Čarls I Stjuart

Čarls I
Čarls I
Lični podaci
Datum rođenja	(1600-11-19)19. novembar 1600.
Mesto rođenja	Danfermlin, Škotska
Datum smrti	30. januar 1649.(1649-01-30) (48 god.)
Mesto smrti	London, Engleska
Porodica
Supružnik	Henrijeta Marija od Francuske
Potomstvo	Čarls II Stjuart, Marija Henrijeta Stjuart, Džejms II Stjuart, Elizabeta Stjuart, Anne of England, Henri Stjuart, vojvoda od Glostera, Henrijeta od Engleske
Roditelji	Džejms I Ana od Danske
Dinastija	Stjuart
Kralj Engleske Kralj Škotske Kralj Irske
Period	27. mart 1625 — 30. januar 1649.
Prethodnik	Džejms I
Naslednik	Čarls II (dejure) proglašena republika (defakto)

Čarls I (engl. Charles I of England; 19. novembar 1600 — 30. januar 1649) je bio engleski kralj (1625—1649) i drugi vladar iz dinastije Stjuart. Posle poraza njegovih snaga u građanskom ratu s republikanskim snagama Olivera Kromvela, pogubljen je u Londonu. Njegovo pogubljenje izazvalo ogorčenje i bes na evropskim dvorovima, a u Holandiji i Španiji pobijeni diplomatski predstavnici Kromvelove države. Monarhija u Engleskoj obnovljena 1660.

Mladost i razdoblje do vladavine

Rođen je u palati Danfermlin 19. novembra 1600. godine kao drugi sin engleskog kralja Džejmsa I i Ane od Danske. Bio je prilično nerazvijeno dete, pa se navodi da nije mogao da hoda niti da govori do uzrasta od tri godine. Kada je u martu 1603. godine umrla engleska kraljica Elizabeta I Tjudor, a njegov otac postao kralj Engleske, Čarlsa su zadržali u Škotskoj na medicinskoj nezi jer su smatrali da bi put od Škotske do Engleske mogao biti koban za njegovo zdravlje. U Englesku je došao tek 1604. godine. Kada je odrastao Čarls je bio visok svega 162 centimetra.

Njegov stariji brat, Henri Frederik, bio je službeno proglašen nasljednikom krune i dobio titulu princa od Velsa, dok je Čarls 1605. godine dobio titulu vojvode od Jorka. Dvije godine prije, u Škotskoj je dobio titulu vojvode od Olbanija. Godine 1612. Henrik Fridrik umro je od epidemičnog pegavca, čime je Čarls postao službeni nasljednik krune, pa je 1616. dobio titulu princa od Velsa.

Čarls je bio pod velikim uticajem Džordža Vilijersa, 1. vojvode od Bakingema, omiljenog dvorjanina i savjetnika njegovog oca. Sa Vilijersom je 1623. godine krenuo u Španiju, kako bi dogovorili eventualni brak između Čarlsa i španske princeze, kćerke kralja Filipa III. Kako su na španskom dvoru zahtijevali da se Čarls preobrati na katolicizam, brak je odbijen. Obojica su nakon povratka u Englesku od Džejmsa I zahtijevali objavljivanje rata sa Španijom.

Vraćajući se iz Španije, Čarls je u Parizu upoznao Henrijetu Mariju, sestru francuskog kralja Luja XIII. Pon povratku u Englesku zatražio je od parlamenta da mu odobri brak sa Henrijetom Marijom, što je ovaj i učinio.

Vladavina

Čarls I, portret Antonisa van Dajka.

Čarls je preuzeo kraljevske ovlasti 27. marta 1625. godine nakon očeve smrti, a 13. juna iste godine vjenčao se sa Henrijetom Marijom. Prvi parlament izabran nakon njegove inauguracije u maju te godine bio je protivan njegovom braku sa Henrijetom Marijom jer je smatrao da će katolikinja na mjestu kraljice uticati na Čarlsa, te ukinuti ograničenja vjerskih sloboda za katolike i potkopati protestantizam kao službenu vjeru. Čarls je okrunjen 2. februara 1626. godine u Vestminsterskoj opatiji, ali sam, budući da Henrijeta Marija kao katolikinja nije prisustvovala protestantskoj krunidbenoj ceremoniji i nije krunisana kao kraljica pratilja.

