Čehoslovačke legije

Amblem koji su čehoslovački legionari koristili na kapama za glavu od 1918, takozvani pridruženi amblem legija

Čehoslovačka legija je naziv koja se koristi za jedinice dobrovoljnog stranog vojnog otpora Čeha i Slovaka tokom Prvog svetskog rata (i Ruskog građanskog rata). Legije su činili češki i slovački sunarodnici koji žive u inostranstvu i bivši vojnici austrougarske vojske, koji su nakon zarobljavanja od stranih vojski sporazumno odlučili da se dobrovoljno pridruže legijama i tako dezertiraju i potom se bore protiv trupa Centralnih sila. Tim činom oni su, izvršili dezerterstvo i kršili vojnu zakletvu datu monarhu, koja je u pravnom sistemu Austrougarske značila izdaju, zbog čega im je pretila smrtna kazna.

Pripadnici legija samoinicijativno su prihvatili otkazivanje poslušnosti Austrougarskoj i priključili se revolucionarnim akcije stranog otpora sa ciljem da pomognu uspostavljanju nezavisne Čehoslovačke kao države naslednice bivše Češke kraljevine. Istorija je pokazala da su njihovi neporecivi vojni uspesi kasnije odigrali presudnu ulogu u pregovorima o uspostavljanju Čehoslovačke 1918. godine i kasnije tokom Pariske mirovne konferencije (1919—1920).

U Rusiji legionari su učestvovali u nekoliko pobedničkih borbi, uključujući Zborov i Bahmah protiv centralnih sila, takođe su bili uključeni u ruski Građanski rat u borbi protiv boljševika, svojevremeno kontrolišući celu Transsibirsku železnicu i dobar deo većih gradova u Sibiru.

Ime čehoslovačke legije nastalo je tek posle rata, tokom rata korišćena je kolektivna oznaka revolucionarnih dobrovoljnih trupa (kasnije stranih čehoslovačkih trupa). Osnova ovih trupa počela je da se pojavljuje 1914. godine od dobrovoljaca, čeških sunarodnika koji su se prijavili za carsku vojsku u Rusiji i Legiju stranih država u Francuskoj. Češki sunarodnici u Rusiji, iz Varšave, okoline i sa teritorije Voline, stvorili su jedinicu pod nazivom „ Česka družina “ (to nisu bili samo Česi i Slovaci, već su odavno činili veliku većinu). Sunarodnici u Francuskoj bili su uključeni u francusku Legiju stranaca u zasebnu jedinicu, poznatu kao „Nazdarska kompanija“.“. Broj čeških i slovačkih dobrovoljaca postepeno se povećavao. Kako su od 1917. godine legije formirane i u Italiji, na kraju Velikog rata, jedinice čehoslovačkih stranih trupa imale su respektabilnu brojku, ukupno preko 140.000 pripadnika.

Posle rata, čehoslovačke vlasti su pohvalile aktivnosti legionara koji su se hrabro borilili protiv Nemačke i Austrougarske. U borbama je stradalo samo oko pet i po hiljada legionara, dok je na carevoj strani, u borbi stradalo 138.000 vojnika, odvedenih iz čeških okruga.

Opšte informacije

U Prvom svetskom ratu učestvovalo je 70 miliona vojnika, od kojih je 10 miliona umrlo ili poginulo. Austrougarska je u borbene linije uključila 9 miliona vojnika, od kojih se 1,1 milion nije vratilo. Broj čehoslovačkih vojnika u sastavu carske Austrougarske vojske procenjen je na 1,4 miliona. Do kraja 1917. godine, prema najgrubljim procenama, palo je 138.000 čeških vojnika carske vojske.

Borbeni moral Čehoslovaka, koji nisu imali svoju domovinu već su se borili za Austrougarsku carevinu, u Velikom ratu fluktuirao je u vremenu i prostoru. Na severu su vojnici izrazili saosećanje sa „ruskim braćom“ i masovno su se predavali. Na jugu su bili deo kičme austrougarske vojske, gotovo do njenog kraja i raspada. To je cenio i italijanski protivnik. Evo kako je okarakterisao češke vojnike komandant Treće italijanske armije tokom Sočke bitke.

„… Ovi Sloveni, koji se na drugim frontovima masovno predaju, tuku se na našem frontu sa posebnom nepopustljivošću. Dovoljno je spomenuti Čehe, koji su se odbranili nepokolebljivom upornošću i radije su dali da ih ubijaju u kavernama nego da se predaju“.

Verovatno najpoznatiji slučaj dezertiranja Čehoslovaka bilo je prebegavanje čitavih delova 36. pešadijskog puka Mlada Boleslava 1915. godine Sledećih godina komanda vojske pokušala je da poveća borbenu efikasnost čehoslovačkih jedinica i spreči dalja dezerterstva. Pri popunjavanju borbenih jedinica smanjena je njihova nacionalna homogenost, a ako su jedinice ostale pretežno čehoslovačke, češće su im postavljani češke komandanti. Tako su postepeno razbijana „raspoloženja“ čeških vojnika za masovnim napuštanjem vojske.

U sklopu navedenog treba gledati i na osnovanja Čehoslovačke legije, volonterske jedinice sastavljene uglavnom od Čeha i malog procenta Slovaka (oko osam odsto), koje su činili zarobljenici iz austrougarske vojske koji su se uglavnom borili u Italiji, Francuskoj i Rusiji.

Podela legija prema mestu delovanja

Prema mestu operativnog delovanja legije se mogu podeliti na:

• Češkoslovačke legije u Rusiji - označene brojem 1
• Češkoslovačke legije u Francuskoj - označene brojem 21
• Češkoslovačke legije u Italiji - označene brojem 31

Na kraju Velikog rata, jedinice češko-slovačkih stranih trupa imale su više od 100.000 dobrovoljaca. U borbama je poginulo 5.152 čehoslovačkih legionara, od čega 4.112 u Rusiji, 630 u Francuskoj i 410 u Italiji. I dok su nakon vrlo grube procene međuratnog statističara Vilhelma Vinklera, samo do 1917. godine život izgubila 138.128 vojnika iz „čisto čeških“ okruga (više od 80% Čeha), ukupan broja palih legionara Čeha, Moravaca i Sležana koji su se borili u Velikom ratu, bilo je samo 4%.

1922

Prema gruboj proceni statistike iz 1922. godine:

• 3% Slovaka bilo je u italijanskim legijama,
• 16% u francuskim legijama (većinu dobrovoljaca iz SAD doveo je MR Štefanik),
• 7,4% u ruskim legijama.

