[1][3]
Prva niška sinagoga ili „Molitveni dom“ jevreja postojao je još 1695, i prema prvim pisanim podacima u niškom istorijskom arhivu njen nastanak se poklapa sa osnivanjem prve jevrejske zajednice ili Crkveno školske jevrejke opština u Nišu.[4]
U doba Turaka, između dva, u to vreme drvena mosta, na Nišavi, prostirala se jevrejska mahala. Turske vlasti koje su dale dozvolu za njeno osnivanje nazvali su je Čivutana. Mahala je imala Ješivu-jevrejsku školu, sinagogu, Rabinovo kuću, obredno kupatilo, zgradu jevrejskog doma i mnoštvo prizemnih kuća.
Prva sinagoga u Nišu sazidana je u jevrejskoj mahali Čivutani 1801. za vreme službovanja Rabina Rahamim Naftali Gedalja;
Godine 1765. na položaj niškog Rabina dolazi Rahamim Naftali Gedalja, mudar i energičan čovek, koji je mnogo doprineo razvoju verskog duhovnog i kulturnog života male jevrejske zajednice u Nišu. Smatra se da je imao svoju Ješivu gde je vaspitavao generacije pobožnih Jevreja. Službovao je 16 godina, a smatra se da se njegov grob nalazi na današnjem jevrejskom groblju u Nišu.
U velikom požaru koji je izbio 15. avgusta 1879. u jevrejskoj mahali ona je u celosti izgorela.
Krajem 19. veka u Nišu su postojale dve sinagoge; velika sinagoga El Kal Grande i mala sinagoga El Kal Čiko, u nekadašnjoj Davidovoj ulici. Takođe u to vreme u Nišu je bilo 11 svitaka Sefer Tore, 9 svitaka Tore u velikom i 2 kalema u malom hramu. Početkom 20. veka jedna je Tora zbog oštećenja objekta proglašena za neupotrebljivu.
Istorija poslednje sinagoge u Nišu[uredi | uredi izvor]
Po završetku Prvog svetskog rata, jevrejska zajednica u Nišu odlučila je da sazida novu, (sadašnju sinagogu) u Nišu, jer je stara bila sklona padu. U međuvremenu su stari hram malo prepravili i on je još dugo služio svojoj funkciji. Gradnja nove sinagoge je započela aprila 1924. Kamen temeljac današnje sinagoge svečano je položen, po pisanju niškog Privrednog lista od 21. maja 1924, na insistiranje Jevrejske opštine, 18. maja 1924.[1] Radove je produžila eksplozija zaostale nemačke bombe iz Prvog svetskog rata i konačno u proleće 1925. zgrada je završena. Tada je porušena stara sinagoga.
Sinagoga je zidana od novčanih sredstava Jevreja koji su u Nišu živeli, zidana je na placu Jevrejske veroispovedne opštine u Davidovoj ulici br.2. Smatra se da je projektant ove sinagoge bio arh. Jaša Alba iz Beograda, mada postoji mogućnost da su je projektovali arhitekte iz Beograda, Milan Kapetanović i Viktor Azriel. Sinagoga je bila prostrana, sa otvorenom galerijom za žene.
U godinama do početka 20. veka u Nišu je živeo 1.001 stanovnik mojsijeve veroispovesti. Sa završetkom Prvog svetskog rata, a naročito od 1918-1922. godine, nastaje seoba Jevreja preseljenjem u veće gradove i broj niških Jevreja značajno opada, da bi uoči Drugog svetskog rata Jevreja u Nišu bilo 356 raspoređenih u 17 porodica.[2]
Do početka Drugog svetskog rata, sinagoga je služila svojoj funkciji, da bi je za vreme Drugog svetskog rata Nemci koristili kao magacinski prostor, a Jevreje izložili do tada neviđenoj torturi, i uhapsili Boru Hazana, službenika i predsednika jevrejske crkve ne opštine i rabina Alberta Danita.4 Ostale Jevreje okupacione snage u Nišu, obeležile su Jevreje žutom trakom sa natpisom „Juden“, i ograničili im kretanje na javnim mestima zabranili vožnju tramvajem, poseta bioskopu i pozorištu, Niškoj Banji i drugim javnim niškim ustanovama u gradu. Za Jevreje od 14 do 60 i Jevrejke od 14 do 40 godina zaveden je prinudni rad.
