Operacija Margarete

Operacija Margarete
Deo Drugi svetski rat
Karta sa ucrtanim pravcima kretanja nemačkih okupacionih trupa tokom sprovođenja operacije.
Vreme 19. mart 1944.. Mesto Kraljevina Mađarska Ishod Okupacija Mađarske i dolazak na vlast pronemačke vlade Deme Stojaja Početak Holokausta u Mađarskoj
Sukobljene strane
Kraljevina Mađarska	Nacistička Nemačka
Komandanti i vođe
Mikloš Horti	Adolf Hitler

Operacija Margarete ili Margarita (nem. Unternehmen Margarethe) je bila vojna operacija Vermahta, preduzeta tokom marta 1944. godine radi brze okupacije Mađarske od strane nacističke Nemačke.

Kratak pregled događaja

Kapitulacija Italije koja se zbila početkom septembra 1943. godine uticala je na Nemce da preduzmu mere kako bi se izbegle slične situacije u Mađarskoj i Rumuniji, pa je Vrhovna komanda 30. septembra iste godine predložila plan okupacije. Konačni nacrt plana okupacije Mađarske, nakon brojnih izmena, Hitler je odobrio 28. februara 1944. godine. Značaj Mađarske dodatno je porastao nakon što su Sovjeti prekinuli liniju železničke komunikacije Lavov-Odesa, pa je Nemcima preostalo da oslone na prugu kroz Černivce, te železničku mrežu Mađarske.

Sa svoje strane, mađarska vlada uočila je mogućnost nemačke agresije i posedovala je izveštaje o koncentrisanju nemačkih trupa na austrijskoj strani granice, ali nije preduzela nikakve pripreme da joj se suprotstavi.

Nemačko ministarstvo spoljnjih poslova je i dalje preporučivalo mirnu okupaciju Mađarske, u saradnji sa tamošnjim pronemačkim elementima. Pristalice ove opcije želele su da se pri formiranju nove, pronemački usmerenije vlade oslone na Hortijevu saradnju, čime bi se umanjili vojni i ekonomski troškovi okupacije. 15. marta, u popodnevnim časovima, Hitler je prihvatio ovaj predlog, ali vojne pripreme nije obustavio, te je mađarskog regenta pozvao da se sastanu. 18. marta, u jutarnjim časovima, mađarska delegacija predvođena Hortijem je pristigla u Salcburg. U 17 časova, posle drugog sastanka sa Hortijem, koji je i dalje odbijao da se saglasi sa okupacijom, Hitler je izdao naređenje da se otpočne sa invazijom. Tokom poslednjeg razgovora sa Hitlerom, regent se konačno saglasio sa okupacijom, pod uslovom da Nemci unekoliko uvaže političku samosvojnost Mađarske.

Dana 19. marta, u četiri časa ujutro, tri divizije iz Beograda, dve iz Zagreba, te dve oklopne iz Beča i jedna motorizovana divizija iz Krakova bez otpora su ušle u Mađarsku.

Dana 23. marta, formirana je vlada Deme Stojaja, dotadašnjeg ambasadora u Berlinu, poznatog po pronemačkoj orijentaciji. Horti se delimično povukao iz javnosti, što dobrovoljno, što iz želje da umilostivi Nemce. Već tokom leta se protiv Crvene armije borilo pola miliona mađarskih vojnika, znatno više nego prethodne godine. Okupacija je takođe rezultirala uvećanom eksploatacijom mađarske ekonomije. Takođe, Mađarska je prestala da bude utočište jevrejske populacije, te je za vreme okupacije deportovano oko pola miliona ljudi.

Takođe je bila planirana okupacija Rumunije, pod nazivom Operacija Margarete II, ali nikada nije izvršena.

Vojno-politička pozadina

Promena strateške situacije

Tokom 1943, Saveznici su konačno stekli strateško preimućstvo nad silama Osovine. Izgledi za okončanje rata u korist Nemačke značajno su se umanjili, što je uticalo na dalje zahlađenje odnosa njenih saveznika prema Hitleru. Ovakav razvoj događaja dostigao je vrhunac početkom septembra iste godine, kada je kapitulirala Italija, ključni nemački saveznik.