Tokom 1922. godine legionarski oficiri činili su 29%, a bivši austrougarski oficiri 34% oficirskog kora čehoslovačke vojske.

1932.

Čehoslovačka kancelarija legije objavila je u oktobru 1932. podatke koji su navedeni na ovoj tabeli:

	Rusija	Francuska	Italija	ukupno
legionari	60 109	9 367	19 225	88 701
ostali	10 913	2 479	7 510	20 902
gubici	4 120	560	725	5 405

Napomena: U „ostali“ navedeni su čehoslovački legionari, koje ili nisu pravilno otpušteni ili su primenjene tek nakon 28. oktobra 1918.

1937

Prema situaciji iz 1937. godine, te godine pre dolaska u republiku, bilo je oko

• 60.000 ruskih legionara „po zakonu“ (sa državnim uverenjem),
• oko 10.000 francuskih legionara,
• 20.000 italijanskih legionara

Godine 1938. bilo je samo 19% i 10% legionara: koji su bili okosnice vojske nakon što su postali novi čehoslovački oficiri, koji su činili 49% od ukupnog broja oficira.

Pojedinačni pukovi su numerisani prema mestu svog delovanja: u Rusiji od broja 1, u Francuskoj od broja 21 i u Italiji od broja 31.

Pored toga, čehoslovački dobrovoljci ( dobrovoljci, braća - zvanična oznaka člana vojske) borili su se i u drugim vojskama, posebno oko 32 hiljade američkih sunarodnika u francuskoj i američkoj vojsci.  Pored toga, u srpskoj vojsci je bilo oko 1.400 dobrovoljaca i oko 1.000 dobrovoljaca u britanskoj vojsci.  

Iako američka, srpska i britanska vojska nisu uspele da formiraju odvojene čehoslovačke vojne jedinice, ti dobrovoljci su zvanično nazvani legionarima. Naročito u slučaju srpskih dobrovoljaca, to je najizraženije i ponekad se za njih koristio naziv „Srpska legija“.  

Čehoslovačka legija u Rusiji

Čehoslovački legionari u Rusiji 1918. godine

Čehoslovačka legija u Rusiji bile je dobrovoljačka vojne jedinice na ruskoj teritoriji, koje su se u periodu od 1914. do 1920. godine borile prvo protiv austrougarske vojske i Nemaca u Ukrajini, a zatim pod ruskim carem zajedno sa Belom gardom protiv Crvene armije.

Jedan od glavnih komandanata legija u Rusiji bio je Radola Gajda.

Prethodnica legija bila su češka formacija koje su 7. januara 1919. godine uključena u sastav pod nazivom Čehoslovačka vojska u Rusiji, i koja je već bila deo čehoslovačke vojske, uglavnom zahvaljujući Tomašu Masariku (1850-1937), koji je 1915. godine emigrirao je u zapadnu Evropu, gde je priznat za predstavnika Češkog pokreta za nezavisnost, i odakle se zalagao za osnivanje države koja bi obuhvatala Češku, Moravsku, Šlesku (čiji se veći deo nalazi na prostoru današnje Poljske) i Slovačku i Francuzima (komandant legija bio je Moris Janin ).

Čehoslovačka vojska u Rusiji sastojala se od tri divizije, čije je jezgro činilo 12 pešačkih pukova, dva konjička puka i nekoliko artiljerijskih baterija.

Borbe u Ukrajini

Spomenik u Zborovu

Posle bitke kod Zborova (2. jula 1917. godine ), u kojoj su se čehoslovačke legionari istakli u borbi protiv austrougarske vojske, ruska vlada, je na nagovor predsednika Čehoslovačkog nacionalnog veća, profesora Tomaša Masarika, koji je organizovao legije u Rusiji od 15. maja 1917. godine, pristupila osnivanju čehoslovačkih trupa. Tako su postepeno formirane i druge jedinice, koje su 9. oktobra 1917. godine prerasle u Čehoslovački korpus u Rusiji .

Krajem 1917. godine jedinice legija u Rusiji brojale su 38.500 dobrovoljaca (raspoređenih u dve divizije od po osam pešadijskih i dva konjička puka, da bi počev od Zborova do Prokopa Velikog, dopunile 1. diviziju i 5. praški puk u drugoj divizije). Ove jedinice brojale su i preko 6.000 ratnih zarobljenika u logorima, od kojihje Tomađ Masarik organizovao legijsku rezervu (baza 3. divizije). Tomaš Masarik je sebe smatrao vrhovnim zapovednikom ovih jedinica.

Posle Oktobarske revolucije, u kojoj su ruska vlada došla u sukob sa boljševicima, vojno rukovodstvo države odlučilo je da započne premeštanje legija na Zapadni front.

Čehoslovačka legija, 2. divizija, jedinica 6. streljačkog puka, 1917. godine

U novembru 1917. godine deo 1. divizije (2. puk kralja Georgija od Podebradija) zauzeo je Kijev praktično bez borbe, i bez sukoba sa boljševičkim demonstrantima, jer je prema tadašnjim Masarikovim uputstvima, dobio naređenje „da se ne meša u unutrašnje ruske sporove ."

Kao pratilac svega modernog, Tomaš Masarik je u legijama osnovao vazduhoplovnu školu, iz koje se razvila Masarikova vazduhoplovna liga posle rata. Vazduhoplovi iz ovog sastav obično nisu nosili bombe ni mitraljeze, već samo malokalibarsko naoružanje i pretežno su korišćeni u borbi, u izviđačke svrhe. Uprkos tome, tokom sibirske anabaze čehoslovačkih legionara pomogli su spašavanju nekoliko mostova (koje su boljševicima ispred čehoslovačke trupe digli u vazduh, i koja su uz pomoć američkih specijalista, morali brzo da se obnove), i posebno četrdeset Bajkalskih železničkih tunela na transsibirskom pravcu (činjenica da su boljševici minirali tunel br. 39, saznao je pilot avion, ali nije imao načina da ih otera od uništenja) tako da je uništeni i zatrpani tunel odložio je napredovanje drugog dela legije do Vladivostoka za 14 dana).

Masarik je legionare u Rusiji napustio na dan svog 68. rođendana 7. marta 1918. godine (odlaskom voza iz Moskve Transsibirskom magistralom), za Vladivostok, kada je prethodno obezbedio da vojska države koja još nije postojala postane deo francuske vojske. Za komandanta Druge divizije imenovao je ruskog generala Petra N. Podhaieckija.

