Prava LGBT+ osoba u Jugoslaviji

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Položaj LGBT osoba u Jugoslaviji govori o pravnoj regulativi i odnosu društva u Jugoslaviji prema LGBT populaciji od stvaranje zajedničke države Južnih Slovena 1918. godine do 2003. godine kada je SR Jugoslavija promenila naziv u Državna zajednica Srbija i Crna Gora. Domaća istoriografija skoro u potpunosti zanemaruje prisustvo LGBT populacije sve do dekriminalizacije homoseksualnosti u pojedinim republikama SFRJ. Danas, sve države nastale nakon raspada Jugoslavije aktivno rade na unapređenju položaja LGBT+ populacije.[1]

Kraljevina Jugoslavija[uredi | uredi izvor]

U periodu između dva svetska rata u Kraljevini Jugoslaviji, stav državnih autoriteta prema homoseksualcima, ako se imaju u vidu odredbe Krivičnog zakona iz 1929. godine, nije se bitnije promenio u odnosu na 19. vek. Do tada je važio Kriminalni (Kaznitelni) zakonik za Knjaževstvo Srbiju od 28. marta 1860. godine koji u članu 206 propisuje kaznu od 6 meseci do 4 godine zatvora.[2] Istopolna seksualnost je tretirana kao delo protivprirodnog bluda koje podleže kaznenoj politici. U studiji Dejana Zeca „Nevidljivi u oluji: Položaj homoseksualaca u okupiranoj Srbiji (1941—1944)”, međuratna država se klonila aktivnijeg progona ovih osoba jer je, prema autorovim rečima, imala dovoljno drugih briga koje su joj na širem društvenom planu donosili ženski pokret, ideje slobodne vanbračne ljubavi itd. Na drugoj strani, osuda javnosti za osobe istopolne seksualne orijentacije nije izostajala. Zbog straha, prikrivanja i povlačenja, o životima homoseksualaca u ovom periodu ima veoma malo tragova.[3] Analizirajući odredbe o protovprirodnom bludu u okviru Krivičnog zakona iz 1929. godine u komentarima pravnika i profesora Čubinskog stoji:

„Komplikacije dolaze još i zbog toga, što je napredak psihijatrije (a naročito psihopatologije) osvetlio novom svetlošću čitav niz pojava u polnom životu, koja se otklanjaju od norme, i pokazao je, da se čitav niz ružnih dela i ekscesa u polnoj sferi ne javlja često puta kao posledica moralne pokvarenosti, već kao posledica urođenih osobina ili nesreće”[4].

Među poznatim LGBT osobama iz ovog perioda ističe se general Petar Živković koji je 1929. godine postavljen za predsednika Ministarskog saveta. Glasine o njegovoj navodnoj homoseksualnosti su se javile tokom balkanskih ratova kada se pričalo da je Živković prilikom opsade Jedrena sa svojim vojnicima danima orgijao i pijančio u obližnjem gradiću. Već na tzv. Drugom solunskom procesu 1918. je bio žigosan kao „pasivni pederasta”, a skandal širih razmera sprečio je kralj Aleksandar lično.[5][6][7][8][9][10]

Drugi svetski rat[uredi | uredi izvor]

U periodu okupacije ovaj Zakonik je ostao na snazi u svom najvećem delu, promenjeni su samo oni delovi koji su se odnosili na političke krivice, radi efikasnijeg obračuna sa pripadnicima pokreta otpora okupatoru. Među žrtvama terora nacističkog okupatora i NDH bilo je i homoseksualaca koji nisu bili pogubljeni zbog svoje nacionalnosti ili ideoloških ubeđenja, već upravo zbog seksualne orijentacije.