S obzirom da se sumnjalo da bi Rumunija i Mađarska mogle slediti italijanski primer, dodatno motivisane mogućnošću savezničke invazije na Balkanu, nemačka vrhovna komanda je 30. septembra iste godine, radi predupređivanja ovakve situacije, predložila plan okupacije Mađarske pod radnim nazivom „Operacija Margarete”. Docnije je ovaj plan preimenovan u „Operacija Margarete I”, a plan okupacije Rumunije dobio je naziv „Operacija Margarete II“.

Politička situacija u Mađarskoj

Edmund Fezenmajer, poslat krajem 1943. godine od strane nemačkog ministarstva spoljnjih poslova radi izviđanja situacije, a nakon invazije kao opunomoćeni predstavnik Rajha u Mađarskoj. Njegovi predlozi za obezbeđivanje veće mađarske saradnje sa Berlinom bez konfrontiranja sa mađarskom vladom bili su osnova za uspešnu invaziju marta 1944.

Fezenmajerov izveštaj

Još od jeseni 1943. godine, Nemci su sa nelagodom pratili političku situaciju u Mađarskoj. Novembra iste godine, nemačko ministarstvo spoljnjih poslova poslalo je Edmunda Fezenmajera kao predstavnika, sa zadatkom da izvidi mogućnost izvršenja državnog udara u slučaju da se oceni potrebnim.

Izveštaj o situaciji koji je Fezenmajer 10. decembra poslao Berlinu bio je nepovoljan po Mađare i u njemu je ukazivano da bi okupaciju trebalo izvršiti docnije, ako bi se sovjetske trupe približile mađarskim granicama, te da bi pretnjama i pritiscima na Hortija trebalo izdejstvovati postavljenje nove, pronemačke vlade kojoj bi se obezbedio određeni vid autonomije, s tim da se sam Horti ostavi na mestu šefa države. Novo mađarsko vođstvo bilo bi svedeno na ulogu izvršilaca nemačkih naređenja, a kao pogodnijeg premijera Fezenmajer je predložio Belu Imredija. U ovim promenama, navodilo se u izveštaju, svakako bi morala da učestvuje nemačka armija. Međutim, Fezenmajer je pre bio skloniji političkom nego čisto vojnom rešenju problema obezbeđivanja veće saradnje Budimpešte.

Kao glavni problem i uzročnike defetizma u mađarskom društvu označio je mađarske Jevreje, zaključujući kao u sledećem:

„ Rajh (...) danas bije bitku za postojanje i nezamislivo mi je da bi u uslovima sve surovijeg rata mogao sebi na duži rok dozvoliti udobnost da zanemari takav jedan saboterski centar. On postavlja politici Rajha zadatak da se ovim problemom (tj. Jevrejima) pozabavi i reši ga. ” — Edmund Fezenmajer, Izveštaj o Mađarskoj od 10. decembra 1943,

Odnosi Mađarske sa Osovinom i Saveznicima

Mađari su u međuvremenu nastavili pregovore sa Amerikancima i Britancima u Istanbulu. Mađarski premijer Mikloš Kalaj je pregovore vodio uz znanje i po odobrenju regenta Mikloša Hortija, što nije promaklo nemačkim obaveštajnim službama.

Kapitulacija Italije nije značajno izmenila mađarsku spoljnopolitičku praksu, pa Budimpešta, i pored toga što je razmatrala odsečni razlaz sa Osovinom, nije menjala odnos ni prema Nemačkoj, ni prema Saveznicima. Međutim, njen neodređen stav prema stvaranju Italijanske Socijalne Republike nije zadovoljio Berlin: Mađarska je prihvatila na svojoj teritoriji ambasade obe italijanske države – i one sa vladom u Rimu, i Musolinijeve u Salu.

Pismom od 12. februara 1944. godine, Horti je od Hitlera ponovo zatražio da se mađarske trupe vrate sa istočnog fronta u domovinu, što je ubrzalo pripreme za okupaciju, uprkos regentovom obećanju da će te trupe nastaviti da se bore protiv Sovjeta u Karpatima i uprkos odluci od 10. februara da se objavi opšta mobilizacija ukoliko se Sovjeti približe Lavovu. Budimpešta nije uspela da razbije zajedničke sumnje nemačkog ministarstva spoljnjih poslova i vrhovne komande, te ni da zaustavi dalje pripreme za okupaciju. Nemci su, pored ovoga, znali i za tajne pregovore između Budimpešte i Saveznika. Pored toga što se steklo uverenje da dalju vojnu saradnju od Mađara više ne treba očekivati, smatralo se i da mađarska vlada pravi probleme u vezi sa snabdevanjem.