Spomen ploča na bitku kod Bahmača u Olomoucu

Kada su Nemci počeli da vrše pritisak na Ukrajinu, a Petljurovi pukovi počeli da se povlače pred njima, on je molio čehoslovačke legionare za pomoć. Tako između Nemaca i legionara dolazi krvavih borbi kod Doklea. Razvoj situacije zahtevao je od Nemaca da sa legionarima zaključe primirje, kojim su legionari dobili slobodan prolaz Čehoslovačkih ešalona (vojnog vozovi) kroz železničkog čvora Bahmač.

U bici za Doč briljirala je i mitraljeska četa Holt iz 6. streljačkog puka „Hanackaja“, jer su boljševici, naročito oni vrlo mladi i neiskusni dečaci u borbi, ponekad slučajno pucali u svoje redove.

Kako bi sprčili dejstvo dva Čehoslovačka oklopna voza legionari su oštetiti most preko reke Desne i tako sprečiti Nemce da uđu u železnički čvor Bahmač, gde su čehoslovački ešaloni u miru prolazili sibirskim magistralnim pravcem do Čeljabinska i Penze.

Tokom 3. marta 1918. Centralne sile zaključile su takozvani Brest-litevski mir sa boljševicima u Brestu u Litvaniji. U njemu su se boljševici, između ostalog, obavezali da neće tolerisati na svojoj teritoriji vojne jedinice neprijateljski nastrojene prema centralnim silama, što se odnosilo i na čehoslovačke legije.

U takvim uslovima legije su napustile Ukrajinu jer je ukrajinska vlada dozvolila nemačkoj vojsci da zauzme njenu teritoriju iz straha od prodora boljševika. Međutim, u to vreme Ukrajinu je okupirao i boljševički komandant Muravjev.

Legije su takozvanim „severnim putem“ preko Arhangelska i Murmanska trebalo da budu prevezene u Francusku. Međutim, nakon četiri meseca čekanja, smrzavanja i gladi, otplovila su samo dva transportera (sa ukupno oko 2.000 ljudi). Prvi transport otplovio je 15. oktobra 1917. Dolaskom zime luke su zamrzle, nije bilo brodova i nije bilo zaliha na severu. Bilo je bojazni da legije neće dočekati sudbinu srpskih legija, koje su razoružane i zarobljene, internirane u Kazanj i oslobođene tek dolaskom čehoslovačkih legionara na Volgu. U ovoj situaciji, Masarik je promenio svoj plan i odlučio da prebaci trupe putnim pravcima i dalje širom sveta do bojnog polja u Francuskoj. U tome su im pomogle Danske trupe koje su se izborile za Krim, odakle su uspeli uspešno da otplove.

Penzijski sporazum zaključen između boljševika i Nacionalnog saveta 26. marta 1918. godine garantovao je legijama snabdevanja, prolaz od Sibira do Vladivostoka i prevoz do Francuske; u zamenu za ovaj ustupak legionari su pristali da predaju svo teško oružje i većinu mitraljeza i pušaka, Legionari su takođe morala da pristanu i na agitaciju Čehoslovačke, a i na zahteve boljševika za ulazak legionara u Crvenu armiju.

Kada su Rusku vojsku rasformirali boljševici 1917. godine u u njoj je bilo malo boljševika, dok je Crvena garda imala nekoliko hiljada pripadnika, dok su u celoj Rusiji, dok su legionari imali veće brojno stanje. Stoga su boljševici bili primorani da evakuišu Ukrajinu, da bi zaključili nepovoljan Brest-litevski miri kako bi počeli intenzivno da agituju u logorima kako bi u Crvenu armiju ušao što veći broj vojnika dobrovoljaca. Rusi se nisu pridružili Crvenoj armiji, a ako jesu, skinuli su uniforme, pokupili plate i otišli kući.

Nesuglasice sa Crvenom armijom

Masarik je prema dogovoru sa boljševicima iz Čehoslovačke legije Crvenoj armiji ostavio oko 15.000 ljudi, i pogrešio. Za samo dva meseca, oko 150 ljudi napustilo je Legiju radi agitacije, i nakon toga Crvena armija je dobila veće pojačanje direktno iz logora za ratne zarobljenike.

U proleće 1918. godine, Crvena vlada zabranila je Češkom nacionalnom savetu dalju agitaciju u logorima; samo za čehoslovačke već za. boljševike u svojim trupama. Neuspeh agitatora doveo do verbalnih napada na Savet, Masarika i rukovodstvo Legija, što je razbesnelo legionare i dovelo do svađa i žalbi.

U isto vreme, boljševici su regrutovali zatvorenike Centralnih sila (internacionalista) u Crvenu armiju. Ogroman uticaj u lokalnim Sovjetima i jedinicama Crvene armije stekli su Mađari i Nemci (na mnogim mestima činili su 80% jedinica), koji su bili protiv Čehoslovačke legije, koju su smatrali neprijateljskom. Ovo je bio još jedan izvor nepoverenja u Čehoslovačke legije protiv boljševika.

Međutim, glavni problem je bilo stalno kršenje sporazuma o penzijama od strane boljševika. Većinu vozova boljševici nisu pustili, jer nisu ispunili svoja obećanja; stalni pregledi i zahtevi za predajom sve više oružja ugrožavali su bezbednost vozova. Boljševici su takođe odbili da isporuče kupljenu hranu, a poslednja kap koja je prelila čašu bilo je povećanje prisustva naoružanih Nemaca i Mađara. Dok je Moskovsko nacionalno veće pristajalo na sve više ustupaka, vojno rukovodstvo je izgubilo poverenje i u Savet i u boljševike uopšte i posebno u Trockog. Tako je počeo da se razmatra mogućnost odbijanja saradnje sa lažljivom Moskvom pod verovatno Nemačkim uticajem i silom da obezbedi prolaz kroz Sibir.

Čehoslovački legionari na ulicama Irkutska

Početkom maja 1918. situacija se pogoršala - Trocki je definitivno odlučio da Legije, koje još nisu u Vladivostoku, neće napustiti Rusiju i biće silom raspuštene, a vojnici uključeni u Crvenu armiju, a neposlušni ostatak radiće u industriji. Koristio se i francuski predlog da se deo Legije ukloni iz Arhangelska kako bi podeli korpus. Boljševici su 7. maja bezuspešno pokušali da uhvate najborbenijeg čoveka Legije, kapetana Radola Gajdu (koji je pobegao je jer je bio naoružan). Dana 11. maja boljševici su zauzeli kancelarije Čehoslovačke legije, a Nacionalni savet u Moskvi je uhapsio Prokopa Maksa. Dana 15. maja, Savet se dogovorio sa Trockim po cenu daljih ustupaka, ali Trockijeva obećanja nisu ponovo ispunjena. Lev Davidovič Trocki, kao vojni komesar (ministar vojni) izdavao je naređenja, ali je delovao u dogovoru sa Lenjinom i vladom (Lenjinova naredba od 21. maja kojom se nalaže raspuštanje Legija silom i još jedna njegova lična javna agitacija protiv legija).

