Bogomoljački pokret

Bogomoljački pokret (zvanično Narodna hrišćanska zajednica) je bilo dobrovoljno udruženje vernika Srpske pravoslavne crkve i hrišćanski evangelistički pokret u tadašnjoj Kraljevini SHS/Jugoslaviji.

Formalno je osnovan 1920. godine, u nastojanju da zaustavi opadanje interesovanja za veru, širenje Adventističke crkve, uspon komunizma, ateizma i materijalizma, jačanje položaja Rimokatoličke crkve u Kraljevini SHS/Jugoslaviji (posebno kroz težnju da se sklopi konkordat), kao i interesovanje za spiritizam i teozofiju u pojedinim intelektualnim krugovima. Svoje korene vuče iz neformalnih pravoslavnih bogomoljačkih grupa koje su nastale u Vojvodini sredinom 19. veka, a potom se 1870-ih proširile po jugoistoku Srbije i u Makedoniji, kao i među srpskim vojnicima u Prvom svetskom ratu.^[1] Ove grupe okupljale su pobožne mlade muškarce i žene, koji su redovno pohađali crkvene službe i organizovali hodočašća u manastir Vojlovica kod Pančeva. Pokret je nastao spontano, kada je, po završetku rata, nekolicina laika, bogomoljaca, sa velikim misionarskim poletom, u gunjevima i opancima, pošla u narod da propoveda jevanđeosko učenje o spasenju. Pokret je vremenom sve više dobijao na brojnosti. Namera je bila da se pokrene duhovno-moralna obnova naroda, prostih laika sa sela i iz gradova, i probudi crkveni život (želja za „živom Crkvom“), ali i da se vrši evangelizacija nepravoslavnih. Pravoslavno sveštenstvo se prema bogomoljcima prvobitno držalo rezervisano. Bogomoljački pokret je ispovedao čistu pravoslavnu veru, ali je praktikovao i neke radnje koje se retko vrše u Pravoslavnoj crkvi, kao što je javno čitanje delova iz Novog zaveta, za koje se smatra da su plod uticaja baptističkih zajednica koje su imale jaku podršku među lokalnim Mađarima.^[1] Zbog bojazni da pokret ne zastrani u pogledu učenja i pretvori se u sektu, Sveti Arhijerejski Sabor SPC poverio je vladici Nikolaju Velimiroviću duhovno starešinstvo nad ovim spontanim pokretom, sa zadatkom da bogomoljce „ocrkveni“. Ipak, nikada među arhijerejima i sveštenstvom Srpske pravoslavne crkve nije postojala puna saglasnost sa naporima vladike Nikolaja da omasovi Bogomoljački pokret, koji se mnogima nije dopadao zbog naglašene pobožnosti i „tuđinskih“ običaja koje su praktikovali bogomoljci.^[1]

Pokret je bio najaktivniji 1920-ih godina. Često su održavana bogomoljaska crkveno-narodna sabranja u manastiru Žiča, gde je Nikolaj stolovao kao episkop. Najveće je bilo 1938. godine, kada se okupilo preko 100.000 ljudi iz svih krajeva zemlje. Bogomoljci iz okolnih mesta dolazili su svake nedelje u crkvu. Posle liturgije pevali su bogomoljačke pesme, a vladika Nikolaj držao je svoje čuvene besede. Danima i noćima, seljaci i seljanke, od posta pregladneli, pevali su hrišćanske pesme i krstili se pešačeći do Žiče, gde su dolazili kako bi se pomolili zajedno sa svojim vladikom i uzeli od njega blagoslov. Bogomoljci su uglavnom bili dobro prihvatani u narodu, ali je bilo i mesta gde nisu rado dočekivani. „Ne odbacujte ih! Nemojte se bacati kamenom na njih, jer možete pogoditi Hrista!“, govorio je za bogomoljce vladika Nikolaj. U narednih 20 godina, do početka Drugog svetskog rata, Narodna hrišćanska zajednica narašće na 400 bratstava sa nekoliko stotina hiljada članova.

Polovinom 1930-tih je zapaženo da su crkve u Beogradu sve punije, što je pripisano širenju bogomoljačkog pokreta.^[2]

Posle Oktobarske revolucije, ruski emigranti u Kraljevini SHS počeli su da šire teoriju o jevrejskoj odgovornosti za revoluciju u Rusiji. Narodna hrišćanska zajednica se u svojim publikacijama oštro suprotstavljala „jeresi adventizma“ i pozivala na zabranu Adventističke crkve. U delovanju adventista videla se zavera: o njima se pisalo kao o „plodu jevrejomasonstva u hrišćanstvu“.^[3] Bogomoljački pokret je od sredine 1920-ih objavljivao antisemitske tekstove, uključujući delove „Protokola sionskih mudaraca“ i članaka Henrija Forda.^[3] Kasnije je Bogomoljački pokret bio baza iz koje su se regrutovale pristalice pokreta „Zbor“ Dimitrija Ljotića.^[4]

Posle Drugog svetskog rata, u vreme komunističkog režima, predratni bogomoljci i deca iz bogomoljačkih porodica učinili su mnogo za opstanak Srpske pravoslavne crkve u Jugoslaviji. Iz njihovih redova regrutovan je najveći broj sveštenika, monaha i monahinja u posleratnoj Srbiji.