Uredbom od 7. juna 1941. Banska uprava prosleđuje naređenje Feld komandanture 809 da se:
...nadležnim krajskomandama do stavi sledeći spisak: loža Slobodnih Zidara, jevrejskih veroispovednih opština i drugih jevrejskih orga nizacija; vodećih ličnosti među Jevrejima; svih jevrejskih radnji i ostalih Jevreja.[2]
Posle Drugog svetskog rata, sinagoga više nije bila u funkciji za verske obrede, jer se niko od Jevreja koji su živeli u Nišu nije vratio u svoje domove. Prema podacima Komisije za utvrđivanje ratnih zločina iz 1945. godine, uoči rata bilo je 356 stalno nastanjenih Jevreja u Nišu, 51 privremeno nastanjeni i 155 emigranata.[1]
Jedan od retkih preživelih Jevreja, Majo Mevorah je do 1948, zgradu sinagoge čistio i održavao, a posle njegovog odlaska za Izrael 1948, zgrada je zatvorena i prepuštena zubu vremena.
Sinagoga danas[uredi | uredi izvor]
Zbog neupotrebe i propadanja zgrade, Gradske vlasti Niša su 1970. u dogovoru sa Jevrejskom veroispovednom opštinom u Nišu postigle dogovor, da zgradu sinagoge zbog neupotrebe za verske potrebe ove zajednice, kupi Narodni muzej u Nišu, po ceni od 100.000 dinara, kako je to i regulisano u kupoprodajnom ugovorom br. 559/1-70-295 od 29. maja 1970. Prodajom sinagoge ona je prestala da bude sakralni objekat i postala je samo i isključivo galerija — izložbeni prostor Narodnog muzeja u Nišu.[5]
Zbog arhitektonskih i istorijskih vrednosti 1986. godine, zgrada sinagoge stavljena je pod zaštitu države, a o zaštiti same zgrade, kao zaštićenog kulturnog nasleđe, pored Narodnog muzeja, brigu vodi i Sektorski zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu, kao nadležna institucija.
Od druge polovine 1970. godine, nakon privremene sanacije, zgradu je Narodni muzej u Nišu prvo koristio kao izložbeni prostor, zatim kao prodajni salon nameštaja, magacinski prostor, da bi nešto kasnije prestala njene upotreba a objekat, bez ikakve namene, je ponovo prepušten zubu vremena. Na ovo je umnogome uticala teška materijalna situacija u zadnjoj deceniji 20. veka, u kulturi Srbije i kulturi Grada Niša, izazvana inflacijom, NATO agresijom i drugim problemima nastalim nakon raspada SFR Jugoslavije.
Tek u jesen 2001. godine Narodni muzej je započelo se sa novom sanacijom i renoviranjem objekta, koje je nakon brojnih problema okončano svečanim otvaranjem 2009. Sinagoga je te godine preimenovana u višenamenski „hram“, kulture, na veliko zadovoljstvo građana Niša, ali i Jevrejske zajednice u Srbiji jer je su sinagogi vraćeni stari sjaj, i sva obeležja iz vremena njenog osnivanja.
Danas se sinagoga u Nišu, umesto za verske obrede koristi kao „hram kulture“, za održavanje brojnih izložbi koncerata, književnih večeri itd. U njoj umesto propovedi Rabina i glasova ličnih molitvi Jevreja, odzvanja muzika i pesma sa mnogobrojnih koncerata, glas pesnika sa književnih dešavanja, ili „glas“ tišine sa brojnih izložbi i muzejskih postavki.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
- Jevrejska zajednica u Nišu
- Galerija Sinagoga u Nišu
- Zemunska sinagoga
- Novosadska sinagoga
- Subotička sinagoga
- Judaizam
- Jevreji
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g Ljiljana Đurović,Istorijski arhiv Niš, Crkveno školska jevrejksa opština u Nišu u dokumentima istoimenog arhivskog fonda, UDK 930.25 (497.11 Niš):323.15 (=411.16)[1] Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. jul 2010), Pristupljeno 25. 4. 2013.
- ^ a b v Milovanović M. Miroslav, Nemački koncen tracioni logor na Crvenom krstu i streljanja na Bubnju, Institut za savremenu istoriju, Narodna knjiga, Beograd, 1983.
- ^ Nebojša Ozimić, Jevreji Niša, Naučni podmladak, 2001.
- ^ V. Popović, Lj. Mihailović, Vodič kroz arhivsku građu, Niš 1996.
- ^ „Sinagoga u Nišu”. Narodni muzej Niš. Pristupljeno 31. 1. 2018.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
Mediji vezani za članak Sinagoga u Nišu na Vikimedijinoj ostavi