Od 14. do 17. maja dogodio se incident u Čeljabinsku i 20. maja 1918. godine počeo je prvi kongres Čehoslovačke. legije u Rusiji, gde su izabrani predstavnici vojnika odlučili da se ne povinuju naredbama Saveta ako su u sukobu sa odlaskom u Vladivostok. Prisutni članovi Saveta nisu imali drugog izbora nego da podrže volju vojnika. Kasno uveče 20. maja, Trocki je uhapsio predsednika Nacionalnog saveta u Moskvi Prokopa Maksa, i primorao ga da pošalje telegram sa naredbom da razoruža legije i da ukaže poverenje boljševicima i Crvenoj armiji. Odgovor na ovo naređenje bilo je saopštenje Legiji od strane Saveta, da Maks i sadašnja vojna komanda korpusa (ruski general Šokorov) više nisu rukovodstvo Čehoslovačkog korpusa, i da je izvršnu vlast preuzeo je izabrani Privremeni izvršni komitet (Komandanti pukova Gajda, predstavnici vojnika legija, Bohdan Pavlu izabran za predsedavajućeg). Legionari su uveravale Moskvu da se neće mešati u unutrašnje stvari Rusije i da će sarađivati sa boljševicima na putu za Vladivostok. Međutim, Trocki je naredio raspuštanje ili uništavanje Legija (nije jasno da li je Trocki bio tako brzo obavešten o onome što se događalo na kongresu 20. maja ili je postupio nezavisno).

Borbe sa Crvenom armijom

Oznaka borbenog bataljon Udarnog bataljona Čehoslovačkih legija dodeljen jedinici 2. februara 1919. u Jekaterinburgu

Izbeljujemo se (slika Františeka Paroleka iz maja 1918)

Pokreti trupa u Ruskom građanskom ratu. Tamno sive linije pokazuju maksimalan napredak belih snaga, uključujući Čehoslovake legije

Nakon višemesečnih sukoba 25. maja 1918. izbile su borbe - boljševici su napali Čehoslovački voz na stanici Marianovka u blizini grada Omska. Sledio je noćni kontranapada Legije. Legionari, često nenaoružani, napali su boljševičke kasarne i skladišta i nakon naoružavanja preuzeli su kontrolu nad ključnim tačkama na Transsibirskoj magistrali. Napadi nisu bili usmereni na boljševičke sovjete, ali su oni uglavnom pobegli.

Počele su teške borbe, posebno sa Nemcima i Mađarima, koji čine većinu Crvene armije. Trocki je čak iskoristio saveznike da uspori uspeh Čeha i dozvoli crvenima da mobilišu i slome Legiju. Borbe su bile surove, legionari su podelili zarobljene boljševike - Ruse su obično puštali, a Mađare, Nemce i Čehoslovake zadržali, dok su boljševike, koji su se borili protiv Legija, obično ubijali. Oni koji su zarobljeni bez borbe držani su u zatvoru sve dok Legija nije napustila mesto, a zatim pušteni. Zbog Ženevskih konvencija pucanje na zatvorenike bilo je zločin, ali su u maju 1918. ali su mnogi Čehoslovački legionari pobijeni u nakon zarobljavanja u mnogim borbama, ali i Mađara i Nemaca nad bespomoćnim ruskim civilnim stanovništvom.

Pod pritiskom drugih događaja, koji su kulminirali pomenutim incidentom u Čeljabinsku i zahtevom za predajom oružja, došlo je do borbi između legija i boljševika u Sibiru i Povolžju, poput sukoba nakon koga je štabni voz napao Zlatoust, Marianovku, Mariinsk, osvojio Uljanovsk. Bitke koje su uvek bile pobedničke trajale su gotovo tokom celog preseljenja u Vladivostok (do 7. februara 1920. godine).

Čehoslovačke legije su 30. maja 1918. zauzele Penzu i Sizran, 8. juna Samaru, 23. juna grad Ufu, 25. jula Ekaterinburg i 6. avgusta Kazanj . U Kazanju su čehoslovački legionari preuzeli zlatno rusko državno blago ogromne vrednosti. U Ufi je formirana ruska privremena vlada, a admiral Aleksandar Vasiljevič Kolčak postavljen je za vrhovnog komandanta belih . Blago je kasnije predato Kolčaku (koji ga je donekle smanjio plativši svoje trupe). Na poziv savezničke komande, zlatno blago je ponovo došlo pod zaštitu legionara.

Spomenik čehoslovačkim legionarima u Ekaterinburgu, Rusija

Čehoslovački legionari osvojili su sve velike gradove Sibira i Ekaterinburg, ali car Nikolaj Drugi i njegova porodica nije bila spasena iz zatočeništva, jer je manje od nedelju dana pre dolaska čehoslovačkih legija u grad, cela porodica ubijena pod direktnom komandom crvenih iz Kremlja.

Operacije su se širile izvan područja Transsibirske magistrale, i došlo je do daljeg prebacivanja trupa kroz Sibir do Vladivostoka, uprkos vojnom otporu boljševika. Između ostalog, legionari su morali da unište čitavu Golikovljevu boljševičku vojsku Centralnog Sibira, i tako je borbom znatan ostatak trupa stigao do Bajkala.

Posle šest nedelja bespoštedne borbe sa Nemcima, Gajdini ljudi uspeli su da zauzmu 39 od 40 tunela oko Bajkala pre nego što su ih boljševici uspeli da miniraju (u aprilu su ih podrivali nemački inženjeri koji su vodili boljševike, što su legionari gledali u neverici ). Ovo je magistralni pravac održavalo prohodnim, ključnim faktorom u međusobnom povezivanju svih čehoslovačkih jedinica korpusa raspoređen od Penze i Volge do Vladivostoka u dužini od 8.000 km. Legionari su saznali za osnivanjem Čehoslovačke sa zakašnjenjem od nekoliko nedelja.

U Vladivostoku legionari nisu imali problema sa boljševicima, a tek nakon izbijanja borbi Legija je preuzela kontrolu nad Vladivostokom. Iz Vladivostoka su prevezeni u Čehoslovačku savezničkim brodovima i prvim čehoslovačkim brodovima koje je kupio tehnički odsek legije u Japanu (prvi brod Čehoslovačke legije ).