Za to vreme su Sovjeti nastavili sa brzim napredovanjem na zapad. Sredinom februara su izvojevali značajne pobede kod Korsuna i ušća Dnjepra, a nešto zatim su uspeli da pređu Dnjestar i na nekim mestima reku Prut, uprkos očajničkoj odbrani Nemaca u Vinici. Mađarska reakcija je bila vrlo umerena: većina od ukupno dvanaest divizija u zemlji bila je u nepotpunom, mirnodopskom sastavu, a na front su poslate svega dve.

Izrada plana i pripreme

Jesen-zima 1943.

Vrhovna komanda Vermahta je već septembra 1943. razradila nacrt predložene operacije i držala trupe u pripravnosti. Delimično usled okolnosti na istočnom frontu, do kraja godine postalo je jasno da zbog nedostatka ljudstva neće biti moguće jednovremeno okupirati i Mađarsku i Rumuniju.

Plan je prvobitno predviđao da u okupaciji učestvuju i slovačke i rumunske trupe, te podelu Mađarske na tri dela. Vrhovna komanda nije u njemu naznačila dan početka sprovođenja. Ovaj nacrt otvorio je put drugom, iz novembra 1943, kojim je bilo predviđeno da se angažuju samo nemačke jedinice. Nakon objavljivanja zaključaka sa Teheranske konferencije (28.11-01.12.1943) došlo je do izvesnog smanjenja napetosti, s obzirom da invaziju na Balkan više nije trebalo očekivati.

Januar-februar 1944.

Nemački avioni Meseršmit Bf 110 lete iznad Budimpešte, januara 1944, dva meseca pred okupaciju. Prvobitni nemački plan podrazumevao je bacanje propagandnih letaka na prestonicu, što je otkazano, budući da je Horti na okupaciju pristao.

Kao u slučaju prvobitnog plana, pogoršanje vojne situacije na istočnom frontu je ponovo onemogućilo prikupljanje potrebnih trupa. Januara i februara 1944. godine, pošto je ocenjeno da su raspoložive trupe nedovoljne, Vrhovna komanda je ponovo izmenila plan. Februara 1944. godine, Hitler je odredio prvu polovinu marta kao rok za izvršenje operacije, a kao odgovornog za izvršenje odredio je zapovednika Jugoistoka, generala-feldmaršala Maksimilijana Fon Vajhsa. Predviđeno je da u okupaciji učešće uzmu i rumunske i slovačke trupe, već u zavisnosti od situacije, ali je ovo docnije odbačeno.

Krajem februara, Jon Antoanesku posetio je Hitlera i tom prilikom bio je obavešten o sadržini plana. Pošto je rumunski lider odbio da se odrekne teritorijalnih pretenzija prema Mađarskoj, Hitler je odlučio da ne računa na saradnju sa Bukureštom, ali ga je poseta uverila da nije potrebno spremati se za okupaciju Rumunije, pa su se Nemci usredsredili isključivo na Mađarsku. Njen je značaj dodatno porastao nakon što su Sovjeti prekinuli liniju komunikacije prugom Lavov-Odesa, zbog čega je Nemcima jedino preostalo da oslone na prugu kroz Černivce i železničku mrežu Mađarske, nad kojima je bilo neophodno osigurati kontrolu. Berlin je bio naročito zainteresovan za njen zapadni deo i tamošnja naftonosna polja.

Prve jedinice koje su imale da uzmu učešće u operaciji počele su da se koncentrišu u Beču 29. februara 1944. godine. Druge formacije, koje su imale da simuliraju prebacivanje preko mađarske teritorije na istočni front, počele su da se pripremaju u Zapadnoj Evropi i na Balkanu.

Mart 1944.

U martu je Crvena armija započela prolećnu ofanzivu, što je dodatno uticalo na izmenu planova – odbačena je i ideja da se pod plaštom tobožnjeg premeštanja nemačkih trupa preko teritorije Mađarske zauzmu najvažniji gradski centri. 3. marta, Hitler je promenio vreme početka operacije, prvobitno određeno za kraj meseca, a izvršenje poverio izvršenje dvema divizijama koje su bile kadrije za brže delovanje. Konačni datum invazije određen je za 12. mart, a trebalo je da učestvuju tek neke od prvobitno određenih divizija. Ova verzija plana odobrena je sutradan, a između 5. i 6. marta jedinicama je izdato naređenje da se radi tobožnjih manevara koncentrišu kod Beča.