Protestantske sumnje u Čarlsa povećale su se nakon što se okružio osobama sklonim Katoličkoj crkvi, a naročito klerikom Ričardom Montaguom koji je u jednom svom pamfletu napao Kalvinovo učenje. Tim pamfletom Montagu je postao ozloglašen među tada vrlo uticajnim puritancima u parlamentu. Čarls je Montagua uzeo u zaštitu što je dodatno pojačalo sumnje i neprijateljstvo prema njemu.

Sukobi sa parlamentom

Jedna od Čarlsovih preokupacija tokom vladavine bila je spoljna politika. Želeći da pomogne mužu svoje sestre Elizabete, Fridrihu V, izbornika Palatinata, koji je upravo bio izgubio češku krunu. Zaratio je sa španskim kraljem Filipom IV, što mu je bila želja još od njegovog neslavnog boravka u Madridu, kada je pokušao isprositi ruku njegove sestre. Nadao se da će katolički španski kralj, usput, intervenisati kod cara Svetog rimskog carstva i vratiti Fridriha na češki tron.

Međutim, i u slučaju rata sa Španijom, Čarls i parlament nisu našli zajednički jezik. Naime, parlament je preferirao jeftin pomorski napad na španske kolonije u Novom svetu, u nadi da bi se pljačkom španskog blaga moglo finansirati rat sa Španijom. Čarls je, sa druge strane, preferirao agresivniji (i skuplji) rat na kontinentu, pa mu je parlament izglasao nedovoljna novčana sredstva za takav rat, a i onemogućio ga u autonomnom prikupljanju sredstava za svoje potrebe što su vladari prije njega mogli činiti. Čarls se oglušio na tu odluku parlamenta te postupio mimo te odluke.

Tokom januara 1629. godine otvoreno je drugo zasijedanje parlamenta tokom Čarlsove vladavine. U svjetlu nedavnog ubistva vojvode od Bakingema Čarls je taj parlament nazvao buntovnim. Jedna od glavnih tema tog zasijedanja bio je slučaj jednog građanina kojem je sva imovina bila konfiscirana budući da je odbio platiti kralju prilikom njegova autonomnog prikupljanja sredstava za rat protiv Španije. Parlament je izglasovao rezoluciju kojom je svakog onoga ko plaća kralju porez i davanje koje nije odobrio parlament proglašava "izdajicom i neprijateljem". Čarls je time bio onemogućen u provođenju svoje ratne politike pa je razriješio parlament.

Rat sa Španijom završio se krajnje nepovoljno po Englesku, najviše zahvaljujući nesposobnosti vojvode od Bakingema. Čarls je potakao nove nemire uvođenjem poreza sa kojim se parlament nije složio. Iako je njime uspio sakupiti nešto novca potrebnog za nove vojne pohode, vojvoda od Bakingema ga je spiskao u još jednom vojnom fijasku. Vojvoda od Bakingema je ubijen 23. avgusta 1628. godine i njegovom smrću završeni su katastrofalni ratovi, ali ne i sukobi između Čarlsa i parlamenta po pitanjima poreza i religije.

Vladavina bez parlamenta

Čarls je odlučio postati finansijski nezavistan od parlamenta, te je sklopio mir sa Francuskom i Španijom, a narednih jedanaest godina vladao je apsolutistički, bez parlamenta. Te godine poznate su kao "jedanaest godina tiranije".

Vladajući bez parlamenta Čarls je nastavio svoju politiku nemilosrdnog uvođenja novih nameta kako bi popunio svoju kraljevski blagajnu. Pri tome je u upotrebu vratio davno zaboravljene feudalne propise njegovih prethodnika koji su bili opterećujući za narod, a i djelovali kao anahronizam. Tako je novčano kaznio sve koji nisu prisustvovali njegovoj krunidbi 1626. godine, a novce je prikupljao i na druge nepopuarne načine što je izazvalo revolt i otpor. Mnogi su se pokušali oduprijeti plaćanju, a kažnjavanje je ovisilo o Čarlsovoj "dobroj volji", jer je porez, prema njegovom tumačenju, bio kraljevska privilegija i pravo.

