Praistorija regiona Palestine
 |
Područje Izraela i Palestine obuhvata prostor od brda Hermon na severu, do juga pustinje Negev, gde ona dotiče Akabski zaliv, i od obale Sredozemnog mora na zapadu, do doline Jordana na istoku. Nemoguće je naći jedinstveno ime koje bi za ovo područje vredelo kroz sva istorijska razdoblja.
Razdoblje praistorije na ovom prostoru obuhvata tri doba: paleolit, neolit i kalkolit, a njihova tačna vremenska identifikacija se donekle razlikuje u odnosu na odgovarajuća doba u Evropi. Bronzano doba predstavlja već uvod u pravu istoriju sa prvim pisanim ostacima na ovom području.
Paleolit[uredi | uredi izvor]
Paleolitu (starije kameno doba, do 7. milenijuma p. n. e.) pripadaju najstariji nalazi hominidnog prisustva u ovim krajevima, a nađeni su prilikom arheoloških istraživanja u mestu Ubeidija, u središnjem delu doline Jordana. Obrađeni kamen, kao glavni znak naseljenosti u tom mestu, star je između 1,4 i 1 milion godina. U pećinama brda Karmel nađeni su ostaci homo erektusa ili prvobitnog homo sapiensa. Reč je pre svega o lobanji iz pećine Zutijeh.
U razdoblje između 13. i 10. milenijuma p. n. e. datiran je kostur 30-35 godina stare žene u grobnici na istočnoj obali Genezaretskog jezera. Nakon 10. milenijuma p. n. e. razvila se tzv. natufijanska kultura u pojasu u kojem se sredozemna obala graniči sa brdima. Grobnice iz tog doba svedoče o društvenoj diferencijaciji, a sadrže nakit izrađen od kostiju, kamena i školjki. Kuće su građene od neobrađenog kamena i pokrivane organskim materijalom čiji se ostaci nisu sačuvali. Za hranu su služile samonikle žitarice (neki stručnjaci misle da su ih već počeli i uzgajati), a bavili su se i lovom. U prilog teoriji o prelasku iz nomadskog u sedelački način života svedoče i tragovi prisutnosti kućnih miševa i vrabaca na nekim natufijanskim mestima. Natufijanci su, prema nađenim kosturima, bili visoki 153-160 cm, a živeli su 32-35 godina.
Neolit[uredi | uredi izvor]
Razdoblje neolita (mlađe kameno doba) označeno je sve prisutnijim sedelačkim načinom života i većom ulogom žitarica u prehrani. Na ovom području su u 7. i 6. milenijumu p. n. e. nomadski i sedelački način života još bili istovremeno prisutni.
Predkeramičke neolitičke kulture posebno su zastupljene u Jerihonu, u arheološkom nalazištu po imenu Tel es-Sultan. Iz tog razdoblja je pronađen zid i 8,5 m visoki okrugli toranj izgrađen od kamena i obložen blatom, unutar kojeg se nalazi stepenište sa 22 stepenice. Uz to, tu su i druge građevine načinjene od nepečene opeke.
Keramički neolit svoje prve predstavnike nalazi u kulturi Jarmuka, a naselja iz tog doba prostiru se dolinom Jordana i sredozemnom obalom. Upotreba keramike pristigla je u ove krajeve sa severa, a ovdašnji oblici keramičkih posuda su jednostavniji i siromašniji. Uz posude, izrađivani su i minijaturni ženski likovi, verovatno povezani sa kultom plodnosti. Pojavljuju se i prvi hramovi, posebno u pustinjskim područjima.
Kalkolit[uredi | uredi izvor]
Razdoblje kalkolita (bakarno doba, 5000.-3500. p. n. e.) obeleženo je uspostavljanjem tipične mediteranske društveno-ekonomske strukture utemeljene na malim zajednicama, koje su uzgajale žitarice, voće i povrće, držale koze i ovce, nešto krupne stoke, i svinje.
Kuće su ili četvorougaone ili okrugle, izgrađene na kamenim temeljima. Glavna nalazišta vezana uz obradu metala smeštena su u pećini Mišmar u Judejskoj pustinji, kao i u Timni u pustinji Negev.
Iz tog doba je posebno značajan hram nađen na području En Gedija, uz zapadnu obalu Mrtvog mora, a s njim u vezi i niz verovatno ritualnih predmeta izrađenih od bakra, nađenih u blizini hrama. Sam hram odlikuje se tipičnim kalkolitičkim planom svetišta s ulazom u dužoj strani, preko puta kog se nalazilo mesto božanstva (ili božanstava) prikazanog uspravljenim duguljastim kamenom. Ispred hrama nalazilo se ograđeno dvorište s okruglim oltarom.
Mlađi kalkolit[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Doba mlađeg kalkolita (oko 3800.-3400. p. n. e.) predstavlja uvod u bronzano doba, a u njemu se posebno ističu kulture u okolini Mrtvog mora (Tuleilat al-Gasul, Nahal Hever), sa naprednim načinom obrade kamena i izrade keramike, izradom tkanine i košara, kao i upotrebom bakra. Slike u Nahal Heveru prikazuju prizore iz lovačkog života.
Kulture mlađeg kalkolita prisutne su i uz sredozemnu obalu, u okolini Tel Aviva, i na području Golana, gde su nađena brojna pastirska nomadska i sedelačka naselja, od kojih su ova poslednja obeležena širokim a kratkim naseobinama (tzv. broadrom), i posebnim bazaltnim antropomorfnim i zoomorfnim figurama.
