Rečnik

Rečnik srpskog jezika

Rečnik

Rečnik (ijek. rječnik) uređen je spisak reči, obično u vidu knjige ili dodatka uz knjigu, s objašnjenjima na istom jeziku ili ekvivalentima drugog jezika. Proučavanjem rečnika, kao i veštinom sastavljanja rečnika (prikupljanje, opis i prezentovanje građe) bavi se leksikografija. Pored ovog, termin rečnik može označavati i fond reči kojima se služi jedan čovek ili društvena grupa.

Tipovi rečnika

Rečnik ostvaruje trostruke relacije – prema svojoj građi, sastavljaču i korisniku. Odnos prema građi određuje zahvat rečnika, prema sastavljaču – njegovu nameru, a prema korisniku – njegovu namenu. Svi rečnici se dele na osnovu nekoliko kriterijuma: sfera interesovanja rečnika, broj jezika koji su u jeziku obrađeni, obuhvaćena leksička masa, način prezentacije te mase i obim rečnika.

1. Na osnovu prvog kriterijuma, koji je i najopštiji, razlikujemo enciklopedijske rečnike od jezičkih. Jezički rečnici bave se prvenstveno jezikom, to jest leksičkim jedinicama jezika i svim njihovim osobinama. Nasuprot njima, enciklopedijski rečnici (najveći i najopštiji često se zovu enciklopedije) daju, pre svega, podatke o vanjezičkom svetu, fizičkom ili ne, a samo su uređeni po poretku reči, što ih donekle približava jezičkim rečnicima.
2. Prema broju jezika rečnici se dele na jednojezične, dvojezične i višejezične. Jednojezični rečnici su knjige u kojima se leksičke jedinice jednog jezika predočavaju i tumače jedinicama istog jezika. Obično se u takvim rečnicima daje dosta semantičkih i gramatičkih podataka o rečima. Dvojezični rečnici su rečnici u kojima su zastupljena dva jezika, a u višejezičnim je zastupljeno više jezika, pa im je sfera upotrebe obično uska, uglavnom u terminologiji. Dvojezični i višejezični rečnici se znatno koncepcijski razlikuju od jednojezičnih i u njima ima mnogo manje podataka o rečima.
3. Prema obuhvaćenoj leksičkoj masi, rečnici se dele na opšte i posebne. Opšti rečnici gotovo da ne postoje zbog njihovog cilja da se unese celokupna građa bez bilo kakvog ograničenja. Oni su, po pravilu, jednojezični. Većina rečnika vrši selekciju građe po nekom kriterijumu:

a) upotrebne karakteristike leksičke mase;

b) razvoj leksičke mase;

v) imanentne osobine leksikona;

g) gramatičke osobine leksičkih jedinica.

Na osnovu nekog od tih kriterijuma, postoje: istorijski rečnici, dijalekatski rečnici, regionalni rečnici, terminološki rečnici, rečnici jezika pisaca, rečnici tabu leksike, rečnici stranih reči, etimološki rečnici, tvorbeni rečnici, rečnici semantičkih relacija (sinonima, antonima, paronima, homonima), frazeološki rečnici, onomastički rečnici, rečnici vrsta reči, kolokacijski rečnici, rečnici jezičkih nedoumica, ortografski i ortoepski rečnici, sinhronijski i dijahronijski rečnici itd.

4. Prema kriterijumu prezentacije leksičke mase, rečnici se dele na generalne i specijalne rečnike. U prvima se građa prezentuje opisno, rečima istog jezika. U specijalnim rečnicima građa se iznosi na poseban način – obratni rečnici, slikovni rečnici i sl.
5. Prema obimu rečnici se dele na rečnike malog obima, srednjeg obima i velikog obima (tezauruse). Rečnici malog obima su obično jednotomnici, rečnici srednjeg obima imaju oko 4 do 6 tomova, a tezaurusi imaju 10 i više tomova.