Groblje čehoslovačkih legionara u Vladivostoku u Rusiji

Vlade savezničkih država (Francuska, Velika Britanija, SAD) planirale su da zadrže čehoslovačke legionare u Rusiji i učine ih jezgrom interventnih snaga koje će preduzeti akciju protiv boljševizma. To je bilo zbog činjenice da su čehoslovačke legije kontrolisale značajan deo Sibira - posebno područje oko južnog Urala - i bile jedine dobro organizovane savezničke snage u Rusiji. Njihova komanda bila je podređena Francuskoj, a vrhovni komandant bio je general Moris Janin, koji je takođe doneo odluku da zaštiti Kolčakov voz.

Međutim, savezničko pojačanje koje je stiglo u Vladivostok bilo je samo simbolično. Američka IMCA uglavnom je bila uključena u pomoć legijama, Japanci i oko 10.000 Engleza, Francuza i Kineza. Stoga planirana intervencija nije uspela. Japanci su pomagali Česima i Slovacima u zauzimanju železničkih čvorova iznad Vladivostoka i u borbama na Usuriji i osvajanju Habarovska. Posle toga, međutim, zbog daljeg razvoja događaja, legije su se povukle na dva načina:

• od Vladivostoka brodom do Amerike, vozom preko kontinenta i brodom dalje do Evrope,
• južnom rutom kroz Japan, Hongkong, Cejlon, Suecki kanal do Trsta, Italija.

Putni, železnički i pomorski pravci kojim su se kretali Čehoslovački legionari u Velikom ratu

Poslednji prevoz bio je američki brod Heffron koji je otplovio 2. septembra 1920. godine. Ovu evakuaciju pomogli su veliki američki, prvobitno nemački brodovi, predsednik Grant i Amerika ubrzavanjem evakuacije.

Neki čehoslovački legionari su umrli dok su se prevozili morem a njihova tela završila su na dnu Indijskog i Tihog okeana.

Evakuacija iz Rusije

Iz Vladivostoka legionari su prevezeni u ukupno 36 transporta.

Evakuacija od strane saveznika i Centralne komisije

zemlja	Broj	Procenat
SAD (50% prihvatilo)	36.026	53%
Velika Britanija (25% prihvatilo)	16.956. Najčešće	25%
Čehoslovačka* i ostali saveznici (25% prihvatilo)	14.921	22%
* od čega Centralna komisija	9.683	14,3%

• Saveznici su obezbedili 21 brod, 12 brodova Sjedinjene Države, 9 brodova Ujedinjeno Kraljevstvo. Dva broda je obezbedio Američki Crveni krst. Brodovi „President Grant“ i „Heffron“ dva puta su prošli ceo put evakuacije i obavili nekoliko delimičnih putovanje.
• Centralna komisija je unajmila 12 brodova, i prevezla 9.683 ljudi. Dva japanska i jedan ruski brod zakupljeni su za prevoz tereta. Dok su se za prevoz ljudi brodovi kupovali ili iznajmljivali uglavnom u Japanu (7), Kini (1) i Rusiji (1). Prvi brod koji je Centralna komisija poslala bio je japanski „Liverpool-Maru“, koji je isplovio je 8. jula 1919. godine. Redovni prevoz legionara počeo je prevozom 1. puka 9. decembra 1919. godine brodom „Jonan-Maru“. Poslednji brod sa ljudima bio je „ Nižnji Novgorod “, koji je isplovio 13. februara 1920. godine Poslednji brod sa teretom bio je „Shunko-Maru“, koji je iz Vladivostoka isplovio 14. maja 1920. godine.
• Prvi brod koji je prevezao prve sibirske legionare iz Vladivostoka bila je italijanska „Roma “ 15. januara 1919. godine, a poslednji „Heffron“ 2. septembra 1920. Prvi brodovi su plovili prema Napulju i Marseju. Drugi su prošli kroz Panamski kanal, drugi u Severnu Ameriku, treći u Kanadu sa krajnjom lukom Hamburg. Cela evakuacija trajala je 1 godinu i 8 meseci.

Brodovi (izbor) kojima je obavljena evakuacija

Brod	zemlja	Broj	Polazak (Vladivostok)	Dolazak (luka)
Roma	Italija	139	15. januar 1919.	10. mart 1919. Napulj
Liverpool-Maru	Centralna komisija (Čehoslovačka)	139	9. jul 1919	12. septembar 1919. Marsej
Nižnji Novgorod	Rusija	664	13. februar 1920.	8. april 1920. Trst
Mount Vernon	Nemačka, SAD	3.452	13. april 1920.	6. jun 1920. Trst
Amerika	orig. Nemačka, SAD	6.478	23. april 1920.	7. jun 1920. Trst
President Grant	Nemačka, SAD	5.471	27. april 1920. i 24. avgust 1920.	12. jun 1920. i 13. oktobar 1920. Trst
Ixion	Nemačka, Velika Britanija	2.945	23. maj 1920.	17. juli 1920. Kukshaven
M. S. Dollar	Nemačka, Velika Britanija	3.427	6. jun 1920.	20. jul 1920. Kukhaven
Legie	Japan, Čehoslovačka	70 ili 87	24. avgust 1920.	12. oktobar 1920. Trst
Heffron	SAD	720 i 875	13. avgust 1919. i 2. septembar 1920	17. decembar1919. i 11. novembar 1920. Trst

• Neki od brodova koji su obavili evakuaciju legionara
• 
  Japanski brod Shunko-Maru
• 
  Japanski brod Yonan-Maru
• 
  Brod Silesia (Hvah-Yih)
• 
  Američki brod Madawaska
• 
  Američki brod Sheridan
• 
  Američki brod S.S. America
• 
  Americká loď S.S. President Grant
• 
  Americká loď Mount Vernon
• 
  Ruski brod Niži Novogord
• 
  Čehoslovački brod Legie
• 
  Brod Titan
• 
  Brod Archer

Tok putovanja

Pripadnici 6. streljačkog puka čehoslovačkih legija na putu iz Trsta za domovinu

Pravac vojnog transporta (uključujući i one sa invaliditetom) bio je dvojak:

• oko kineske, indijske i arapsko-egipatske obale i Sueckog kanala do Trsta u Italiji
• oko Japana, preko Tihog okeana i preko Amerike, bilo kroz Panamski kanal ili železnicom iz Vankuvera preko Kanade ili od San Franciska preko Sjedinjenih Država do Atlantskog okeana, odakle je usledio prevoz do jedne od luka u Francuskoj, Italiji ili Nemačkoj.

