Zagađenje u Srbiji

Zagađenje u Srbiji karakteriše unošenje kontaminanata u prirodno okruženje koji izazivaju negativne promene. Zagađenje može biti u obliku hemijskih supstanci ili energije, poput buke, toplote ili svetlosti. Zagađivači, komponente zagađenja, mogu biti ili strane supstance / energije ili prirodni zagađivači. Zagađenje se često klasifikuje kao tačkasto ili nezagađeno izvorište. U 2015. godini zagađenje je ubilo 9 miliona ljudi u svetu.

Glavni oblici zagađenja uključuju: zagađenje vazduha, svetlosno zagađenje, smeće, zagađenje bukom, zagađenje plastikom, zagađenje tla, radioaktivno zagađenje, termičko zagađenje, vizuelno zagađenje, zagađenje vode.

Zagađenje vazduha

Zagađenje vazduha podrazumeva prisustvo hemikalija, čestica ili bioloških materijala koji nanose štetu ili uzrokuju nelagodnost kod čoveka i drugih živih bića, odnosno koji ugrožavaju prirodnu sredinu u atmosferi. U Srbiji uz opšte probleme, koji su vezani za zagađenje životne sredine, naročito je prisutan problem zagađenja vazduha, koji je prvenstven posledica izrazito niskog nivoa ekološke svesti, kao i nedostatka profesionalnog obrazovanja, u oblasti životne sredine. Uzroci zagađenja vazduha u Srbiji su: sagorevanje goriva lošeg kvaliteta, loš kvalitet motornih goriva, upotreba starih vozila bez katalizatora, zastarela tehnologija u industrijskom i energetskom sektoru, nepostojanje nacionalnog katastra zagađivača vazduha, nepostojanje nacionalnog popisa gasova staklene bašte i neodgovarajuća mreža za monitoring kvaliteta vazduha.

Sve navedeno je prouzrokovalo brojne probleme, kao što su: zagađen vazduh u velikim urbanim sredinama, doprinos oštećenju ozonskog sloja, pojava atmosferskih kiselih kiša, doprinos globalnom zagrevanju i pojava hroničnih oboljenja respiratornih organa, kao i ugrožavanje zdravlja ljudi uopšte.

Glavni izvori zagađenja vazduha su zagrevanje stanova, industrijske aktivnosti i saobraćaj. Najčešće zagađujuće materije su ugljenmonoksid (CO), sumpordioksid (SO₂), azotdioksid (NO₂), mikročestice čađi. Specifične zagađujuće materije vazduha su i olovo, kadmijum, mangan, arsen, nikl, hrom, cink i drugi teški metali i organski spojevi koji nastaju kao rezultat različitih aktivnosti.

Emisija čađi iz termoelektrana i individualnih kotlarnica

Sagorevanje uglja lošeg kvaliteta u termelektranama, u kojima je još uvek loša tehnologija kontrole zagađenja, predstavlja glavni uzrok zagađenja vazduha u Srbiji. Osnovni izvori SO₂ i NO₂ su termoelektrane. Koncentracija čestica čađi i SO₂, u industrijskim naseljima, u nekoliko gradova Srbije su u okviru kritične granice, koja se povezuje sa negativnim uticajem na zdravlje. To je registrovano u nekoliko industrijskih zona, pogotvo u blizini elektrana koje koriste lignit, kao što su Obrenovac, Bor, Vranje, Kikinda i Šabac. U ovim naseljima su registrovana i veoma učestala oboljenja respirotarnih organa.

Zagađenje vazduha od čađi u urbanim sredinama, često je posledica emisije čađi iz individualnih kotlarnica, kao Beogradu, Užicu, Leskovcu, Šapcu, Nišu, Čačku i Zrenjaninu (Nacionalni ekološki plan Srbije, 2004). Problemi vezani za zagrevanje domaćinstva su izuzetno važni, jer prema podacima Američkog saveta za energetski efikasnu privredu, ukoliko bi se prosečna temperatura grejanja u domaćinstvima smanjila za 3 ^oC, uštedela bi se energija, kojoj odgovara 500 000 barela nafte svakog dana. Prema istom izvoru, zagrevanje domaćinstva predstavlja najveći udeo u potrošnji energije, čak 40%. Pojedini sistemi za zagrevanje su i neefikasni, što za posledicu ima povećano izbacivanje u atmosferu štetnih materija. Tako 12% od ukupne emisije sumpor-dioksida i azot-dioksida, koji su uzročnici kiselih kiša, potiče od zagrevanja domaćinstva.