Rečnička makrostruktura

Svaki rečnik je zasnovan na određenoj zbirci jezičkih iskaza. To je njegova građa. Izvori građe mogu biti različiti i mogu se svrstati u tri glavne grupe:

1. korpus, zbirke napisanih i izgovorenih tekstova;
2. informatori, izvorni govornici određenog jezika (uključujući i autore rečnika);
3. ranija leksikografska praksa, relevantna leksikografska ostvarenja.

Osnovni zadatak u sva tri slučaja jeste ostvarivanje reprezentativnosti, treba izabrati elemente koje najbolje predstavljaju celinu. Da bi se to ostvarilo, u obzir se moraju uzeti sve relevantne leksičke upotrebe, jezičke jedinice iz određene sfere moraju biti ravnomerno raspoređene i mora biti podjednaka zastupljenost svih upotreba.

Proces prikupljanja relevantnih informacija u građi zove se ekscerpcija. Sledeća faza je odabir odrednica, gde se određuje koje će leksičke jedinice i koja njihova značenja ući u rečničku odrednicu. Dalji leksikografski rad (konstruisanje i uređenje odrednice) spada u domen rečničke mikrostrukture.

Rečnička mikrostruktura

Rečnik ima levu i desnu stranu. Na levoj strani su odrednice, koje se nazivaju još i leme ili leksičke jedinice. To su reči koje se definišu. One su raspoređene po alfabetskom redu. Desnu stranu rečnika čini tekst sa gramatičkim i semantičkim podacima o rečima i primeri kojima se potvrđuje upotreba definisane lekseme, koji se naziva rečnički članak.

Na levoj strani su odrednice u književnom obliku, sa akcentom koji odgovara akcenatskom sistemu književnog jezika. Prvi podatak na desnoj strani je pokazatelj gramatičke kategorije (oznaka m, ž ili s za imenice, svr. ili nesvr. za glagole itd.), iza kojeg ponekad sledi etimologija. Nakon toga uz markirane reči stavljaju se i kvalifikatori upotrebne i stilske vrednosti (da li je reč ekspresivna, individualna, dijalekatska, karakteristična za naučno-tehnički jezik i sl.). Iza ovog podatka sledi informacija o sintaksičkoj poziciji reči, koja nam govori pod kojim sintaksičkim uslovima reč ostvaruje određeno značenje. Posle ove informacije dolazi sistem definicija, odnosno tumačenje značenja, koje predstavlja centralni i najobimniji deo rečničkog članka i koji je potom potvrđen primerima upotrebe.

Rečnici srpskog jezika

Kod Srba su počeci leksikografskog rada vezani za kraj 18. veka. Međutim, stariji štokavski rečnici nastaju još u 16. veku. Nakon Velike seobe pod vođstvom Arsenija Čarnojevića, pismeni deo srpskog stanovništva je, našavši se u novoj sredini, imao potrebu za učenjem latinskog i nemačkog jezika. U predvukovskom periodu, koliko se zna na osnovu Srpske bibliografije za noviju književnost 1741–1867. S. Novakovića, bilo je objavljeno sedam dvojezičnih rečnika (četiri nemačka, dva latinska i jedan grčki). Najveću popularnost među rečnicima iz predvukovskog perioda ima Rečnik mali, prvi put objavljen 1793. (a zatim i 1806, 1814, 1829, 1937).