Sovjetsko napredovanje kod Ternopolja iznova je omelo nemačke planove. Jedinice određene za invaziju morale su biti poslate na istočni front, a trebalo je da ih zamene druge iz Zapadne Evrope. 7. marta, general Ferč, zapovednik operacije, javio je Vrhovnoj komandi da se sa okupacijom ne može početi pre 18. marta, pa je početak odgođen za nedelju, 19.

Poslednjim izdatim naređenjem značajno su izmenjeni prethodni planovi: nova uputstva predviđala su da glavni napad bude sa severoistoka, odakle će na Budimpeštu ići tri divizije, sa motorizovanim i oklopnim jedinicama, uz podršku manjih slovačkih. Ovoj skupini kao glavnoj imala je da se priključi jedna iz Hrvatske, sačinjena od dve divizije, te jedna iz Srbije, odnosno Banata, sastavljena od ostalih divizija. Dana 12. marta, Hitler je konačno potvrdio plan operacije, bez prorađivanja pojedinih aspekata, kao što su definitivni datum početka operacije i okupacija oblasti istočno od reke Tise. Bilo je predviđeno da se čisto vojne jedinice sjedine sa oko pet stotina članova Gestapoa, kao i sa oko 200-300 pripadnika Ziherhajtsdinsta i SS-zonderkomandosa Adolfa Ajhmana, koji su imali da vrše politička hapšenja i hapšenja Jevreja. Konačno je odlučeno i da se jedinice iz zemalja-saveznica Osovine ne koriste, iako je Hortiju docnije Hitler njima pretio. Mađarske jedinice trebalo je razoružati i internirati u kasarne, a sav otpor je imao biti ugušen. Pored marša na Budimpeštu, nemačko zapovedništvo razmatralo je mogućnost zauzimanja strateških mađarskih pozicija, a potrebne trupe bi u zemlju ušle pod vidom tobožnjeg prelaska mađarske teritorije do linije fronta. Kada su Nemci zatražili od mađarske vlade dozvolu da ove trupe prođu kroz prestonicu, Budimpešta je odgovorila negativno.

Mađarska pasivnost

Sa svoje strane, mađarska vlada uočila je mogućnost nemačke agresije i posedovala je izveštaje o koncentrisanju nemačkih trupa na austrijskoj strani granice, ali nije preduzela nikakve pripreme da joj se suprotstavi. Prilikom konsultacija sa mađarskim vrhovnim štabom, nemački ambasador je porekao da se trupe koncentrišu i kasnije rekao da se radi o manevrima. Premijer Kalaj je pasivnost svoje vlade objašnjavao verovanjem da bi okupacija za Nemce bila pogrešna, kao i nemogućnošću da se dva korpusa koja su tada bili raspoređena severno od Karpata i u Transilvaniji povuku da bi branili prestonicu. Vlada je, međutim, računala da bi na raspolaganju imala tri nedelje za pripremu odbrane, što je period koji je protekao od dana kada su primljene prve vesti o grupisanju nemačkih jedinica, krajem februara, do početka invazije.

Uprkos tome što su mađarske snage bile lošije naoružane, Nemci su imali u obziru da je u to vreme u Mađarskoj pod oružjem bilo oko 350.000 vojnika. Sovjeti su takođe bili na oko sto kilometara od mađarske granice. Pored trupa stacioniranih na istočnom frontu, Budimpešta se, ne računajući rezervu, mogla osloniti na divizije raspoređene u karpatskom delu, i to na jednu oklopnu diviziju, dve pešadijske i dve planinske, te na još jednu oklopnu, jednu konjičku i sedam pešadijskih koje su bile raspoređene po ostatku zemlje, od kojih tri u njenom zapadnom delu, što bi ih po brojnosti činilo ravnim protivnikom nemačkim trupama koje su određene za okupaciju. Međutim, na poslednjem sastanku zapovednika operacije, 14. marta, potvrđeno je da Mađari ne preduzimaju nikakve odbrambene protivmere.

Ni sve brojnije glasine iz raznih izvora o neminovnosti okupacije nisu promenile stav vlade, koja je nastavila sa radom ne preduzimajući mere za odbranu od invazije. Moguće žrtve okupacije – socijalisti, liberali i Jevreji – nisu bili pripremljeni da izbegnu hapšenja. Vođstvo socijalista nije uspelo da pripremi prelazak na podzemno delovanje, s obzirom da se tu nastupilo neorganizovano, što je pogodovalo njihovim rivalima, komunistima.