Vjerski sukobi

Čarls I iz 1631. godine

Čarls je imao namjeru Anglikansku crkvu udaljiti od učenja Žana Kalvina i preusmjeriti ju u nešto tradicionalnijem smijeru. Važan uticaj na Čarlsa o tom pitanju imao je njegov politički savjetnik, Vilijam Laud, nadbiskup kenterberijski. U tom smislu je 1633. godine Čarls započeo nepopularne vjerske reforme koje je Engleska crkva trebalo da izmijeni u ceremonijalnom dijelu liturgije. Nadbiskup Laud je vjersku ujednačenost pokušao osigurati otpuštanjem sveštenstva koje nije pristajalo uz reforme, te gašenjem i zabranjivanjem puritanskih vjerskih organizacija. To su bili otvoreno neprijateljski potezi prema svim novim vjerskim tendencijama koje su nastajale u krilu kalvinističkog vjerskog pokreta u Engleskoj i Škotskoj u tom vremenu.

Dodatno ulje na vatru dolijevalo je uvođenje posebnih sudova koji je trebalo da kažnjavaju protivnike vjerskih reformi, a kazne su sezale do fizičkog mučenja, jedino isključujući smrtnu kaznu. Bezakonje i voluntarizam tih sudova ponekad su premašivali sva bezakonja i samovolje njegovih prethodnika. Optužene su redovito privodili na sud bez optužnice, osuđivani su bez suočavanja sa svjedocima, a priznanja su dobijana mučenjem.

Prve godine Čarlsove jedanaestogodišnje apsolutističke vladavine odlikovale su se relativnim mirom u kojem su tek pojedinačni otpori pokazivali nezadovoljstvo naroda i vjerskih krugova. Međutim, kada je Čarls svoju vjersku politiku pokušao provesti u Škotskoj suočio se sa brojnim teškoćama. Uvođenje novog molitvenika u vjerski obred Škotske crkve shvaćeno je kao nametanje anglikanskog modela u Škotsku, što je izazvalo otpor nižeg svećenstva. Godine 1638. ovaj otpor kulminirao je smjenom Čarlsu lojalnog biskupa i uvođenjem prezbiterijanske vlade u Škotskoj crkvi pomoću koje je Čarlsu nelojalno niže svećenstvo upravljalo crkvom. To je Čarls shvatio kao pobunu i ustanak protiv kraljevske vlasti.

Godine 1639. izbio je Prvi biskupski rat. Čarls je bezuspješno pokušao novac sakupiti oporezivanjem svojih podanika. Rat je završio ponižavajućim porazom u junu iste godine, pa je Čarls bio primoran zagarantovati građanske i vjerske slobode svojim škotskim podanicima. Vojni neuspjeh u ovome ratu označio je kraj Čarlsove vladavine bez parlamenta. Godine 1640. bio je primoran opet sazvati sjendicu parlamenta kako bi povećao prihode i prevladao finansijsku krizu. Bilo je to prvo sazivanje parlamenta nakon jedanaest godina samovoljne vladavine znane kao "jedanaest godina tiranije", a sve zahvaljujući njegovoj nemilosrdnoj poreznoj politici i vjerskim reformama pod uticajem kenterberijskog nadbiskupa Vilijama Lauda.

Sukob sa Škotskom i ponovno sazivanje parlamenta

Na zasjedanju parlament i Čarls su zauzeli različite stavove o ugovoru između Čarlsa i Škota. Uprkos tome što je Čarls pristao obustaviti svoju kontroverznu poreznu politiku, a parlament pristao povećati novčana izdvajanja za nastavljanje Čarlsove ratne politike, neslaganje je nastalo kad je parlament potegao pitanje kraljevskih zlouporaba vlasti tokom jedanaest godina svoje apsolutističke vlasti. Kako Čarls opet nije našao zajednički jezik sa parlamentom, u maju 1640. godine ga je opet razriješio i nastavio sa svojom samovladom. U međuvremenu Čarls je pokušao poraziti Škote, ali taj je pokušaj neslavno propao. Ponižavajućim ugovorom potpisanim u septembru 1640. godine Čarls je morao pristati platiti troškove škotske vojske koje je ona imala braneći se od njegovih napada.

