Srpska narodna slobodoumna stranka

Srpska narodna slobodoumna stranka je prva formalno organizovana stranka Srba u Monarhiji.

Prilike pred osnivanje stranke

Svetozar Miletić, vođa Srpske narodne slobodoumne stranke

Mađarski narod nije bio zadovoljan Oktobarskom diplomom, iako je Mađarska dobila značajne ustupke. Opozicija protiv Austrije ispoljavala se u masovnim demonstracijama. Najistaknutije ličnosti mađarske opozicije bili su Ferenc Deak i Jožef Etveš. Austrijski car odlučio se za zavođenje čvrstog centralizma. Donesen je Februarski patent 1861. godine kojim su poništena federalistička rešenja Oktobarske diplome i uvedena veća centralizacija države. Svi nenemački narodi Monarhije bili su odlučni protiv Februarskog patenta. Kao vođa mađarske opozicije Ferenc Deak smatrao je da Ugarska mora biti apsolutno ravnopravna s Austrijom.

U ovo vreme održava se Blagoveštanski sabor, tačnije 2-20. aprila 1861. godine u Sremskim Karlovcima. Politička podela među Srbima naročito se uočava na ovom saboru. Srbi su bili složni po pitanju zahteva za dobijanje autonomne oblasti, ali nisu bili složni u tome od koga treba tražiti pomoć. Na ovom saboru uočavaju se tri struje, od kojih jedna podržava saradnju sa Austrijom (ova struja imala je većinu na saboru i nju predvodi jerarhija), druga traži saradnju sa Mađarima (koju predvodi liberalno građanstvo na čelu sa advokatom Svetozarom Miletićem) i treća koja zastupa srednju liniju. Car nikada nije ispoštovao zahteve donesene na ovom saboru. Predstavnici „manjine“ na saboru, odnosno Miletićevi liberali podržavali su mađarske zahteve za uvođenje dualističkog ustrojstva Monarhije, ali su bili protiv takve podele u kojoj bi Nemci u jednom, a Mađari u drugom delu države postali apsolutni gospodari. Po njihovoj zamisli oba dela Monarhije posle zavođenja dualizma treba urediti na federalističkim osnovama. Liberali su zastupali primenu načela narodnosti.

Poraz kod Sadove u ratu s Pruskom, ubrzao je reorganizaciju Habzburške Monarhije. Austrija je nastavila pregovore sa mađarskom opozicijom, ali nije uspela da privoli opoziciju na ustupke. Nagodba je objavljena u vidu Carskog reskripta 18. februara i izneta pred Ugarski sabor koji ju je usvojio 29. maja 1867. godine. Do tada jedinstvena Austrija postala je federacija pod imenom Austro-ugarska. Deakova stranka, koju je podržavao i Miletić, posle toga je došla na vlast.

Jedno od važnijih pitanja kojim se nova dualistička monarhija morala suočiti bilo je pitanje mnogih narodnosti koje su živele na teritoriji Austro-ugarske. Miletiću je poverena izrada predloga zakona o narodnostima od strane srpskog poslaničkog kluba Ugarskog sabora. Nacrt je predviđao da u Ugarskoj ustavom budu priznati sledeći narodi: Mađari, Slovaci, Rumuni, Srbi, Rusini i Nemci. Međutim velikomađarska politika ugarskog plemstva došla je do izražaja. Zakon o narodnostima usvojio je Ugarski sabor novembra 1868. godine. Nacionalno političko pravo priznato je samo Mađarima, a ostali narodi imali su pravnu jednakost kao građani ali ne i kao pripadnici određenih nacija. Zakon o narodnostima označio je i kraj jednog razdoblja u Miletićevoj politici.

Osnivanje stranke

Ubrzo po donošenju Zakona o narodnostima i raspuštanju Sabora, Miletić je odlučio da sa jasnim programom i organizovanom strankom, spremno dočeka predstojeće izbore koji su predviđeni za mart 1869. godine. U Novom Sadu je obrazovan „Privremeni srpsko-narodni slobodoumni odbor“, a već 17. i 20. januara 1869. godine u Zastavi je objavljena Osnova programa za srpsku liberalno-opozicionu stranku. Na kraju su svi zahtevi formulisani u pet tačaka: 1) nacionalno pitanje u Ugarskoj; 2) razvoj ustavnosti i građanskih sloboda u Ugarskoj i njen odnos prema Austriji; 3) državnost Hrvatske; 4) Sloveni u austrijskom delu države; 5) Istočno pitanje. O rešenju nacionalnog pitanja u Ugarskoj, Miletić je ponavljao ono što je već bilo zahtevano u predlogu srpskih i rumunskih poslanika na Saboru 1865—1868. godine. Ravnopravnost svih naroda će se ogledati u: priznanju svih jezika u službenoj upotrebi, zaokruženju administrativnih jedinica po nacionalnom principu, preuređenje Gornjeg doma tako da postane predstavništvo narodnosti, uvođenju svih jezika u nastavu na univerzitete, osnivanju državnih viših i srednjih škola u kojima će nastava biti izvođena na jezicima pojedinih narodnosti. Program je bio usmeren protiv Nagodbe, zalagao se za veću nezavisnost Ugarske, a u spoljnoj politici zadatak stranke bio je da se suprotstavlja pokušajima Austrije da povrati uticaj u Nemačkoj i njenom uplitanju u Istočno pitanje.