Izvršenje operacije

Sastanak u Kleshajmu

Nemačko ministarstvo spoljnjih poslova preferiralo je mirnu okupaciju zemlje u saradnji sa pronemačkim elementima. Pristalice ovog nastupa, uključujući Fezenmajera i Ziherhajtsdinst, želeli su da se oslone na Hortijevu saradnju radi ustoličenja nove, više nemački orijentisane vlade, uz svođenje vojnih i ekonomskih rashoda na najmanju meru. 15. marta, u popodnevnim časovima, Hitler je ovaj predlog prihvatio, ali vojne pripreme nije obustavio, a mađarskom regentu je poslao poziv da se 18. marta, dan pre invazije, sastanu u dvorcu Kleshajm kod Salcburga.

Hortija je sa pozivom upoznao nemački ambasador, na zahtev Ribentropa, posle svečanosti koja je u operi priređena povodom nacionalnog praznika. Hortiju je rečeno da na sastanku imaju da se prosude vojna pitanja sa saveznicima Rajha, te da će slični sastanci biti održani sa vođama Hrvatske, Rumunije i Bugarske. Zatraženo je da se poseta obavi u petak ili subotu, pošto Hitler namerava da putuje u nedelju, te da se odgovor na poziv dostavi najkasnije do podneva četvrtka, 16. marta.

Sledećeg jutra, Horti je odlučio da prihvati poziv i pored Kalajevog protivljenja, a po nagovoru načelnika Vrhovnog štaba, koji je od regenta tražio da kod Hitlera izdejstvuje dozvolu za povlačenje mađarskih trupa sa istočnog fronta. Još jednom mađarski lideri nisu uspeli da predvide da bi Hitler mogao pokrenuti invaziju za vreme regentovog odsustva iz zemlje. 17. marta, Horti je sa pratnjom otputovao u tajnosti kako bi izbegao publicitet, a prethodno je mađarskom ambasadoru u Nemačkoj naređeno da ga dočeka u Beču. Delegacija je pristigla u Salcburg sledećeg jutra.

Zamak Kleshajm, mesto sastanka Hitlera i Hortija, gde se potonji pomirio sa mirnom nemačkom okupacijom zemlje i odustao od abdikacije.

U međuvremenu je nemačka strana već napravila nacrt zaključaka sa predstojećeg sastanka. Radi učvršćivanja saveza sa Rajhom, Kalaja je na mestu premijera trebalo da zameni Bela Imredi, i pored Hortijevih obećanja da se to bez njegove volje neće desiti. Nemačka bi zadržala pravo da odobri naimenovanje ostalih ministara iz resora odbrane, a nemačke trupe bi imale pravo da uđu u zemlju radi podrške novoj vladi. Mađarske vojne snage imale su da se potčine Vrhovnoj komandi Vermahta, mađarska vojna i ekonomska podrška imala je da se pojača, a regent bi proklamacijom pozvao stanovništvo i vlasti da sarađuju sa nemačkim vojnim snagama. Takođe, Berlin je i eliminaciju mogućih protivnika Nemačke postavio kao uslov oko koga nema pregovora.

Dana 18. marta, Hitler je u društvu Ribentropa primio mađarsku delegaciju, te su posle protokolarne dobrodošlice koja je trebalo da smanji tenzije domaćini i gosti automobilom otišli do palate. Kada su pristigli, Hitler je sa Hortijem razgovarao u četiri oka i predočio mu nameru da okupira Mađarsku kako bi je sprečio da promeni stranu u ratu. Gnevan zbog Hitlerovih optužbi da se Mađarska priprema da izda Nemačku, regent je napustio dugi sastanak, ali je na nagovor svojih pratilaca popodne nastavio neugodne pregovore.

Ručak, kome je Horti isprva odbio da prisustvuje, odvio se u atmosferi zahladnelih odnosa. U 17 časova, nakon sastanka na kome je Horti ponovo odbio da podrži okupaciju, Hitler je naredio da invazija otpočne. Horti je pokušao da se vrati u Mađarsku, ali mu Nemci nisu dozvolili da se ukrca na voz, ukazujući da zbog navodnih vazdušnih napada savezničkih snaga to nije moguće. Regent je bez uspeha pokušao da telefonom dobije premijera u Budimpešti; domaćini su i to pravdali savezničkim bombardovanjem, koje je navodno prekinulo linije. Sam Kalaj je još od noći 17. marta takođe bezuspešno pokušavao da kontaktira delegaciju u Austriji.