Svi ovi događaji uzrokovali su u studenom 1640. ponovno sazivanje parlamenta. Da bi došao do prijeko potrebih novčanih prihoda Čarls je u februaru 1641. pristao na mnoge parlamentarne zahtjeve kao što su obvezivanje kralja da barem jednom u tri godine mora sazvati parlament, a ukoliko ga ne sazove parlament bi se mogao sam sazvati. U maju iste godine pristao je na novi zahtjev parlamenta prema kojem parlament ne može biti razriješen bez vlastitog pristanka. Nadalje, Čarls je dao formalni pristanak na pogubljenje njegovih najbližih saradnika Thomasa Wentwortha i Williama Lauda, ukidanje svih svojih samovoljnih poreznih propisa i omraženih kraljevskih sudova.

Tokom mjeseca novembra 1641. parlament je Čarlsa optužio za zlouporabe tokom njegove samovoljne jedanaestogodišnje vladavine što je izazvalo nove napetosti, a situacija se pogoršala iste godine i protiv-protestantskim ustankom u Irskoj. Čarls je okupio vojsku radi suzbijanja ustanka ali parlament je, bojeći se da Čarls vojsku ne iskoristi radi pacifikacije svojih protivnika u Engleskoj, donio odluku kojom je Čarlsa razvlastio od zapovijedanja vojskom. Čarls na to nije želio pristati.

Kako bi spriječio kralja da raspušta ga tako često, parlament je izglasao Aktove o disoluciji, koji su propisivali da se parlament mora sastajati najmanje jednom u tri godine, i to u odsutnosti kralja ako je potrebno. Čarls je ubrzo počeo popuštati zahtjevima parlamenta, te se složio sa aktom koji je određivao da ga ni on kao kralj ne može raspustiti ukoliko se članovi parlamenta ne slože. Uskoro je bio primoran autoritizirati egzekuciju Williama Lauda, svoga dotadašnjeg saveznika i savjetnika. Svi propisi koje je Čarls donio za vrijeme raspuštenosti parlamenta proglašeni su nevažećim.

U novembru 1641. usvojena je lista kazni za Čarlsove ministre čije su odluke bile klasifikovane kao zloupotreba kraljevskih ovlašćenja koje je Čarls počinio tokom svoje vladavine bez parlamenta. Tenzije su dostigle vrhunac u trenutku pobune Iraca koju je ugušila vojska, ali mnogi članovi Doma naroda bojali su se da će je Čarls poslije upotrijebiti protiv samog Parlamenta. Čarls je odbio sljedeći zakon koji je parlament pokušao usvojiti, a sastojao se od oduzimanja kralju zapovjedništva nad vojskom.

Ratni sukobi

Kada su do Čarlsa stigle glasine da parlament namjerava njegovu kraljicu Henriku Mariju optužiti za zlouporabe vlasti, Čarls je poduzeo drastične korake. Zapovijedio je hapšenje petero članova parlamenta koje je optužio za veleizdaju, a 4. januara 1642. naoružane jedinice pod kraljevim zapovjedništvom upale su u parlament iz kojeg su Čarlsovi protivnici već bili pobjegli. Ovaj kraljev potez građani Londona smatrali su nečuvenim, pa su čvrsto stali na stranu parlamenta što je u daljnjem toku događanja bilo vrlo bitna činjenica. Čarls se više nije osjećao sigurnim u Londonu pa ga je sa obitelji ubrzo napustio.

Otvoreni sukob još u tom trenutku nije počeo, ali su se obje strane počele ubrzano naoružavati. Čarls je svoje sjedište dvora uspostavio u Oksfordu odakle je nadzirao sjever i zapad zemlje, a parlament je imao sjedište u Londonu odakle je kontrolisao jug i istok zemlje. Građanski rat počeo je 25. oktobra 1642. Bitkom kod Edgehilla i nastavljen je s promjenjivom srećom tokom 1643. i 1644. godine kada je u bici kod Nasebyja vojna ravnoteža preokrenuta u korist parlamenta i njegovih pristalica.

Nakon bitke kod Nasebyja došlo je do opsade Čarlsovog sjedišta Oksforda zbog čega je Čarls u aprilu 1646. morao pobjeći. Istog mjeseca škotska pobunjenička vojska je u Newarku zarobila Čarlsa. Škoti su sa snagama parlamenta postigli sporazum temeljem kojeg su Čarlsa 1647. godine izručili njegovim protivnicima.