U objavljenim memoarima „Konclogor na Savi” Ilije Jakovljevića, advokata, pisca i člana Hrvatske seljačke stranke koji je robijao tokom 1941. i 1942. godine u zatvorima NDH, između ostalih u zatvoru on se upoznao sa jednim homoseksualcem. On navodi kako je upoznao „muškarca ljubitelja muškog tela” i da su se brzo sporazumeli o obostranom „paktu o nenapadanju”.[11]

S druge strane, nagoveštaj o odnosima prema homoseksualcima među partizanima daje Milovan Đilas u svojim ratnim memoarima. U jednom pasusu njegovih uspomena „Revolucionarni rat” Đilas opisuje kako su homoseksualci isterivani iz Komunističke partije zbog svoje seksualnosti. Za Đilasa je homoseksualnost „porok” koji se ne može i ne sme tolerisati ni u partiji ni među čelnicima partizanskog pokreta, ali je homoseksualcu ipak bilo dozvoljeno da ostane u partizanima i „hrabro padne”. Ovo otvara prostor za pretpostavku da su zbog teških ratnih okolnosti partizanske vođe bile nešto tolerantnije prema homoseksualnim vojnicima, ali su unutar partije bile nepopustive.[12][13]

FNRJ/SFRJ[uredi | uredi izvor]

Progoni homoseksualaca nastavljeni su i posle Drugog svetskog rata, posebno u periodu od 1948. do 60-ih. Postoje brojna svedočenja o hapšenjima, proganjanima i zatvaranjima.[14] Godine 1959. zakonodavci su i zvanično kriminalizovali homoseksualnost. Homoseksualni čin, i to samo muški homoseksualni odnos, se po tom Krivičnom zakonu FNRJ, član 186. stav 2, kažnjavao zatvorom u trajanju od jedne godine. Na lezbijski seks se nije gledalo kao na seksualni čin već kao bludnu radnju koja podleže samo prekršajnoj prijavi. U razdoblju od 1951. do 1977. godine na temelju Kaznenog zakona SFRJ osuđeno je oko 500 muškaraca za „muški protivprirodni blud”, odnosno homoseksualnost, od kojih je njih pola osuđeno na uslovnu kaznu zatvora, a ostali na kraće zatvorske kazne. Za bilo kojeg gej muškarca ili lezbijku bilo je nemoguće da budu članovi Partije, mada se i danas vode rasprave o seksualnosti pojedinih visokih funkcionera KPJ-SKJ.[15]

Iako su u prvoj deceniji posle rata proganjanja homoseksualnih muškaraca bila pojačana, u decenijama koje su usledile ipak su se dogodila izvesna poboljšanja, naročito u zakonskoj i socijalnoj sferi. Zakonski položaj homoseksualaca se promenio sredinom sedamdesetih godina 20. veka, nakon ustavnih promena iz 1974. godine. Reformom zakonodavstva i prenosom ovlašćenja federalnog vrha na republičke i pokrajinske, ukinut je zajednički krivični zakon SFRJ. Slovenija je prva vodila rasprave o dekriminalizaciji homoseksualnosti. Profesor prava na Fakultetu u Ljubljani, Ljubo Bavcon, ispred Komisije za donošenje krivičnog zakona SR Slovenije, pozvao je na dekriminalizaciju homoseksualnosti 1974. godine. Hrvatska lekarska komora je skunula homoseksualnost sa liste mentalnih poremećaja 1973. godine. SR Hrvatska je novim Krivičnim zakonom SR Hrvatske, koji je stupio na snagu 1977. dekriminalizovala homoseksualni odnos saglasnih odraslih muškaraca. To su iste godine, uz Hrvatsku i Sloveniju, učinile Vojvodina i Crna Gora.[16] Legalizacija u Vojvodini je trajala sve do 1990, kada je Vojvodina reinkorporirana u pravni sistem Srbije, koja je u to vreme još uvek zabranjivala homoseksualnost.