Nacrt stranke je razmotren na sastanku stranačkih prvaka u Novom Sadu, 24. januara 1869. godine. Program je trebalo da dobije pun legitimitet tako što će ga usvojiti stranačka skupština. Pošto je u Novom Sadu vladala vanredna uprava, konferencija stranke održana je u Velikom Bečkereku, 28. januara. U dvorani magistrata okupilo se oko 300 srpskih političara iz raznih delova Ugarske. Na osnovu Miletićevog nacrta, formulisan je Program za kandidate i poslanike na idućem Ugarskom saboru 1869. godine. To je bila samo programska deklaracija, u kojoj su u deset tačaka bile date glavne smernice stranačke politike, a zatim je izabran Središnji odbor stranke koji je trebalo da izradi detaljan program. U odbor su ušli: Jovan Subotić, Stevan Pavlović, Mihailo Polit Desančić, Aleksandar Sandić,, Jovan Hadžić, Miša Dimitrijević, Laza Kostić, Nika Maksimović i drugi. Pošto odbor to nije učinio, odluke usvojene u Bečkereku ostale su program stranke, koja je usvojila zvaničan naziv Srpska narodna slobodoumna stranka.

Rad stranke

Srpska narodna slobodoumna stranka učestvovala je na izborima za Ugarski sabor 1869. godine. Stranka nije dobro prošla na ovim izborima, jer su granice izbornih okruga bile tako nacionalno zaokružene da su prednost davale Mađarima (npr. pojedina susedna srpska sela su priključivana raznim srezovima u kojima su Srbi bili u manjini). Tako je Srpska narodna slobodoumna stranka dobila samo dva mesta u ugarskom parlamentu (Miletić – izabran u bašaidskom srezu i Atanasije Konjović – u Somboru). U Novom Sadu je u vreme izbora vladala vanredna komesarska uprava, posle čijeg ukidanja su organizovani izbori (1870. godine), na kojima je izabran i treći liberal – Stevan Pavlović. Na zasedanjima parlamenta 1869 – 1872. godine najglasniji u istupanjima protiv velikomađarskih zakona bio je Svetozar Miletić. Pored čisto srpskih pitanja, on je pokretao i ona koja su bila od značaja za Hrvate, Čehe, Poljake. Odmah posle izbora 1869. godine, on je kritikovao austro – ugarsku Nagodbu, ističući da se slovenski narodi i Rumuni neće pomiriti sa stanjem potčinjenosti. On je tražio ispunjenje osnovnih zahteva svih naroda i narodnosti. Miletićevi istupi su mu doneli i velike probleme – februara 1870. godine on je lišen poslaničkog imuniteta i zatim osuđen na godinu dana zatvora i veliku novčanu kaznu. On je i iz zatvora rukovodio strankom i usmeravao aktivnosti njenih poslanika na Ugarskom saboru, a nakon povratka iz zatvora nastavio je sa protestima i predlozima. Kao glavni govornik stranke, dok je Miletić bio u zatvoru, isticali su se Stevan Pavlović i Nika Maksimović.

Na crkveno-narodnom saboru održanom na Đurđevdan 1870. godine u Sremskim Karlovcima, Miletićevi liberali su imali većinu i na njegov predlog prihvaćen je novi naziv za ovu instituciju – Srpski narodni sabor. Sabor je imao funkciju da uređuje i rešava sve poslove koji se tiču crkvene administracije, škole, manastira, crkvenog fonda, biranja mitropolita-patrijarha. Ovakve odluke bile su neprihvatljive za crkvenu jerarhiju te su podneli separatni votum (odvojeni glas) Saboru i vladaru, ali mađarska vlada je ipak prihvatila većinu odluka sledeće godine.