Sve je prisutnija društvena stratifikacija, a na području Egipta i Mesopotamije nastupa kasno predinastičko razdoblje sa monumentalnom umetnošću i arhitekturom, pa čak i počecima pismenosti.
Bronzano doba[uredi | uredi izvor]
Kao relativno uski pojas uz sredozemnu obalu, područje Izraela, odnosno Palestine, koje je ličilo na prolaz između Egipta i Mesopotamije, bilo je izrazito nestabilno, kako u privrednom, tako i u političkom smislu.
Ovo se razdoblje u bliskoistočnoj arheologiji obično deli na starije bronzano doba I-IV, kao i srednje i mlađe bronzano doba.
Starije bronzano doba I-IV[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Kroz starije bronzano doba (oko 3400.-2000. p. n. e.), podeljeno u četiri razdoblja, događa se prelaz u urbano doba, i pojavljuju se prvi gradovi, koji se definišu kao naselja ograđena zidinama. Posebno se starije bronzano doba II (oko 3100.-2650. p. n. e.) ističe kao prvo urbano doba u ovom području. Unutar gradova razvija se složeni društveni sistem sa stabilnim sistemom izdržavanja, što se ogleda u poljoprivredi i trgovini. Uprava se centrališe unutar grada-države, a pismenost još uvek nije dobro osvedočena, čime ovaj prostor zaostaje za Egiptom i Mesopotamijom.
Primer urbane gradnje ranijeg bronzanog doba vidljiv je na nalazištu Tel Arad sa njegovim zidinama, naseljima, hramom i upravnom palatom. Kraj starijeg bronzanog doba II-III (oko 2650.-2400. p. n. e.) obeleženo je propašću urbanih naselja, što se objašnjava mogućim klimatskim promenama, prodiranjem pustinje, prenaseljenošću, neefikasnom gradskom upravom, kao i padom trgovine u vreme “prvog prelaznog razdoblja” u Egiptu (6.-11. dinastija). Stoga se u starijem bronzanom dobu IV (oko 2400.-2000. p. n. e.) na ovom prostoru nalaze samo manja raspršena naselja u dolini Jordana i pustinji Negev, dok stariji gradovi ostaju napušteni.
Srednje bronzano doba[uredi | uredi izvor]
Sa srednjim bronznim dobom (oko 2000.-1500. p. n. e.) na području Izraela i Palestine prestaje praistorija, a počinje vreme u kom ovo područje naseljavaju Hananci. U ovom razdoblju su ponovo naseljena gotovo sva stara urbana središta i nastaju nova. Bogati su ostaci keramike koja se počinje izrađivati uz pomoć grnčarskog točka, a često je i oslikana. Glavna nalazišta za prvih dvesta godina ovog razdoblja su Tel Afek, Tel Dan, Bet Šean, Šekem i Gezer.
Primeri hananske keramike
U sledećih dvesta godina dodatno su se razvili visoko urbanizovani gradovi-države, gotovo svi utvrđeni zidinama. Uz gornja nalazišta, ovde valja dodati Jerusalim, Jerihon, Tel Zeror i Tel Poleg. Raste uticaj Egipta, o čemu svedoči veliki broj nađenih skarabeja i alabastrona. Uz to, sve je više prisutna i kiparska keramika.
Završno razdoblje srednjeg bronzanog doba (oko 1800.-1500. p. n. e.) predstavlja vrhunac urbanog razvoja ovog područja, a istovremeno je s a “drugim prelaznim razdobljem” i semitskom 15. dinastijom (tzv. Hiksi) u Egiptu. Pojavljuju se novi utvrđeni gradovi, a stari se šire. Za to su razdoblje tipične kose zidine (tzv. glaçis), često okružene suvim opkopima. Unutar gradova, ali i manjih naselja, nađeni su hramovi, poput onoga u Megidu i Šekemu. Pismenost je sada prisutnija i u ovim krajevima. Nađeni su primeri protosinajskog pisma (u Gezeru), kao i fragmentarne pločice sa klinopisom (u Hazoru, Megidu, Gezeru i Hebronu). Kraj ovog razdoblja obeležen je znakovima razaranja u gotovo svim nalazištima, što je verovatno povezano sa izgonom Hiksa iz Egipta (oko 1540.-1480. p. n. e.).
Mlađe bronzano doba[uredi | uredi izvor]
Mlađe bronzano doba (oko 1500.-1200. p. n. e.) ne donosi veću obnovu nakon prethodnog razaranja. Egipatski uticaj je na svom vrhuncu, o čemu svedoče brojne građevine i natpisi. Posebno su značajna pisma iz El Amarne, koja ocrtavaju društveno-političku situaciju tadašnjeg Hanana. Hananski gradovi-države su u vazalskom položaju prema Egiptu, a sam Egipat drži svoje stanice na važnijim putevima prema Siriji i Mesopotamiji. Kraj ovog razdoblja svedoči o još jednom razaranju, posebno uz sredozemnu obalu, što se dovodi u vezu sa prodorom “Naroda s mora” (tako nazvani u egipatskim izvorima), među kojima i Filistejaca. Prethodna teorija po kojoj ovo razaranje valja povezati sa dolaskom Izraelaca, danas je napuštena. Neki gradovi ostaju netaknuti, poput Megida, Bet Šeana, Šekema i Gezera.