Izduvni gasovi iz motornih vozila

Smatra se da izduvni gasovi iz motornih vozila možda i najviše doprinose zagađenju vazduha, posebno u većima gradovima. Emisija izduvnih gasova doprinosi visokim atmosferskim koncentracijama SO₂, NO₂, O₃, aldehida,

organske kiseline, taloženih materija i olova (Perkins, 1974) . U Srbiji zbog lošeg kvaliteta goriva, odnosno benzina sa dodacima olova i dizel goriva, sa visokim sadržajem sumpora, postoji visoka koncentracija sumpora i olova u vazduhu, što predstavlja posebno ozbiljan problem.

Zagađenost vazduha izduvnim gasovima iz motornih vozila je naročito velika u Beogradu. Koncentracija benzena (C₆H₆), koji je otrovan i kancerogen, 29. novembra 2006. godine u 13 časova, u centru grada, iznosila je 24 mikrograma po kubnom metru, a dozvoljena količina je 5 mikrograma po kubnom metru. Istog dana koncentracija sumpor-dioksida na Bulevaru Despota Stefana u 9 sati iznosila je 172, u 10 sati 184, a u 11 sati 155 mikrograma po kubnom metru. Inače dozvoljena vrednost koncentracije sumpor-dioksida u vazduhu je 150 mikrograma po kubnom metru. Na istoj lokaciji koncentracija mikročestica u 9 sati bila je 204, u 10 sati 234, a u 11 sati čak 271 mikrograma po kubnom metru, a dozvoljena koncentracija je 120 mikrograma po kubnom metru. Smeša mikročestica i čađi, uz povećanu vlažnost, stvorila je tipičan zimski smog .

Deponije smeća

Deponije smeća i nedostatak upravljanja otpadom doprinose zagađenju vazduha. Otpad može biti opasan jer se ne sortira, već se odlaže bez ikakve prethodne obrade, uglavnom na divlje deponije. U Srbiji postoji 170 evidentiranih deponija, ali i stotine ilegalnih, koje su različitih veličina, a odlaganje na deponije je jedini metod postupanja sa otpadom. Jedino grad Novi Sad poseduje postrojenje za delimičnu reciklažu otpada. Primarna reciklaža, koja predstavlja razdvajanje otpada na mestu nastajanja, zakonski je sprovedena, ali u praksi ona nije zaživela, jer se ne razdvaja papir, staklo i metal u posebno označene kontejnere. Reciklaža industrijskog otpada postoji samo na privatnoj inicijativi.

Na prostoru Srbije nije formirano ni jedno trajno skladište za opasan otpad, pa se takav otpad odlaže u krugu fabrike ili ilegalno na deponijama komunalnog otpada. Procenjeno je da u Srbiji nastaje oko 460 000 t godišnje opasnog medicinskog i industrijskog otpada, a u Vojvodini postoji i problem sa naftnim isplakama, koje se procenjuju na 600 000 m³ godišnje .

Medicinski otpad se deponuje na sanitarnim poljima, gde se u depresiju ili

iskopani rov, odlažu otpaci, a zatim se prekrivaju debljim slojem zemlje. Kada se nakupi sloj debljine oko 3 m, prekriva se debljim slojem zemlje i deponija se napušta. Međutim, kako su otpaci pokriveni i odvojeni od kontakta sa vazduhom, dolazi do anaerobnog razlaganja, koje daje gasovite produkte, kao što su: metan, ugljen-dioksid i sumpor- vodonik.

Eksploatacija mineralnih sirovina

Eksploatacija mineralnih sirovina je u Srbiji jako rasprostranjena. Kao i prilikom eksploatisanja bilo kog neobnovljivog resursa, prilikom eksploatisanja nafte i gasa dolazi do zagađivanja okoline. Upravo taj uticaj kao i uticaj nafte i gasa na životnu sredinu prisutan je i u Srbiji tokom njene eksploatacije i kasnijeg korišćenja.

Uticaji rudarstva na životnu sredinu mogu se pojaviti na lokalnim, regionalnim i globalnim razinama kroz direktne i indirektne rudarske prakse. Uticaji mogu rezultirati erozijom, vrtačama, gubitkom biološke raznolikosti ili zagađivanjem tla, podzemnih i površinskih voda hemikalijama koje se ispuštaju iz procesa rudarstva. Ovi procesi takođe utiču na atmosferu od emisije ugljenika koji utiču na kvalitet zdravlja ljudi i biodiverzitet. Neke metode rudarstva mogu imati tako značajne uticaje na životnu sredinu i zdravlje da rudarske kompanije u nekim zemljama moraju poštovati stroge kodekse zaštite životne sredine i rehabilitacije kako bi osigurale da se minirano područje vrati u prvobitno stanje.