Izbori za Ugarski sabor 1872-1875, zakazani su za period između 10. i 20. juna 1872. godine, a na predizbornom zboru stranke, održanom 20. marta 1872. u Novom Sadu, pojavilo se pitanje da li uopšte treba učestvovati na izborima za Ugarski sabor, kako će izgledati program Srpske narodne slobodoumne stranke i kako će se stranka organizovati. Članovi stranke, održali su sastanak 21. aprila u Velikom Bečkereku („Druga bečkerečka konferencija“). Program iz 1869. godine je ublažen tako što su izostavljene reči kojima je osuđivana austrougarska Nagodba i tako što je izmenom redosleda zahteva promenjena njihova važnost. Na izborima kandidati stranke pobedili su u četiri izborna okruga. U Bašaidu je pobedio Miletić, u Bečkereku Aleksandar Sandić, u Titelu Laza Kostić a 1874. godine njima se pridružuje i Mihailo Polit Desančić (izabran u pančevačkom okrugu nakon razvojačenja granice 1873. godine). U Ugarskom saboru 1872-1875, poslanici stranke tražili su promene u državnom uređenju u duhu liberalno-demokratskog parlamentarizma i to ukidanjem Gornjeg doma Ugarskog sabora. Traženo je opšte pravo glasa, tajno glasanje, slobodnija štampa i stanačko sastajanje i udruživanje. Poslanici Srpske narodne slobodoumne stranke iznosili su i do tada u njihovim govorima ređe spominjane socijalno-ekonomske zahteve i opet isticali solidarnost sa teškim položajem slovenskih naroda u Monarhiji – Česima, Slovacima, Poljacima, Slovencima i Hrvatima.

Na Preobraženskom crkveno-narodnom saboru održanom 18. avgusta 1872. godine trebalo je izabrati novog patrijarha. Vladin kandidat bio je Nikanor Grujić, episkop pakrački. Međutim, došlo je do preokreta – Miletić i većina ustali su protiv ceremonijala kojim treba dočekati kraljevskog komesara Molinarija smatrajući ceremonijal koji potiče još iz feudalnog doba ponižavajućim za srpski narod. Mađarska vlada je na predlog komesara Molinarija donela odluku o raspuštanju Sabora i preduzela represivne mere. Imenovala je za komesara barona Ladislava Majtenjija, velikog župana županije Hont, sa zadatkom da ispita rad crkveno-školskih dobara. Vlada je smenila administratora patrijaršije Atanasija Stojkovića i na njegovo mesto postavila Nikanora Grujića. Na sledećem saboru održanom od 29. juna do 11. jula 1874. godine, za mitropolita-patrijarha izabran je mitropolit Rumunske pravoslavne crkve Prokopije Ivačković. Posle toga su poslanici Sabora radili na pitanjima unutrašnje crkvene uprave pri čemu su konzervativci težili da Sinod bira episkope i mitropolita-patrijarha i da uređuje crkvene opštine i druga crkveno-narodna dobra. Miletićevci su nasuprot tome smatrali da je Srpska pravoslavna crkva-saborna crkva i da je uticaj naroda opravdan. Međutim, izvršene su odgovarajuće korekcije koje je predlagala mađarska vlada i potvrđeno je novo ustrojstvo Sabora 1875. godine.

Na izborima za Ugarski sabor 1875-1878. situacija je izgledala nepovoljno po stranku, a rešenje srpskog pitanja na Ugarskom saboru u duhu Bečkerečkog programa još manje verovatno. Izabrana su samo dva poslanika Srpske narodne slobodoumne stranke, Miletić u Titelskom srezu, a u Pančevu je opet pobedio Mihailo Polit Desančić. Prvaci stranke su se još uoči izbora za Sabor razilazili u pitanju potrebe da se popuštanjem umanji pritisak ugarskih vlasti ili da se zauzme čvrsto opredeljenje u duhu prvog Bečkerečkog programa. Stranka je u ovoj nesuglasici sve više slabila i njeni birači su joj sve manje verovali.

Istočno pitanje postalo je aktuelno za vreme trogodišnjeg mandata Ugarskog sabora. Već pojavom Miletićeve i Politove rasprave o Istočnom pitanju, Srbi u Ugarskoj su dobili svoj spoljnopolitički program koji je obuhvatao i Bosnu i Hercegovinu. Zastava je prve vesti o Hercegovačkom ustanku 1875. godine propratila vrlo suzdržano. Međutim, kako je ustanak odmicao, Zastava i drugi srpski listovi u Habzburškoj Monarhiji su sve glasnije pozivali na rat – čak glasnije od beogradskih novina. Uoči srpsko – turskog rata Austro-ugarska je od Rusije dobila pristanak za okupaciju Bosne i Hercegovine. Stav austrougarskih vlasti prema prvacima Srpske narodne slobodoumne stranke zbog njihovog mešanja u istočne stvari, zbog ratobornog podstrekivanja Srbije i Crne Gore i zbog stava da Bosna i Hercegovina treba da budu u sastavu srpskih kneževina, postajao je sve oštriji. Jedna od konkretnih mera da se sasvim onemogući stranka i njena agitacija u svakom smeru ali i da se srpsko pitanje definitivno otkloni usledila je 1876. godine, kada je uhapšen vođa stranke Svetozar Miletić zbog navodnog agitovanja u Beogradu za učešće ugarskih Srba u ratu protiv Turske. Miletić je osuđen na pet godina zatvora. Miletićevo tamnovanje ujedno predstavlja i kraj politike u kojoj je srpsko građanstvo pokušavalo da reši srpsko pitanje u Ugarskoj na osnovama ravnopravnog političkog statusa srpskog naroda.