Liberalizacija odnosa prema LGBT populaciji u SFRJ ipak se najviše osetila na kulturnom planu, posebno u jugoslovenskoj kinematografiji, posebno u filmovima crnog talasa. Jugoslavija je uz izuzetak Istočne Nemačke jedina socijalistička zemlja u kojoj je postojao autohtoni i autonomni LGBT pokret koji je osnovan 1984. godine formiranjem sekcije „Magnus” pri ŠKUC-u u Ljubljani. Feministička grupa „Lilit” koja je podržavala lezbijska prava, osnovana je 1985, a lezbijska sekcija u okviru ŠKUC-a, „LL” osnovana je 1987. Godine 1990. Magnus i LL su osnovale nacionalnu gej i lezbijsku grupu, Roza klub.[17] Lezbijske aktivistkinje su svoje prve javne reči izgovorile na prvom skupu Jugoslovenskih feminističkih susreta, održanom u Ljubljani od 11. do 13. decembra 1987. godine. Nakon ove konferencije, organizovane su još tri: u Zagrebu decembra 1988, u Beogradu marta−aprila 1990. i u Ljubljani maja 1991. godine.[18] U Srbiji je Arkadija bila prva grupa za afirmaciju lezbijskih i gej ljudskih prava i kulture. Arkadija je 27. juna 1991. godine prvi i jedini put javno obeležila „Dan ponosa” na tribini u Domu omladine, gde je nekoliko aktivista i aktivistkinja zajedno sa teoretičarima umetnosti govorilo o gej i lezbijskom aktivizmu, kulturi i umetnosti.[19]

Do dekriminalizacije homoseksualnosti na području bivše Jugoslavije, tamo gde nije formalno dekriminalizovana 1977. godine, dolazi 90-tih godina nakon rata i raspada države.

Savezna Republika Jugoslavija[uredi | uredi izvor]

Godine 1994. homoseksualnost je postala legalna u Srbiji, uz definisani uzrast seksualne saglasnosti od 18 godina za analni odnos između muškaraca i 14 godina za ostale seksualne prakse. Uzrast seksualne saglasnosti je izjednačen na 14 godina 1. januara 2006, bez obzira na seksualnu orijentaciju ili rod.[20]

Organizacija Arkadija je zvanično registrovana 1994. godine, a iz nje su potom nastale Labris - grupa za lezbijska ljudska prava, 1995. godine[21] i Gejten LGBT - centar za promociju prava seksualnih manjina, 2001. godine.[22] Kvirija — Centar za promociju kulture nenasilja i ravnopravnosti LGBT osnovao je 27. novembra 2001. godine Predrag Azdejković kao radnu grupu pri Socijaldemokratskoj omladini u Socijaldemokratskoj uniji, čiji je cilj bio promocija ljudskih prava, društvena vidljivost LGBT osoba kao i njihova jednakost pred zakonom. U vreme kada je nastala, Kvirija je bila prva grupa osnovana pri nekoj političkoj stranci koja se javno zalagala za prava LGBT osoba.[23] Takođe, javili su se i prvi LGBT časopisi: Labris (1995)[24] i Dečko (2001)[25]

