Pomaz

Koordinate: 47° 38′ 51″ S; 19° 01′ 37″ I / 47.6474° S; 19.02699° I / 47.6474; 19.02699
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Pomaz
mađ. Pomáz
Pomaz, palata Teleki
Zastava
Zastava
Grb
Grb
Administrativni podaci
Država Mađarska
RegionCentralna Mađarska regija
ŽupanijaPešta
SrezSentandreja
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 16.677
 — gustina340,07 st./km2
Geografske karakteristike
Koordinate47° 38′ 51″ S; 19° 01′ 37″ I / 47.6474° S; 19.02699° I / 47.6474; 19.02699
Vremenska zonaUTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Površina49,04 km2
Pomaz na karti Mađarske
Pomaz
Pomaz
Pomaz na karti Mađarske
Poštanski broj2013
Pozivni broj26
Veb-sajt
pomaz.hu

Pomaz (mađ. Pomáz) je grad u neposrednoj blizini Budimpešte, Peštanska županija u Mađarskoj. Nalazi se na željezničkoj pruzi i ima željezničku stanicu. Po podacima iz 2009. godine Pomaz je imao 16.677 stanovnika.

Pomaz je poznat po prisutnosti srpske manjine, nekada veoma brojne, a danas i dalje prisutne. Pomaz spada u naselja u Mađarskoj sa više od 100 pripadnika srpske zajednice. U naselju postoji Srpska pravoslavna crkva. Škola ne postoji, već srpska deca pohađaju osnovnu školu i gimnaziju na srpskom jeziku u obližnjoj Budimpešti. Takođe, mesni Srbi i dalje čuvaju svoj jezik i običaje.

Prirodne odlike[uredi | uredi izvor]

Naselje Pomaz nalazi uz Dunav, na desetak kilometara severno Budimpešte ispod gorja Piliš. To je danas prvo predgrađe Budimepšte severno od Budimskog dela grada i širenjem je spojeno sa gradom na jugu i sa Sentandrejom na severu. Površina hatara naselja je 49,04 km².

Istorija[uredi | uredi izvor]

Današnje naselje naseljeno nastalo je tokom još u 14. veku i prvobitno stanovništvo su najstarije naseljeni Srbi u Mađarskoj[traži se izvor]. Srpska pravoslavna crkva podignuta je u tom periodu u gotskom stilu, ali je kasnije preoblikovana u baroknu (1719-22.). Do 19. veka naselje je bilo pretežno srpsko. Posle Prvog svetskog rata deo srpskog stanovništva se iselio u srpske delove novoformirane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Posle Drugog svetskog rata širenjem urbane aglomeracije Budimpešte, Pomaz se počeo naglo širiti i od sela je prerastao u veliko gradsko predgrađe.

Srbi u Pomazu[uredi | uredi izvor]

Kada su Srbi izbegli iz svoje stare postojbine, prešli su pod patrijarhom Čarnojevićem u Ugarsku. Već 1690. godine naselili su se u Pomazu, i dugo bili jedini stanovnici. Pomazski Srbi odavno se znalo, najviše govore hercegovačkim narečjem. Kasnije se tu naseljavaju Nemci. Jedan putopisac je primetio: "naročito Pomaz leži na lepom mestu." Iza je bio breg zvani "Černa gora", a niže njega to naselje, položeno u zelenoj ravnici.

Pomazski Srbi su se potpisali na jednom dokumentu 1704. godine, predvođeni sa birovom Ostojom i kapetanom Jovanom sa eškutima i svim Hrišćanima, koji se nalaze u Pomazu.[1] Na drugim dokumentima iz 1707., 1730., 1732. i 1735. godine sastavljenim u Budimu donjoj varoši Tabanu, pored svog pečeta, potpisali su se "Mi Hristjani mali i veliki mjesta Pomaza." Godine 1745. opština Pomaz je namenila za izdržavanje škole 25 f.[2] Pominju se 1748. godine u Budimu - Tabanu, pop Dimitrije i pop Andrej parosi u Pomazu, kao i tamošnji birov i eškuti.