Posle daljih razgovora između nemačkih i mađarskih predstavnika, načelnik mađarske Vrhovne komande je uzaludno molio Hitlera da zaustavi napredovanje nemačkih jedinica. Oko 19 časova, Ribentrop je ponudio Hortiju da potpiše kominike kojim se potvrđuje prijateljski karakter prodora nemačkih snaga u Mađarsku, što je ovaj odbio. Međutim, ministar spoljnjih poslova, ambasador u Berlinu i načelnik generalštaba bili su voljni da prihvate Hitlerova obećanja da će povući trupe čim bude formirana vlada koju bi mogao smatrati prihvatljivom, uz uslov da Horti ostane regent i odustane od abdikacije kojom je tokom prethodnog sastanka pretio. Dodatno uveren u prikladnost ostanka na mestu šefa države, Horti se saglasio sa zahtevima svojih pratilaca. Sat kasnije, ponovo je razgovarao sa Hitlerom i saglasio se sa vojnom okupacijom Mađarske, pod uslovom da Nemačka unekoliko uvaži njenu političku samosvojnost. Sastanak se završio njegovim prihvatanjem da ostane regent, te nije bilo vremena da Nemci svoje zahteve predstave u pojedinostima, već je o njima Fezenmajer kao novopostavljeni opunomoćeni predstavnik morao da razgovara sa Hortijem tokom povratka u mađarsku prestonicu. Voz sa delegacijom konačno je krenuo oko 21:30.

Mađarski ustav, koji je pretpostavljao premapotpis premijera na odluci o postavljenju novog ministarskog saveta, pružio je Hortiju priliku da privremeno izbegne smenu Kalaja i formiranje vlade u skladu sa nemačkim zahtevima. Sporazum koji je postignut tokom sastanka nije uključen u zvanični dokument o dogovorenim uslovima. Sporazum sa Hortijem izmenio je nemačke planove: odustalo se od bacanja letaka nad Budimpeštom, smanjen je i broj jedinica uključenih u operaciju, a odlučeno je i da se pojedine tačke, npr. Budimski dvorac, ne okupiraju. U principu se odustalo i od razoružavanja mađarskih trupa.

U noć 18. marta, pošto je od ministra odbrane primio šifrovanu poruku iz Kleshajma, Kalaj je sazvao hitan sastanak visokih vojnih zapovednika, koji su tom prilikom odbili da pruže otpor nemačkoj invaziji. O ovoj odluci odmah je obavešten nemački vojni ataše. Kalaj je takođe oklevao da se suprotstavi invaziji dok ne sazna kakav je stav prema njoj zauzeo regent. Ataše ga je u ranim jutarnjim časovima izvestio da se Horti sa njom saglasio. Premijer je naredio vojsci da se povuče u kasarne, a policiji da ne pruža otpor. Za to vreme je voz sa mađarskom delegacijom bio zadržan u Beču na oko tri časa, sve dok prve nemačke jedinice nisu prešle granicu. Do vremena kada je voz stigao do granice, nemačke snage su bile u blizini Budimpešte.

Invazija

Grupa jug 8. SS konjička divizija Florijan Gajer 42. lovačka divizija 201. brigada SS 202. oklopni bataljon Tri motorizovana puka 92. grenadirski puk Divizija Brandenburg 5. policijski puk SS Grupa jugoistok 1. brdska divizija 367. pešadijska divizija 18. SS dobrovoljačka motorizovana divizija Horst Vesel Grupa severoistok Oklopna divizija za obuku 16. SS motorizovana divizija Rajhsfirer SS Jedan bataljon 5. SS oklopne divizije Viking 997. artiljerijski bataljon Grupa sever Tri ojačana puka iz divizija Brandenburg i Velika Nemačka, te tenkovskog korpusa Feldhernhale Drugi 21. oklopna divizija Dva padobranska bataljona

Dana 19. marta, u 4 časa ujutro, dok je mađarska delegacija još bila na putu natrag, nemačke trupe su započele invaziju. Tri divizije iz Beograda, dve iz Zagreba, dve motorizovane iz Beča i jedna iz Krakova ušle su u zemlju. U operaciji je učestvovao 22. armijski planinski korpus, koji je pod komandom Huberta Lanca prodro iz Srbije i Slavonije, 69. armijski korpus Ernsta Denera iz Hrvatske, 58. rezervni tenkovski korpus Valtera Krigera iz bečke oblasti i 78. armijski korpus za specijalne namene, koji je prodro iz oblasti Krakova. Fon Vajhsov šef štaba, Herman Ferč, koordinirao je akciju iz Beča.