Uglavnom su legionari za prevoz izabrali prvu rutu. U početku su korišćeni teretni brodovi koji nisu pružali veliku udobnost, kasnije su to bili civilni brodovi, koji su prvobitno pripadali Nemačkoj. Pod novom čehoslovačkom zastavom plovio je samo brod Legion, jer je nova čehoslovačka zastava izazivala pometnju u lukama.

Čehoslovački legionari su se tokom evakuacije bili i neku vrsta međunarodne diplomatske misiju. U lukama su promovisali češku muziku, sokolarstvo i sport. Koncerti vojnih orkestara održani su sa velikim uspehom, na primer, Legionarski filharmonijski orkestar u Singapuru postigao je veliki uspeh. Održane su i međunarodne utakmice sa lokalnim sportistima, uglavnom engleskim fudbalerima, koji su nekoliko puta poraženi uprkos lošoj hrani za čamce i nedostatku treninga legionara (mečevi su se odigrali u Kolombu, Šri Lanka, Hong Kong u kome se desila čuvena pobeda od 3:2 šampiona Istočne Azije i Kvebeka, Kanada - pobeda u kupu).

Na parobrodima su štampane i novine pod nazivom Lodni, koje su sadržale uglavnom tehničke podatke (koliko je brod prešao), vesti iz života broda i vesti koje je zabeležio radio-operater.  

Na brodu „Predsednik Grant“ postojala je kuhinja i pekara u neprekidnom radu. Samo je brod „Hefron“ imao tešku nesreću na obalama Japana, jer njegov kapetan nije čekao pilota, pa je brod završio nasukan na jednoj steni. Međutim, brod je popravljen i osposobljen za plovidbu za kratko vreme.

Brodolom

Brod	Opis nesreće	Broj mrtvih
Hefron	Ozbiljna nesreća u blizini Japana, zbog intoksikacije kapetana broda	0
Mont Vernon	Nesraća u Americi zbog nepažnje posade	0
Logan	Nasukavanje broda na pesak kod Vladivostoka	0
Amerika	Trovanje hranom 31. maja u Suecu, potom 2. juna sudar sa brodom Morabo u Port Saidu	0

Evakuacijom je upravljala Kancelarija za evakuaciju čehoslovačke vojske u Rusiji. Stranci (strani saveznički vojnici, kuriri, civilni putnici) morali su da plate putovanje. Zatvorenici (Mađari, Austrijanci i Nemci) takođe su morali da plate putovanje, i bili su uglavnom u pratnji američke naoružane pratnje.

Organizacijom transporta evakuisanih ljudi iz Trsta upravljala je Centralna komisija. Nakon evakuacije, Čehoslovaci su nastavili da se okupljaju, po grupa. Državljani koji žive u Rusiji, dobrovoljci koji su napustili legije itd. odvoženi su na odredište brodom„ Legija “ ili su prevoženi u organizaciji Međunarodnog crvenog krsta.

Socijalni sastav evakuisanih

Evakuisani	Broj	Procenat
Podoficiri i vojnici	53 455	78,9%
Oficiri i razvoj. zvaničnici	3 004	4,4%
Građani (sunarodnici, bivši zatvorenici)	6 714	9,6%
Žene (vojnici i građani)	1 716	2,5%
Deca (vojnici i građani)	717	1,3%
Stranci	1.935	2,9%
Razni (volonteri koji nisu volonteri)	189	0,3%

Čehoslovačka legija u Francuskoj

Češkoslovačka legija u Francuskoj

Kao deo francuske Legije stranaca, jedinica Nazdar osnovana je 31. avgusta 1914. godine. Sastojala se od vojnika češke nacionalnosti.

Češki i slovački legionari iz ove grupacije bili su raspoređeni na zapadnom frontu.

Tokom 1918. godine osnovana je češko-slovačka brigada u Francuskoj. Početkom 1918. godine, velika većina čeških dobrovoljaca širom Evrope izrazila je želju da ode u Francusku i uđe u redove tamošnjih čehoslovačkih legija. Među njima su bili i Česi iz srpske vojske, a jedna od glavnih osoba zaduženih za regrutovanje bio je František Krištof. Oni su prevezeni u nekoliko tura francuskim brodovima.

Od pripadnika ove jedinica kasnije će biti formirana vojska novonastale Čehoslovačke države, kada su se legionari vratila u Čehoslovačku u proleće 1919. godine. U njoj je u tom trenutku bilo oko 9.600 vojnika.

Najpoznatiji vojna bitka u kojoj je učestvovala ova jedinica bila je bitka kod Terona .

Tokom služenja u ovoj legiji 650 češko-slovačkih legionara umrlo je u Francuskoj

Češkoslovačka legija u Italiji

Češkoslovačka legija u Italiji

Prve dobrovoljačke jedinice sastavljene od Čeha i Slovaka na italijanskoj teritoriji osnovane su 1917. godine kao izviđačke jedinice. U proleće 1918. godine formirana je češko-slovačka divizija, a u decembru 1918. godine formiran je i vojni korpus.

U jedinice je bilo uključeno oko 20.000 vojnika, a nakon potpisivanja primirja, još jedan, tzv bataljona milicije od oko 60.000 vojnika.

Češko-slovačke legije borile su se uglavnom u bici kod Piave, gde su se ovi legionari nekoliko puta borili protiv slovačkih vojnika austrougarske vojske. Legionari su takođe privukli značajnu pažnju na sebe u bici kod Dos Alta u septembru 1918 .

Tokom služenja u ovoj legiji 350 češko-slovačkih legionara poginulo je na italijanskom frontu.

Češkoslovačke legije u srpskoj vojsci

Česi su delili vojničku sudbinu i sa Srbima boreći se u srpskim jedinicama i to u važnim momentima na tri mesta:

• Prvo, na početku rata 1914. i 1915. godine u Srbiji,

• Drugo, u sastavu srpskih dobrovoljačkih formacija u Dobrudži 1916. godine,

• Treće, na Solunskom frontu .

Pre rata, u Srbiji je živeo izvestan broj Čeha, kojih je najviše bilo u Beogradu. Prema popisu stanovništva u Kraljevini Srbiji iz 1900. godine, u zemlji je živelo 1.408 stanovnika koji govore češki jezik. Poslednji popis pre Prvog svetskog rata iz 1910. godine ne beleži koliko je bilo Čeha u Srbiji, već se navodi da su bila 12.123 stanovnika iz Austrougarske. Među Česima je bilo zanatlija, industrijalaca, umetnika...