Praktična znanja o vinu i vinogradarstvu dobrodošla su bila svakom ekonomu. Godine 1816. jednu takvu knjigu uzeli su žitelji Pomaza: pop Stefan Teodorović paroh, Andrej ot Belogradi jerođakon i mesni školski direktor, Živko Vujić sa sinom Simeonom "studentom" filozofije u Pešti.[3] Prenumeranti poznate Dositejeve knjige bili su 1818. godine sveštenici iz Pomaza: Andrej ot Belegradi jerođakon i Stefan Teodorović paroh i katiheta (tu i 1826).[4] Pavlovićev "Srpski narodni list" imao je (1839) jednog pretplatnika iz mesta.[5] Berićevu knjigu o životu Hristovom kupili su 1831. godine stanovnici Pomaza: Petar Elisejčić učitelj, trgovci Aleksije Lupa, Vasilije Lupa, Dako Poskurica, te građani Petar Maksimović kasapin i Ignjat Maksić zemljedelac.[6] Praktičnu knjigu - mađarsko-srpsku gramatiku nabavili su 1833. godine neki žitelji pomaski. Bili su to: pop Stefan Teodorović, Lazar Pavlović učitelj, trgovački kalfa Sava Marković iz Novog Sada, te učenik Mako Crnogorac, a ostalo su zemljedelci - Jovan i Svetozar Crnogorac, Georgije Kolarović i Jakov Čiplinin.[7] Paroh u Pomazu, bio je i 1836. godine pop Stefan Teodorović. Pretplatili su se izvesni stanovnici Pomaza na jednu knjigu atraktivnog, stranog naslova. bili su to 1846. godine sledeći čitaoci: pop Stefan Teodorović paroh i lokalni školski direktor, dve dame - Ekatarina ot Belgradi i Ekatarina Janković, dve devojke iz porodice Lupa i na kraju skupljač pretplate učitelj Teodor Dimić.[8] A opštinski beležnik Đorđe Mitrić u Pomazu, priložio je 1862. godine u Sentandreji 2 f. za Crnogorce. Novac je lično preuzeo crnogorski kapetan Milo Stefanov.

Srpsku knjigu kupili su stanovnici Pomaza 1870. godine, a skupljač pretplate bio je srpski učitelj Pavle Plavšić sa svojih 15 kupaca - sve učenika.[9] On je učitelj u mestu i 1894. godine.

Po državnom šematizmu pravoslavnog klira Ugarske iz 1846. godine, pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano 1720. godine (ili još 1691), a crkvene matične knjige se vode od 1752. godine (ili 1750). U mestu sa jednom parohijom je 1846. godine bilo 980 pravoslavnih duša. Srpska pravoslavna crkva je posvećena Sv. velikomučeniku Georgiju iz 1722 godine, a paroh je 1846. godine pop Stefan Teodorović. Templo je oslikano takođe 1722. godine. [10]

1846. godine, dakle, pre mađarske bune, u Pomazu postoji srpska narodna škola koju pohađa 75 đaka, kojima predaje učitelj Teodor ili Todor Dimić. Ovaj se bavio pored pedagoškog rada sa decom, i književnošću i prevodilaštvom. Napisao je radeći u Pomazu, "Bukvar", i to novim, vukovskim pravopisom, koji je međutim ostao u rukopisu. Takođe je preveo na srpski jezik knjigu: "Rukovodstvo k' čestnosti i pravosti". Sastavio je i objavio "Crkveno-školski kalendar". Objavljivao je publicističke napise u listovima, poput "Ocena na ispitu", u Letopisu matičinom.[11] Za fond Školskog lista dao je 2 f. pop St. Teodorović paroh i školski upravitelj. Srpski narodni učitelj u Pomazu 1868. godine je Đorđe Tošković.

Bilo je 1865. godine u Pomazu, u jednoj srpskoj pravoslavnoj parohiji treće platežne klase, 1002 Srba stanovnika.[12] Godine 1872. u Pomazu je 1847. godine bilo popisano 980 Srba, a dve decenije kasnije, broj se smanjio na 926 duša.[1]

Petar Lupa je bio poslanik iz Pomaza 1893. godine, a njegov rođeni brat Veselin Lupa zemljeposednik. Oni su 1901. godine kao veleposednici, o svom trošku nazidali školsko zdanje u Pomazu. Škola je napravljena u crkvenoj porti, sa učionicom za 80 učenika, a u okviru nje je učiteljski stan.[13] To je bio zaista veliki patriotski čin, jer su ugarske prosvetne vlasti tada podizale u Pomazu državnu osnovnu školu, u koju je trebalo i srpska deca da pređu. Međutim braća su to osujetila, gradeći zgradu, za srpsku veroispovednu školu. Nova škola je osveštana o Maloj Gospojini 1901. godine. Na svečanosti je jedan učenik recitovao poznatu Zmajevu pesmu: "Gradite škole deca vas mole", a mesni paroh Đorđe Golub (tu i 1890) je održao lep govor o značaju narodne prosvete.[14] Pomaz je upisao 1895. godine 50 akcija Srpske banke u Zagrebu. Učitelji u Pomazu: Todor Dimić (pre 1848), Georgije Tošković (1861), Pavle Plavšić (1870-1894), Stevan Stojić (1907-1911). Srbin iz Pomaza, Nikola Petrović je javno prihvatio na sebe obavezu da svake godine, počev od 1912. dok bude živ, daje po 200 kruna srpskoj školi u obližnjem mestu Čobancu, za njeno izdržavanje.