Raspad stranke

Za Srbe u južnoj Ugarskoj, Miletićevo tamnovanje imalo je kobne posledice. Najborbenija opoziciona srpska stranka bila je obezglavljena; redovi pristalica počeli naglo da se osipaju i proređuju, a u samom rukovodstvu stranke nastajala su previranja koja su dovodila do čestih razdora. Miletićev iznenadni povratak na političku scenu nakon pomilovanja bio je kratkotrajan, jer ga je bolest od koje je bolovao u zatvoru onemogućila da povrati celovitost Srpske narodne slobodoumne stranke. Odluka da se sazove velika predizborna stranačka konferencija u Novom Sadu po ugledu na prve dve bečkerečke 1869. i 1872. godine, kao i posle dva bezuspešna pokušaja 1875. i 1878. godine, bila je dokaz da se treba očuvati ugled stranke koji je bio narušen. Novosadski zbor održan je 1881. godine. Miletić je već izašao iz zatvora ali nije više bio centralna ličnost. Ovde se prvi put uočava strujanje u samoj stranci. Novosadski zbor nije uspeo da uspostavi jedinstvo u stranci, čak je i ubrzao raspad stranke i to na tri struje: desnicu, centar i levicu. Razlog ovog raspadanja bio je raslojavanje malograđana na proletere i građane.

Početkom 1884. godine u Miletićevoj stranci već su se potpuno oformile tri struje. To su: leva progresivna koja je bila okupljena oko Jaše Tomića i Laze Nančića, desna konzervativna, takozvani notabiliteti okupljeni oko Nike Maksimovića i Svetislava Kasapinovića i srednja - umereni liberali koju su činili Mihailo Polit Desančić i Miša Dimitrijević.

Notabiliteti su aprila 1884. godine organizovali zbor u Kikindi na kojem su ponudili novi program stranke. Protiv notabilitetskog programa izjasnili su se Jaša Tomić i Laza Nančić. Većina zbora je prihvatila ovaj novi Kikindski program, kao i predlog da se pristalice programa organizuju u posebnu Srpsku narodnu stranku sa Zastavom kao glavnim organom.

Na zboru u Sentomašu (Srbobranu), aprila 1887. godine poslednji put stranka pokušava da zajednički donese predizborne odluke. Zadatak je bio da se odluči sa kojim programom će poslanici istupiti na Ugarskom saboru. Za prošireni Bečkerečki program iz 1869. godine bile su Tomićeve pristalice, a za nepromenjeni Bečkerečki program iz 1872. godine bile su Politove pristalice. Načelne razlike nisu bile prevaziđene. Na ruševinama stare Srpske narodne slobodoumne stranke, već idućeg meseca osnovane su dve nove Srpska narodna liberalna stranka i Srpska narodna radikalna stranka.

Literatura

• Bešlin, Branko, Evropski uticaji na srpski liberalizam u XIX veku, Sremski Karlovci, Novi Sad, 2005.
• Vasin, Goran (2016). „Etnofiletizam kao paradigma liberalnog i antiklerikalnog kod Srba u Habzburškoj monarhiji 1869-1875”. Antika i savremeni svet danas: Zbornik radova. Beograd: Društvo za antičke studije Srbije. str. 41—49. 
• Gavrilović, Slavko, Srbi u Habzburškoj Monarhiji (1792—1849), Novi Sad, 1988.
• Krestić, Vasilije (1991). Istorija Srba u Hrvatskoj i Slavoniji 1848-1914. Beograd: Politika. 
• Krestić, Vasilije (2018). „Bečkerečki program”. Glas CDXXVIII knjiga 18 (PDF). Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti, Odeljenje istorijskih nauka. str. 9—18. 
• Lebl, Arpad, Građanske partije u Vojvodini 1887-1918, Novi Sad, 1979.
• Lebl, Arpad, Srpska narodna slobodoumna stranka, Novi Sad, 1975.
• Mikavica, Dejan (2005). Srpska Vojvodina u Habzburškoj monarhiji 1690-1920: Istorija ideje o državi i autonomiji prečanskih Srba. Novi Sad: Stylos. 
• Mikavica, Dejan (2006). Politička ideologija Svetozara Miletića. Novi Sad: Stylos. 
• Mikavica, Dejan (2007). Mihailo Polit Desančić, vođa srpskih liberala u Austrougarskoj. Novi Sad: Stylos. 
• Mikavica, Dejan (2011). Srpsko pitanje na Ugarskom saboru 1690-1918. Novi Sad: Filozofski fakultet.