Erozija

Erozija je prirodni proces pomeranja čvrstih materija (zemlje, blata, kamena, itd.) Kroz uticaj vetra, vode ili pomeranja prouzrokovanih silom gravitacije. Nasipi koji su podigli dužine reke Save i delimično Kolubare štite okolinu od potopa, ali ne i od razaranja obale za vreme brzog kretanja vode u koritima. Nestanak šume i obrađeno zemljište na nagibima je važan uzrok slivanja vode u dolinu, donose grub materijal u koritu i plave obližnji teren. Korita svih ovih reka je neregulisana i zato stalno menjaju pravac u rastresitim sredinama. Da su ova rečna korita utvrđena, pljuska u proleće, leto ili jesen ne bi bili izvori fluvijalne erozije i poplave. Pored direktnih i indirektnih šteta od potopa posebno treba ukazati na rušenje obala i međusobno poređenje sortiranog nanosa duž Zapadne Morave, Drine, Bjelice, Jadra idr.

Klizište

Klizište je kraj za stenovitu ili rastresitu stensku masu odvojenu od podloge koja pod uticajem gravitacije klizuje niže padinu. Kliženje ne mora da se kreće po očigledno definisanoj površini (klizna površina) i tada se nalazi u sredini po kojoj se kretanje kreće tela klizišta naziva klizna zona. Klizište je jedan od geomorfoloških oblika koluvijalnog procesa i geodinamički proces u inženjerskoj geologiji.

Kliženje se može razlikovati od vrlo brzinama, od najspornijih kada se kreće pritisak ne premijera, vrlo brzo kada je moguće da nastane veliki broj i da mogu biti ugroženi životi ljudi.

U starijoj literaturi na srpskom jeziku za klizište se često koristi i izraz „urvina“, koji se u suštini odnosi na pojavu odrone i ne klizišta.

Na teritoriji Srbije registrovano je više od 18.000 pojedinačnih klizašta, a postupak ih ima duplo više. Uprkos činjenici da su trećina zemlje pod rizikom i da se nakon svake poplupe aktiviraju nove "žarišta", katastar klizišta i dalje ne postoji.

Miniranje stena

Miniranje stena predstavlja kontrolisano korišćenje eksploziva i drugih metoda poput pritiska gasa kod miniranja pirotehnike ili plazma procesa, kako bi se iskopala, razbila ili uklonila stena. Najveću primenu ima u rudnicima, kamenolomima i građevinarstvu, npr. za brane ili gradnju puteva. Osim u rudarstvu, rezultat miniranja stena je često poznat kao stenski rez.

Korišćenje eksploziva u rudarstvu je počelo davne 1627. godine kada je prvi put korišćen barut umesto mehaničkih alata u mađarskom (sada slovačkom) gradu Banska Štjavnjica. Ova inovacija se brzo proširila širom Evrope i Amerike.

Danas se za miniranje stena koristi mnogo različitih vrsta eksploziva sa različitim karakteristikama. Jači eksplozivi se koriste za tvrde stene, kako bi se što efikasnije izvršilo razaranje stenskog materijala, a eksplozivi manje razorne moći se koriste u mekšim stenama da bi se generisao veći pritisak i tako postigao veći efekat. Najčešće korišćeni eksplozivi u rudarstvu danas su ANFO, jednim delom i zbog niže cene od dinamita.

Zagađenje vode

Zagađenje vode je kontaminacija vodenih sistema (npr. jezera, reka, okeana, izdana i podzemnih voda). Zagađenje vode se javlja kad se zagađivači direktno ili indirektno ispuštaju u vodu bez adekvatnog tretmana za uklanjanje štetnih jedinjenja.

Iz Kolubarskog basena, opasne materije svoj put ka centralnoj Srbiji započinju rekom Kolubarom. Trepča zagađuje Moravski sliv preko Gračanke i Sitnice, dok se iz reke Pek otrovni otpadi šire u istočnu Srbiju i Dunav.

U najzagađenije reke spadaju Stari plovni Begej, Toplica, Veliki Lug, Lugomir, Crni Timok i Borska reka, kao i kanal Vrbas - Bečej.

Zavojsko jezero, veličanstveni dragulj jugoistočne Srbije. Jedan od najvećih izvora zagađenja predstavlja otpad koji pravi pecaroši koji imaju splavove i čamce, a koji spasu bakaju u jezero ili ostavljaju obale.