Srpski izvor iz 1905. godine svodi "račune" viševekovnog bitisanja pomaskih Srba. U mestu koje je velika opština, ima 750 domova, od kojih su 170 srpski, a od ukupnog broja stanovnika 4458, Srba je bilo 776. Tu se nalaze srpska crkva i škola. Crkva je u vrlo dobrom stanju, crkvena opština je organizovana i uređena, ima parohijski dom i srpsko pravoslavno groblje. Parohija je treće platežne klase, zemljišni posed 32 kj, a paroh pop Đorđe Golub rodom iz Pomaza, koji u rodnom mestu služi 20 godina. Škola je srpska veroispovedna, koju pohađa 70 đaka u redovnoj, i 21 u nedeljnoj nastavi. Školski upravitelj je paroh, a učitelj Stevan Stojić rodom iz Srpskog Velikog Sentmikloša, stalno namešten dve godine.[15]

Savremeno doba[uredi | uredi izvor]

Početkom 21. veka u Pomazu postoji u centru mesta srpska pravoslavna crkva posvećena Sv. Đorđu. Sadašnja, treća po redu crkva podignuta je u drugoj polovini 18. veka, a ikonostas je delo ruku nepoznatog školovanog ikonopisca. U crkvenoj porti je pet starih spomenika iz 18. i 19. veka, sa nečitkim slovima. Na istočnoj granici mesta nalazi se srpsko groblje, ograđeno. Tu se nalazi Mauzolej porodice Lupe-Mandić, podignut 1912. godine, trudom dr Milana Mandića a izgleda po želji Veselina Lupe. Projektant te kapele je bio poznati arhitekt Milan-Mihalj Harminc. Tu su 1913. godine skupljeni posmrtni ostaci članova porodice Lupe sa tog groblja, i preneti u kriptu kapele. Groblje se delimično održava, ima 881 popisan spomenik sa epitafima na crkveno-slovenskom i srpskom jeziku.[16] U Pomaz je svojevremeno u mladosti više puta dolazio u goste veliki srpski naučnik Nikola Tesla. Svraćao je kod svoj ujaka, meštanina Pomaza, Paje Mandića inače zeta pomenute imućne porodice Lupa. Na kući porodice Lupa obnovljena je 2013. godine, dvadeset godina ranije postavljena spomen-ploča Nikoli Tesli. Bila je to zasluga mesne Zadužbine za srpsku manjinu i njenog predsednika dr Ivana Goluba.[17]

Znamenitosti grada[uredi | uredi izvor]

Pomaz je poznat i po ansamblu „Vujičić“, koji je osnovao poznati mađarski Srbin Tihomir Vujičić, a koji već niz decenija izvodi muziku vezanu za Balkan i Južne Slovene.

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Demografija

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Gradski muzej
    Gradski muzej
  • Srpska spomen-kuća
    Srpska spomen-kuća
  • Reformatska crkva
    Reformatska crkva

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1872. godine
  2. ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1886. godine
  3. ^ Prokopije Bolić: "Soveršen vinodelac", Budim 1816. godine
  4. ^ Dositej Obradović: "Mezimac", Budim 1818. godine
  5. ^ "Srbski narodni list", Budim 1839. godine
  6. ^ Jovan Berić: "Žitije Gospoda našeg Isusa Hrista", Budim 1831. godine
  7. ^ Emeriko Salaj: "Mađarsko-serbska gramatika", Budim 1833. godine
  8. ^ Petar Jovanović: "Metastazijev Atila Regul", Novi Sad 1846. godine
  9. ^ Vuk. St. Karadžić: "Srpske narodne pripovetke", Beč 1870. godine
  10. ^ Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
  11. ^ "Školski list", Sombor 1900. godine
  12. ^ "Srpski letopis", Budim 1866. godine
  13. ^ "Srpski sion", Karlovci 1901. godine
  14. ^ "Školski list", Sombor 1901. godine
  15. ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
  16. ^ Srpski institut, internet baza podataka, Budimpešta
  17. ^ "Srpske nedeljne novine", Budimpešta 2013.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Pomaz na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Помаз&oldid=25495956”