Jedan od njih bio je i František Krištof, koji je kasnije postao poznat kao "prvi čehoslovački legionar (dobrovoljac)". Tokom boravka na Balkanu zbližio se sa južnoslovenskim narodima i tada mu je ojačala svest o slovenskoj solidarnosti. Nakon što je okončao vojnu službu, František Krištof se seli u Beograd, gde je dobio posao u banci. Odmah po objavljivanju rata, 28. jula 1914. godine, dobrovoljno se javio u srpsku vojsku. Zbog toga je označen kao prvi čehoslovački legionar  iako stvaranje odvojenih čehoslovačkih legija u Srbiji nikada nije uspelo. Tako je  1917. godine Prva srpska dobrovoljačka divizija koja je brojala 13.066 vojnika, od čega je bilo 12.313 Srba, imala 348 Hrvata, 121 Čeh i 87 Slovenaca.

Pukovi austrougarske vojske sa značajnom zastupljenošću vojnih obveznika iz Češke bili su raspoređeni na srpskom frontu . Njihovo većinsko mišljenje o ratu sa Srbijom bilo je da, nisu za rat sa bratskim Slovenima. Oni koji su pali u srpsko zarobljeništvo, takođe su se dobrovoljno javili da pomognu srpskoj vojsci. Uprkos organizacionim naporima, međutim, nije bilo moguće da se stvori nezavisna češke podele unutar srpske vojske, uglavnom zbog epidemije tifusa, koja je dovela do smrti mnogih zarobljenika.

Posle invazije Bugarske na Srbiju, srpska vojska se suočila sa trostrukom prednošću austrougarskih, nemačkih i bugarskih trupa. To je navelo Srbe da se tragično povuku iz sopstvene zemlje ka Jadranskom moru. Povlačenje je vodilo surovom krševitom Crnom Gorom i Albanijom. Odvijalo se od novembra 1915. do januara 1916. godine, pod mrazom, kišom i velikom glađu i nedostatkom odeće. Oko 10.000 zarobljenih Čeha i Slovaka umrlo je tokom takozvane srpske golgote. Srpska vojska izgubila je 150.000 vojnika. Evakuisani ostaci srpske vojske prevezeni su na ostrvo Krf i u francusku Bizertu u Tunisu. Zarobljenici su evakuisani na ostrvo Asinara blizu Sardinije. Neki od njih su se kasnije prijavili u čehoslovačke legije u Francuskoj.

Iako je među dobrovoljcima u Srbiji bilo i pripadnika drugih naroda iz Austrougarske, Čeha, je bilo najviše i činili su značajan deo oficirskog kadra. U Prvoj srpskoj dobrovoljačkoj diviziji bilo je oko 600 čeških dobrovoljaca, od čega je bilo 128 oficira.

Kada je srpska vojska sa Krfa poslala oficire u Rusiju, sa komandantom divizije Stevanom Hadžićem došli su i češki oficiri koji su se borili u sastavu srpske dobrovoljačke vojske 1914. i 1915. godine. Prvi ratni zadatak dobrovoljaca bile su borbe kod Dobrudže u okviru ruskog korpusa. Oni su se dobro borili protiv Bugara i pokazali junaštvo, ali je to ostalo nenagrađeno pobedom zbog nedovoljno dobrog vođenja ruskog korpusa i zbog lošeg učinka rumunskih trupa. U Dobrudži je poginulo deset oficira i oko 50 vojnika češke nacionalnosti. Neki Česi su se posebno istakli junaštvom i veštinom.

Nakon što su dobrovoljci bili prinuđeni da se povuku posle borbi kod mesta Amzače u oktobru 1916. godine, izgubljena su ruska artiljerijska oruđa. Međutim, potporučnik Vaclav Kopal je predvodio hrabri napad i uspeo je da ih povrati. On je kasnije postao potpukovnik čehoslovačkih legija. Takođe, u borbama kod Amzače je ranjen i poručnik Emanuel Moravec, koji je tokom Drugog svetskog rata postao najpoznatiji češki saradnik nacista.

Kasnije kada je u Rusiji formirana Druga srpska dobrovoljačka divizija i Srpski dobrovoljački korpus, jer su stizali novi dobrovoljci, bilo je i prisilnog regrutovanja pripadnika drugih naroda iz Austrougarske. Tako su unutar korpusa počela nacionalna previranja, a među onima koji su protestovali bili su i Česi.

Oko 600 čeških dobrovoljaca napustilo je Srpski dobrovoljački korpus i ušlo je u sastav čehoslovačkih legija u Rusiji. Pukovnik Hadžić je lično pozdravio Čehe koji su odlazili odajući im priznanje za njihove borbe u Dobrudži. Ipak, u Srpskom dobrovoljačkom korpusu ostalo je 268 dobrovoljaca češke nacionalnosti.

Posle reorganizacije srpske vojske na Krfu, ona je ponovo poslata na front, ovog puta u Grčku. Mnogi češki i slovački dobrovoljci učestvovali su u borbama na takozvanom Solunskom frontu u srpskoj vojsci, procenjeno oko 600.

Krajem 1917. godine počelo je prebacivanje na Solunski front i dobrovoljaca iz Rusije kako bi se spojili sa srpskom vojskom.

Tako je na Solunskom frontu bilo je oko 1.000 Čeha u redovima srpske vojske. Među njima su bili oni koji su se borili u Srbiji na početku rata oni koji su stigli na Krf zajedno sa srpskom vojskom, kao i pripadnici Srpskog dobrovoljačkog korpusa koji su stigli iz Rusije.

Oko 200 čeških dobrovoljaca, pri kraju Velikog rata odlučilo je da ostane u srpskoj vojsci, i nakon rata, i da žive u Srbiji, odnosno Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca.

Čehoslovačke legije u Čehoslovačkoj

Legionari su se odmah po dolasku u Čehoslovačku uključili u politička dešavanja u zemlji. Pre svega radi obezbeđenja sporne teritorije, imajući u vidu da je na severu zemlja bila pod okupacijom Tešinske oblasti, a na istoku Slovačke je bila pod okupacijom mađarske vojske.

Banka čehoslovačkih legija u Pragu (1921-1923)

Iskusni legionari, vojnici i oficiri upućivani su u vojne operacije direktno iz transporta, koji su postepeno stizali iz Rusije, zamenjujući češke vojnike iz bivše češke vojske i italijanske komandante, zbog čijeg raspoređivanja je čehoslovačka vlada bila kritikovana.