Prva parada ponosa u SR Jugoslaviji bila je zakazana za 30. jun 2001. godine pod sloganom „Ima mesta za sve”. Organizatori parade bile su organizacije Labris i Gejten. Osobe okupljene na Trgu Republike napala je grupa huligana i pristalica desničarskih organiacija; među nasilnicima su se našli članovi pokreta Obraz, Svetosavske omladine, navijači Crvene zvezde, Partizana i Rada, kao i jedan sveštenik Srpske pravoslavne crkve.[26][27] Nakon ovog događaja, prve uspešne parade ponosa su se desile nakon osamostaljenja republika koje su činile SR Jugoslaviju, u Srbiji 2010. godine[28], a u Crnoj Gori 2013. godine.[29]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „LGBT i Balkan: Od zabrane do poluslobode”. BBC News na srpskom (na jeziku: srpski). 2. 9. 2019. 
  2. ^ Kaznitelni zakon, član 206, pp. 82, pisano slavenoserpskim[1]
  3. ^ Magazin, X. X. Z. „Od muželoštva do protivpravnog bluda - XXZ Portal”. www.xxzmagazin.com (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 12. 09. 2020. g. Pristupljeno 18. 09. 2020. 
  4. ^ Čubinski, Mihailo (1930). Naučni i praktični komentar Krivičnog zakonika Kraljevine Jugoslavije od 27. januara 1929. god. Beograd: Geca Kon. str. 413-414. 
  5. ^ Balkanom", pisac Dejan Stojiljković, koscenarista serije "Senke nad. „RAZIŠAO SE SA APISOM, PRIČALO SE DA JE GEJ Ko je bio general Petar Živković, jedan od NAJMOĆNIJIH SRBA i ključni učesnik MAJSKOG PREVRATA”. Blic.rs (na jeziku: srpski). 
  6. ^ „Ovo je, ipak, prvi gej premijer u našoj istoriji”. Politikon (na jeziku: srpski). 23. 9. 2017. Arhivirano iz originala 20. 09. 2020. g. Pristupljeno 18. 09. 2020. 
  7. ^ „I ovo je tačno, Petar Živković je bio gej kao što je prikazano u seriji”. 
  8. ^ „"Kad se napije imao je običaj da se ljubi s muškarcima", "kralj je s njim bio prisan 'na ti'" i drugi tračevi o Petru Živkoviću...”. Nedeljnik. 25. 7. 2020. 
  9. ^ „Mika Alas, princ, general... Slavni Srbi koji su bili gej”. NOVA portal. 20. 6. 2020. 
  10. ^ „ON JE NAJMOĆNIJI LIK SENKI NAD BALKANOM! Ko je zaista general Petar Živković”. Ekspres.net. 4. 11. 2017. 
  11. ^ Spahić and Gavrić, Aida and Saša (2012). Čitanka LGBT ljudskih prava, 2. dopunjeno izdanje (PDF) (na jeziku: Serbo-Croatian). Sarajevo: Sarajevski otvoreni centar/Heinrich Böll Foundation. ISBN 978-9958-577-02-4. Pristupljeno 23. 4. 2014. 
  12. ^ „Kako se kažnjavala homoseksualnost u Jugoslaviji”. LGBTI.ba (na jeziku: bošnjački). 3. 6. 2015. 
  13. ^ J. Batini ́c, Women and yugoslav partisans: A history of world war ii resistance, Cambridge University Press, 2015.
  14. ^ „Drugovi po oružju: homoseksualnost, istoriografija i Drugi svetski rat” (PDF). 
  15. ^ „Biti gej u SFRJ: zbog 'protuprirodnog bluda' osuđeno oko 500 muškaraca”. www.crol.hr (na jeziku: engleski). 
  16. ^ „Homoseksualnost u SFRJ”. Optimist magazin. 1. 9. 2013. 
  17. ^ „Zgodovina”. Društvo Parada Ponosa (na jeziku: slovenački). 
  18. ^ „Hronologija 20 godina Labrisa – organizacije za lezbejska ljudska prava, 1995-2015” (PDF). 
  19. ^ Savić, Marija (2009). Čitanka lezbejskih i gej ljudskih prava. Beograd, Srbija: Labris - organizacija za lezbejska ljudska prava. str. 77 — 79. 
  20. ^ Tapon, Francis (8. 12. 2011). The Hidden Europe: What Eastern Europeans Can Teach Us. SonicTrek, Inc. ISBN 9780976581222. Pristupljeno 25. 10. 2017 — preko Google Books. 
  21. ^ „O Labrisu | Labris” (na jeziku: srpski). Arhivirano iz originala 01. 10. 2020. g. Pristupljeno 18. 09. 2020. 
  22. ^ „Gayten”. www.gay-serbia.com. Arhivirano iz originala 09. 08. 2022. g. Pristupljeno 18. 09. 2020. 
  23. ^ „Kviriji novac od Ministarstva”. B92.net (na jeziku: srpski). 
  24. ^ „Dostignuća”. 
  25. ^ Pod zastavom duginih boja, Vreme, br. 628, 16. 1. 2003.
  26. ^ „Saopštenje organizatora: povodom brutalnog nasilja izvršenog nad građanskama i građanima na gej-lezbejskoj paradi u Beogradu”. B92. 1. 7. 2001. Pristupljeno 7. 9. 2010. 
  27. ^ „Razbijanje gay parade: Ko je kriv za prebijanje učesnika”. B92. Pristupljeno 7. 9. 2010. 
  28. ^ „Hiljadu učesnika na "Paradi ponosa"”. B92.net (na jeziku: srpski). 
  29. ^ „Prva Parada ponosa u Crnoj Gori protekla uz napade”. Radio Slobodna Evropa (na jeziku: srpskohrvatski). 

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Među nama: neispričane priče gej i lezbijskih života, Hartefakt fond, Beograd. 2014. ISBN 978-86-914281-4-3.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Права_ЛГБТ%2B_особа_у_Југославији&oldid=26979771”