Devetnaesti vek u srpskoj leksikografiji obeležio je Vukov Srpski rječnik istolkovan njemačkim i latinskim riječma, objavljen prvi put 1818. (drugo izdanje – 1852). U njemu su realizovana jezička i pravopisna načela za koja se Vuk zalagao. U Rečniku iz 1818. godine Vuk je sproveo reformu srpskog jezika. U Rečniku, koji je bio zasnovan na tršićkom govoru, Vuk je prvi put upotrebio svoju azbuku i slova j, lj, nj, ć, đ. U 19. veku Đuro Daničić objavljuje Rječnik iz književnih starina srpskih, u tri sveske (1863–1864. god.). U istom veku započeta je i izrada Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika SANU (Rečnik SANU), kao i Rječnika hrvatskoga ili srpskoga jezika JAZU. Rečnik SANU je najobimniji jednojezični opisni rečnik srpskog jezika (tezaurus), koji obuhvata građu od Vukovog i Daničićevog vremena do danas. Izrada ovog rečnika i dalje traje. Prvi tom (A – Bogoljub) objavljen je 1959. godine, a 19. tom (ocat – petoglasnik) 2014. godine. Kada bude bio završen, imaće oko 500.000 reči i oko 40 tomova. Rečnik JAZU, prvi srpskohrvatski jednojezični rečnik i ujedno jedini istorijski rečnik, ima 23 toma (oko 250.000 reči) i obuhvata građu od najstarijih spomenika do Vukovog vremena. Prva knjiga objavljena je 1880. godine, a poslednja 1976. godine.

Prvi jednotomni rečnik posle Vukovog bio je Rečnik srpskohrvatskog književnog jezika Luja Bakotića (Beograd, 1936). Kasniji jednotomni rečnik je Rečnik savremenog srpskohrvatskog književnog jezika s jezičkim savetnikom Miloša Moskovljevića, prvi put izdat 1966. godine (Beograd), ubrzo zabranjen, i preštampan 1990. i kasnije.

U srpskohrvatski leksikografski tok spada i Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika, čija su prva dva toma zajedno uradile Matica srpska i Matica hrvatska. Nakon objavljivanja drugog toma, posao na rečniku nastavila je i završila Matica srpska. Prva knjiga objavljena je 1967, a poslednja 1976. godine. Rečnik ima oko 150.000 reči (svaki tom ima oko 800 strana). Još jedno delo Matice srpske jeste Rečnik srpskoga jezika, jednotomni rečnik savremenog srpskog jezika, koji je objavljen oktobra 2007. godine. Rečnik se sastoji iz 1561 stranice, a u njemu je obrađeno 85.000 reči.

Neki od važnijih posebnih rečnika srpskog jezika su sledeći:

Frekvencijski rečnici

• Polazne osnove novije srpske proze, 1–3, S. Vasić
• Frekvencijski rečnik budućih učitelja, V. Knaflič
• Frekvencijski rečnik savremenog srpskog jezika, Đ. Kostić
• Dečji frekvencijski rečnik, V. Lukić

Rečnici sinonima

• Sinonimi i srodne reči srpskohrvatskog jezika, M. Lalević
• Rečnik sinonima, Pavle Ćosić i dr., Kornet, Beograd, 2008

Derivacioni rečnici

• Obratni rečnik srpskoga jezika, M. Nikolić
• Semantičko-derivacioni rečnik, sveska 1–2 redaktora D. Gortan-Premk, V. Vasić, R. Dragićević i Lj. Nedeljkov

Asocijativni rečnici

• Asocijativni rečnik srpskog jezika i Obratni asocijativni rečnik srpskoga jezika, P. Piper, R. Dragićević i M. Stefanović
• Sistematski rečnik srpskohrvatskoga jezika, Ranko Jovanović, Beograd, 1940
• Sistematski rečnik srpskohrvatskoga jezika, Ranko Jovanović i Laza Atanacković, Matica Srpska, Beograd, 1980

Etimološki rečnici

• Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, P. Skok
• Ogledna sveska, M. Bjeletić i dr.
• Bjeletić; Vlajić-Popović, Jasna; Loma, Aleksandar; Petrović, Snežana (2003). Etimološki rečnik srpskog jezika (PDF). 1.. Beograd: Institut za srpski jezik SANU. 
• Bjeletić; Vlajić-Popović, Jasna; Vučković, Marija; Đokić, Maja; Loma, Aleksandar; Petrović, Snežana (2006). Etimološki rečnik srpskog jezika (PDF). 2.. Beograd: Institut za srpski jezik SANU. 
• Bjeletić; Vlajić-Popović, Jasna; Vučković, Marija; Loma, Aleksandar; Petrović, Snežana (2008). Etimološki rečnik srpskog jezika (PDF). 3.. Beograd: Institut za srpski jezik SANU. 