Edvarda Beneša vođu Pokreta za nezavisnost Čehoslovačke, kritikovali su odmah na početku rada njegove kancelarije zbog lenjosti u Čehoslovačkoj. vladi jer nije uspeo da osigura teritoriju zemlje odmah nakon proglašenja države. Edvard Beneš je to nazvao lošim početkom. Vlada je postepeno uklanjala savezničke komandante i zamenjivala ih legionarima. Iznad svega, pritisak favorizovane Poljske na plebiscit na čelu sa Čehoslovačkom. ustupci, a na kraju i podela regije Tešin Šleska. Poljska je čak polagala pravo na region Bielsko, južni deo regije Tešin, gde su bile rezerve kamenog uglja, a posebno Karvinu, u kojoj je živelo mnogo poljskog stanovništva zajedno sa porodicom Šlonzak u Prešovu. U čitavoj ionako teškoj situaciji bile su neprimerene Beneševe reči da Šlonzaci nisu Poljaci, iako govore poljski jezik. Podele Tešinskog regiona doživljavala se u Čehoslovaćkoj kao činjenica da su Poljaci nagrađeni za borbu protiv boljševika. Na kraju, Čehoslovačka je dobila Karvinu, Trinec i mali deo Bilskog.

Pobune i druge krize

• Ustanak u Železnoj Rudi iz 1919. godine, pokrenut od legionara Šumave, predvođenih Jelinekom i Holaskom. Ustanak je imao različite platforme i tendencije mišljenja, oko kojih se nisu složilo i stigli su do Plzenja.
• Ustanak Oslavana: izbio je decembra 1920. u blizini Brna. Trajao je od 12. do 23. decembra (kraj ratnog stanja), a proširilo se i na Blansko i predgrađe Boškovice (Bela). Pobunu su organizovali boljševici i nazvali je boljševički ili komunistički puč. Lokalni legionari pridružili su se zaštiti države i poretka, zajedno sa drugim udruženjima (Orel, Sokol). Ustanak je ugušen u dva pokušaja krajem decembra 1920. godine, kada je ukinuto vojno stanje. Vojne jedinice ostale su u Oslavanima još mesec dana. Uhapšeni su učesnici pobune, koje je kasnije Masarik amnestirao. U proleće 1921. godine osnovana je Komunistička partija .
• 24. oktobra 1921, godine: najavljena mobilizacija i sastanci legionarskih udruženja odloženi su na neodređeno vreme. Karlo I Habsburški i njegova supruga Zita posetili su Mađarsku. Karlo I je ponovo pokušao da stekne presto Ugarske kraljevine. Kada je 20. oktobra doleteo iz Švajcarske on je sledećeg dana u Šopronu formirao prelaznu vladu.
• 1939 - 1989 (7. marta i 14. septembra) Predstavnici legionara odaju počast svom vrhovnom zapovedniku T. Masariku na njegovom grobu u Lanju i na sledećem sastanku u restoranu Na Slovance kod železničke stanice Lani (danas Stohov ).

Литература

• Preclík, Vratislav (2019). Masaryk a legie. Paris Karviná. ISBN 978-80-87173-47-3. 
• Baerlein, Henry, The March of the 70,000, Leonard Parsons/Whitefriar Press, London 1926.
• Bullock, David: The Czech Legion 1914–20, Osprey Publishers, Oxford 2008.
• Clarke, William, The Lost Fortune of the Tsars, St. Martins Press, New York 1994 pp. 183–189.
• Fic, Victor M., The Bolsheviks and the Czechoslovak Legion, Shakti Malik, New Delhi 1978.
• Fic, Victor M., Revolutionary War for Independence and the Russian Question, Shakti Malik, New Delhi, 1977.
• Fleming, Peter, The Fate of Admiral Kolchak, Rupert Hart Davis, London 1963.
• Footman, David, Civil War in Russia, Faber & Faber, London 1961.
• Goldhurst, Richard, The Midnight War, McGraw-Hill, New York 1978.
• Hoyt, Edwin P., The Army Without a Country, MacMillan, New York/London 1967.
• Kalvoda, Josef, Czechoslovakia's Role in Soviet Strategy, University Press of America, Washington DC 1981.
• Kalvoda, Josef, The Genesis of Czechoslovakia, East European Monographs, Boulder 1986.
• McNamara, Kevin J., ”Dreams of a Great Small Nation: The Mutinous Army that Threatened a Revolution, Destroyed an Empire, Founded a Republic, and Remade the Map of Europe,” Public Affairs, New York 2016.
• McNeal, Shay, The Secret Plot to Save the Tsar, Harper Collins, New York 2002 pp. 221–222.
• Meek, James, The People's Act of Love, Canongate, Edinburgh, London, New York 2005.
• Mohr, Joan McGuire, The Czech and Slovak Legion in Siberia from 1917 to 1922. McFarland, NC 2012.
• Mueggenberg, Brent, The Czecho-Slovak Struggle for Independence 1914–1920, McFarland, Jefferson, 2014.
• Preclík, Vratislav. Masaryk a legie (TGM and legions), váz. kniha, 219 str., vydalo nakladatelství Paris Karviná, Žižkova 2379 (734 01 Karviná) ve spolupráci s Masarykovým demokratickým hnutím (Masaryk democratic movement in Prague). 2019. ISBN 978-80-87173-47-3..
• Unterberger, Betty Miller, The United States, Revolutionary Russia, and the Rise of Czechoslovakia, Texas A&M University Press, College Station, 2000.
• White, John Albert, The Siberian Intervention, Princeton University Press, Princeton 1950.
• Cestami odboje, memoirs of Czechoslovak Legion soldiers in Russia, France and Italy published in "Pokrok" (Prague) between 1926 and 1929.

Spoljašnje veze

Mediji vezani za članak Čehoslovačke legije na Vikimedijinoj ostavi

• Čehoslovackie legionы
• Pamяtnik čehoslovackim legionam «Počёtnoe vospominanie»
• Utkin A. I. Pervaя mirovaя voйna — M.: Algoritm, 2001.
• Čehoslovackiй korpus v Rossii (1914—1920 gg)
• Čehoslovackie legionerы v Rossii: dolgaя doroga domoй Arhivirano na sajtu Wayback Machine (11. maj 2012)
• Čehoslovackie legionerы: fotoalьbom
• A. Krečetnikov. Čehoslovaki v Graždanskuю: iz Rossii bez lюbvi
• «Mяtež» čehoslovackogo korpusa