Čarlsa su tokom zarobljeništva prebacivali na nekoliko mjesta a cijelo vrijeme njegova zatočeništva trajali su pregovori o njegovu statusu. Čarlsov plan bio je prebaciti se u inostranstvo ili pod nadzor nekoga ko mu je naklonjen. Čarls se pokušavao sporazumjeti sa različitim stranama ali je sa škotskim prezbiterijanskim pobunjenicima postigao sporazum pristajući na njihove zahtjeve. Škoti su, stoga, stali na stranu rojalističkih snaga.

Rojalisti su se digli na ustanak u julu 1648. godine čime je počeo drugi dio građanskog rata, a Škoti su, u dogovoru sa Čarlsom, napali Englesku. U područjima gdje škotske snage nisu prodrle ustanci su od strane snaga odanih parlamentu vrlo brzo bili ugušeni. Međutim, porazom škotskih snaga u bici kod Prestona 1648. godine rojalisti su izgubili rat.

Suđenje i pogubljenje

Pogubljenje Čarlsa I

Zarobljenog Čarlsa su krajem 1648. premjestili u dvorac Vindzor. Kao odgovor na Čarlsovo organizovanje ustanka iz zatočeništva parlament je svojom odlukom formirao sud koji bi mu sudio. Još dok je u prvom navratu bio zarobljen parlament je bio spreman ponuditi mu časnu odstupnicu no nakon posljednjih događanja smatrali su ga odgovornim za neopravdano krvoproliće i odlučili su mu suditi.

Suđenje Čarlsu pod optužbom za veleizdaju počelo je 2. januara 1649. godine, ali on se nije želio upuštati u spor jer je smatrao da niti jedan sud nema jurisdikciju nad njim budući da je on krunjenjem i pomazanjem dobio vlast od Boga. Dana 29. januara 1649. godine donesena je presuda kojom je Čarls zbog veleizdaje osuđen na smrtnu kaznu. Stratište na kojem će biti izvršena dekapitacija izgrađeno je u palati Vajthol.

Čarls je javno pogubljen 30. januara 1649. godine. Tada jedan od čelnika parlamentarnih snaga, Oliver Kromvel, zapovijedio je da se Čarlsova glava prišije na tijelo kako bi ga obitelj mogla pokopati. Čarls je pokopan noću 7. februara 1649. Njegovo pogubljenje izazvalo ogorčenje i bes na evropskim dvorovima, a u Holandiji i Španiji pobijeni diplomatski predstavnici Kromvelove države.

Nakon obaranja monarhije državom je vladalo Državno vijeće čiji je član bio Oliver Kromvel. On je kasnije stekao titulu lorda generala parlamentarne vojske. Parlament kojeg je Čarls bio sazvao 1640. godine i koji je protiv njega digao pobunu raspušten je 1653. godine Kromvelovom odlukom. Kromvel je od tada bio poznat kao lord protektor Engleske, Škotske i Irske. Nakon njegove smrti 1658. godine naslijedio ga je nesposobni sin, Ričard Kromvel, što je utrlo put ponovnom okupljanju parlamenta 1659. godine, te restauraciji monarhije.

Porodično stablo

8. Metju Stjuart, 4. grof od Lenoksa

4. Henri Stjuart

9. Margaret Daglas

2. Džejms I Stjuart

10. Džejms V od Škotske

5. Meri Stjuart

11. Marija od Giza

1. Čarls I Stjuart

12. Kristijan III Danski

6. Frederik II od Danske

13. Doroteja od Sakse-Lauenburga

3. Ana od Danske

14. Ulrih III Meklenburški

7. Sofija Meklenburška

15. Elizabeta od Danske

Literatura

• Kenyon, J. P. (1978). Stuart England. London: Penguin Books. ISBN 978-0-7139-1087-2. 
• Schama, Simon (2001). A History of Britain: The British Wars 1603–1776. London: BBC Worldwide. ISBN 978-0-563-53747-2. 
• Louda, Jiří; Maclagan, Michael (1999) [1981]. Lines of Succession: Heraldry of the Royal Families of Europe (2nd izd.). London: Little, Brown. ISBN 978-0-316-84820-6. 
• Luka, Zrnić (1927). Istorija novoga veka. Beograd: Državna štamparija Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca. 
• Senjobos, Šarl (1908). Istorija savremene civilizacije. Beograd: Srpska književna zadruga.