Frazeološki rečnici

• Frazeološki rječnik hrvatskoga ili srpskog jezika, Josip Matešić, Školska knjiga, Zagreb, 1982
• Frazeološki rečnik srpskog jezika, Đorđe Otašević, Prometej, Novi Sad, 2012

Rečnici novih i stranih reči

• Leksikon stranih reči i izraza, M. Vujaklija
• Rečnik novih reči, I. Klajn
• Novi rečnik novih reči: Reči, izrazi i značenja preuzeti iz drugih jezika ili nastali u srpskohrvatskom jeziku posle Drugog svetskog rata, J. Ćirilov
• Veliki rečnik stranih reči i izraza, I. Klajn i M. Šipka
• Du ju speak anglosrpski?, V. Vasić, T. Prćić i G. Najgebauer.

Rečnici jezičkih nedoumica

• Rečnik jezičkih nedoumica, I. Klajn, 1981 (više kasnijih izdanja)

Literatura

• Dragićević,R., Leksikologija srpskoga jezika,Beograd: Zavod za udžbenike, 2008.
• Dragićević, R. (ur.), Savremena srpska leksikografija u teoriji i praksi, Beograd: Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu, 2014.
• Enciklopedija srpskog naroda, Beograd: Zavod za udžbenike, 2008.
• Zgusta, L., Priručnik leksikografije (prevod i predgovor Danko Šipka), 1. izdanje, Sarajevo: Svjetlost — Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1991.
• Rečnik srpskoga jezika, Novi Sad: Matica srpska, 2007.
• Šipka, Danko (1998). Osnovi leksikologije i srodnih disciplina. Novi Sad: Matica srpska. 
• Bergenholtz, Henning; Tarp, Sven, ur. (1995). Manual of Specialised Lexicography: The Preparation of Specialised Dictionaries. Amsterdam: John Benjamins Publishing. ISBN 90-272-1612-6. 
• Erdmann, Peter; Cho, See-Young. „A Brief History of English Lexicography”. Technische Universität Berlin. Arhivirano iz originala 9. 3. 2008. g. Pristupljeno 17. 12. 2010. 
• Landau, Sidney I. (2001) [1984]. Dictionaries: The Art and Craft of Lexicography (2nd izd.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-78040-3. 
• Nielsen, Sandro (1994). The Bilingual LSP Dictionary: Principles and Practice for Legal Language. Tübingeb: Gunter Narr. ISBN 3-8233-4533-8. 
• Nielsen, Sandro (2008). „The Effect of Lexicographical Information Costs on Dictionary Making and Use”. Lexikos. 18: 170—189. ISSN 1684-4904. 
• Atkins, B.T.S. & Rundell, Michael (2008) The Oxford Guide to Practical Lexicography, Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-927771-1
• Winchester, Simon (1998). The Professor and the Madman: A Tale of Murder, Insanity, and the Making of the Oxford English Dictionary. New York: HarperPerennial. ISBN 0-06-099486-X.  (published in the UK as The Surgeon of Crowthorne).
• P. G. J. van Sterkenburg, ur. (2003). A practical guide to lexicography. John Benjamins Publishing Company. ISBN 978-1-58811-381-8. 
• Guy Jean Forgue, "The Norm in American English," Revue Française d'Etudes Americaines, Nov 1983, Vol. 8 Issue 18, pp 451–461. An international appreciation of the importance of Webster's dictionaries in setting the norms of the English language.

Spoljašnje veze

• Rečnik. Značenje srpskih reči i izraza
• Glossary of dictionary terms by the Oxford University Press
• „Dictionary”. Collier's New Encyclopedia. 1921. 
• „Dictionary”. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski) (11 izd.). 1911. 
• „Dictionary”. New International Encyclopedia. 1905.