Ove snage nisu naišle ni na kakav otpor, iako je tek nekoliko mađarskih jedinica dobilo naređenje da ga ne pružaju. U zoru su se nemački padobranci spustili na glavne aerodrome i okupirali ih. Istoga jutra, nemački general se pojavio pred Kalajem i upozorio ga da će bilo kakav otpor okupaciji povući za sobom ulazak trupa iz susednih zemalja. Kalaj se sa Hortijem sreo oko 10 sati u prisustvu nemačke počasne garde i saopštio mu da Nemci kontrolišu sve strateške tačke u zemlji. Istočno od Tise su bili razmešteni jedino padobranci koji su zauzeli tamošnje aerodrome. 21. marta, severna i južna skupina su se susrele i razmeštanje trupa završilo se na liniji reke Tise.

Neposredno zatim, Nemci su uz pomoć mađarskih desničara počeli da privode protivnike iz reda levičara, liberala i istaknutih britanskih simpatizera, kao i pojedine ugledne Jevreje. Kalaj je izgubio kontrolu nad policijom.

Okupacija i posledice

Kolaboracionistička vlada

Horti je, vrativši se u Budimpeštu, isprva odbio da prihvati Imredija za premijera, što je Hitlera navelo da uputi pojačanje razmeštenim trupama. Nemačke pretnje su urodile željenim plodom: 23. marta, Deme Stojaj, do tada ambasador u Berlinu, poznat po pronemačkoj orijentaciji, formirao je vladu koja, doduše, nikada nije dobila potpunu okupatorsku podršku. Berlin je u svakom slučaju očekivao da će docnije uspeti da izdejstvuje postavljenje poželjnih osoba za ministre i tolerisao je Stojaja dokle god je ovaj ispoljavao želju da sarađuje pri rešavanju „jevrejskog problema“ i pojača snabdevanje Nemačke.

Zadržavanje mađarske vojske u ratnim operacijama

Iako je prvobitno bilo planirano da se imobiliše, mađarska vojska je zadržana u operacijama zbog sovjetskog napredovanja sa severa i istoka, kao i zbog mogućnosti britansko-američke invazije Balkana, pa je jedan deo trupa poslat da brani prolaze kroz Karpate, a kada su Sovjeti ušli u sektor oko Ternopolja. Hitler je naredio da se na front pošalju i dodatne mađarske trupe. Već tokom leta se sa Sovjetima tuklo oko pola miliona mađarskih vojnika, što je bilo znatno više nego prethodne godine.

Blagodareći saradnji pronemački orijentisanih mađarskih oficira, Nemci su bili u mogućnosti da povuku iz Mađarske blizu polovine trupa koje su učestvovale u operaciji, a do sredine aprila je većina njih napustila zemlju. Vršenje policijskih zadataka okupator je preneo na kolaboracionističku vladu, posebno na žandarmeriju.

Ekonomsko potčinjavanje Mađarske

Mađarska privreda je usled okupacije podvrgnuta uvećanoj eksploataciji, što je i dodatno olakšano dolaskom nemačkih nadzornika. Zemlja je potpala pod efektivnu kontrolu Rajha, koji ju je vršio preko svog opunomoćenog predstavnika. Stara administracija je, međutim, nastavila da obavlja poslove u saradnji sa okupatorom, sarađujući pri sprovođenju mera represije i izrazitog ekonomskog potčinjavanja zemlje.

Početkom aprila su Nemci poslali nadzornike radi podizanja proizvodnje naoružanja i dobili obećanje da će pedeset hiljada radnika biti poslato na rad u fabrikama Rajha, kao i da će deo mađarskih poljoprivrednih rezervi biti ustupljen Nemačkoj. Berlin je uspeo da natera Budimpeštu da preuzme sve troškove okupacije, po Fezenmajerovom obračunu, kao i troškove izvoza proizvoda u Nemačku. Na ministarskom sastanku od 19. aprila, nemačko ekonomsko vođstvo je sa Hitlerom utanačilo maksimum poljoprivredne, industrijske i komercijalne eksploatacije Mađarske od strane Rajha, kao i oslobođenje od plaćanja za robu uvezenu iz nje. Eksploatacija je pravno uobličena ekonomskim sporazumom između dve zemlje od 2. juna.

Progon političkih protivnika i Jevreja

Već prvoga dana okupacije, Gestapo je uhapsio većinu političkih protivnika, uključujući neke poslanike i senatore, savezničke vojnike, nekoliko hiljada izbeglica, uglavnom Poljaka, te jevrejske industrijalce koji su se sklonili u italijanskoj ambasadi. Tada je i vlada podnela ostavku, a Kalaj zatražio azil u ambasadi Turske. 29. marta su zabranjene partije liberalne i levičarske opozicije. Horti se delimično povukao iz javnosti, što svojevoljno, što pod pritiskom Nemaca. Nad sindikatima su kontrolu vršili vladini delegati, nekoliko stotina publikacija je zabranjeno, a na ključne pozicije administracije dovedeni su novi ljudi.

Mađarska je prestala da bude utočište jevrejskoj populaciji. Prve antijevrejske mere, preduzete tokom marta, bile su uvod u deportaciju oko pola miliona ljudi, a prva naređenja o tome bila su izdata 7. aprila. Sa prvim jedinicama regularne vojske stigao je i Adolf Ajhman, predvodivši operativnu grupu koja imala da sprovodi antisemitske mere u saradnji sa mađarskim ministarstvom unutrašnjih poslova, u sklopu kojih je oko 550.000 Jevreja iz Mađarske, anektiranih čehoslovačkih oblasti, Rumunije i Jugoslavije odvedeno u nacističke logore smrti

Reakcija Saveznika

Reagujući na događaje, Saveznici su od početka aprila do leta intenzivno bombardovali zemlju, nanoseći ozbiljnu štetu mađarskoj proizvodnji i linijama komunikacije. Tokom bombardovanja nastradalo više hiljada ljudi, dok je desetine hiljada vlada evakuisala iz prestonice. I mada je Berlin obećao zaštitu, bombardovanju se nije na efikasan način suprotstavilo.

Operacija Margarete II

Operacija Margarete II bio je naziv planirane nacističke invazije Rumunije, uz upotrebu nemačkih i mađarskih snaga, za slučaj da rumunska vlada odluči da Sovjetskom Savezu ponudi kapitulaciju i promeni stranu u ratu. Rumunija je zaista i kapitulirala avgusta 1944. godine, posle državnog udara kralja Mihaja, ali operacija nije sprovedena.

Vidi još

• Mađarska u Drugom svetskom ratu
• Operacija Pancerfaust

Literatura

• Erickson, John (1999). Stalin's War with Germany: The road to Berlin. Yale University Press. ISBN 978-0-300-07813-8. 
• Sedlar, Jean W. (2007). The Axis Empire in Southeast Europe, 1939—1945. BookLocker.com. ISBN 978-1-60145-297-9. 
• Cesarani, David (2005). Eichmann: His Life and Crimes. London: Vintage. str. 159—195. ISBN 978-0-09-944844-0. 
• Cornelius, Deborah, S (2011). Hungary in World War II: Caught in the Cauldron (na jeziku: engleski). Fordham University Press. str. 542. ISBN 978-1-283-42821-7. Arhivirano iz originala 04. 01. 2019. g. Pristupljeno 03. 01. 2019. 
• Fenyö, Mario D (1972). Hitler, Horthy and Hungary: German-Hungarian Relations, 1941—44 (na jeziku: engleski). Yale University Press. str. 292. ISBN 978-0-300-01468-6. 
• Gyula, Juhász (1979). Hungarian foreign policy, 1919—1945 (na jeziku: engleski). Akadémiai Kiadó. str. 356. ISBN 9789630518826. 
• Macartney, Carlile, Aylmer (1957). October fifteenth: a history of modern Hungary, 1929—1945. Part II (na jeziku: engleski). Edinburgh University Press. str. 519. OCLC 834994753. 
• Ránki, György (1965). „The German Occupation of Hungary”. Acta Historica Academiae Scientiarum Hungaricae (na jeziku: engleski). 11: 261—283 — preko JSTOR. 
• Ránki, György (april 1966). „L'occupation de la Hongrie par les allemands”. Revue d'histoire de la Deuxième Guerre mondiale (na jeziku: francuski). 62: 37—52 — preko JSTOR.