Staklara Avramovac

Državnik, diplomata, kao ustavobranitelj osnivač državnih ustanova, odnosno javnog sektora a kao privatno lice jedan od utemeljivača realnog sektora, privrede, i pored svega, veliki vizionar, Avram Petronijević (1791-1852).

Staklara Avramovac je prva fabrika za izradu stakla, ujedno i prvo srpsko industrijsko postrojenje koje je radilo od 1846. do 1852. godine na reci Belici na padinama Crnog vrha na terenu između današnjih sela Belice i Miševića, i koje je bilo u partnerskom vlasništvu između popečitelja (ministra) inostranih dela Avrama Petronijevića i trgovca Teodora R. Tomić.

Staklo je tokom 19. veka polako ulazilo u upotrebu na Balkanu, zamenjujući tradicionalno bakarno, keramičko i drveno posuđe. Ono je, kao i svuda, uvek prvo bilo dostupno višoj klasi, a kako je vreme sve više prolazilo dolazilo je i do običnih građana. Krajem 19. veka i početkom 20. veka primena stakla u pokućstvu uzima šire razmere. Stakleni predmeti se u tom periodu prodaju u trgovinama mešovite robe ili najčešće u radnjama koje su držale porcelansku ili keramičku robu. U to vreme, ističe se upotreba stakla pri izradi vitraža kao svojevrsnog ukrasa enterijerima građevina. Vitražima su ukrašavane javne građevine, sakralne građevine ali i privatne vile više klase.

Fabrika stakla je podignuta kapitalom Avrama Petronijevića 1846. godine. Prethodno se obratio pismom-molbom Sovjetu, 1843. godine, u kome je tražio isključivo pravo „na 14 godina da niko drugi staklaru ne može podići u zemlji...besplatnu seču i korišćenja drveta za vatru i pepeo na Crnom vrhu i eksplataciju potrebnog kamena za zidanje furuna i fabrikaciju stakla“.

Iako su u Srbiji tada već postojali rani oblici privredne delatnosti, kao što su drvodeljstvo, pletarstvo i ciglarstvo, otvaranje staklare predstavljalo je veliko ulaganje koje je ujedno značilo osvajanje nove „visoke tehnologije“ u to doba. Pored toga, bilo je potrebo dovesti i stranu stručnu radnu snagu što je još više povećavalo troškove ulaganja kao i sam rizik. Sovjet je izašao u susret Petronijeviću da bu u jesen staklara napokon proradila. Svečanost prilikom otvaranje prvog industrijskog pogona u Srbiji dobilo je karakter centralne državne proslave o čemu su pisale i Srpske novine 29. novembra 1846. godine. Prisustvo materijala koji je trebalo da služi kao sirovinska ili pogonska snaga (kamen, pesak i drvo) bio je glavni kriterijum za podizanje fabrike stakla na tom mestu.

Prvi radnici su bili Bavarci i Česi (Bohemci), a 1851. godine stiže i 30 radnika iz Gornje Ugarske, najverovatnije Slovaci, koji su kao strani stručni radnici bili dobro plaćeni. Vlasnik fabrike Petronijević je kasnije, 1851. godine, ušao u ortakluk sa trgovcem Teodorom R. Tomićem, a upravu i nadzor je od 1846. do 1849. godine vršio Konstantin R. Tomić. Opremu u fabrici su činile dve peći za topljenje stakla sa 9 lonca, za brušenje korišćena je vodenica, a kalupi su bili mesingani, keramički i drveni. Proizvodilo se ravno staklo za pendžere, šuplje i liveno ili presovano staklo dekorisano brušenjem ili oslikavanjem. Prvi izvoz je ostvaren u aprilu 1848. godine u Tursku. Staklara „Avramovac“ uspešno je plasirala svoje proizvode u Srbiji i Turskoj. Ostalo je zabeleženo da je jedne godine imala čist profit od čak 96.000 groša što je za ono vreme bila velika suma. Fabrika je radila do Avramove iznenadne smrti u kancelariji velikog vezira u Carigradu 1852. godine kada je država otkupila od njegovih naslednika za 7.000 dukata cesarskih.

Foto galerija zbirke Muzeja primenjenih umetnosti:

• Staklena posuda za slatko sa tanjirićem, oko 1850.
• Staklena čaša sa kneževskim grbom, oko 1850.

Zanimljivosti

• Druga fabrika stakla u Jagodini otvorena je 27 godina nakon Avramove smrti, 1879. godine, od strane Julija Božitovca i kompanjona. Jedan od od suvlasnika, Naćko Janković, fabriku u potpunosti preuzima 1882. godine, kada dobija naziv Janković&Sin. U to doba, nabavlja se parna mašina za brušenje, a 1895. ugrađena je peć sa 8 lonca na ugalj i mašina za presovanje. Sledeće godine fabrika ima 100 radnika i beleži proizvodnju od 37.820 šoka stakla. Proizvodi fabrike osvajaju bronzanu medalju na svetskoj izložbi u Parizu 1889. godine. Prestala je sa radom 1904. godine. (Staklena boca - ibrik Janković&Sin, oko 1890, zbirka MPU i čaše Janković&Sin, oko 1900, Madlart)

Čokanj - Fićok (SFS Paraćin - 2015). Čokanj se u SFS-u proizvodi od 1907. godine.

• Tri godine kasnije, maja 1907. godine, od opreme iz jagodinske fabrike, grupa beogradskih trgovaca na čelu sa Milivojem M. Popovićem osnovaće u obližnjem Paraćinu „A.D.Srpska fabrika stakla - SFS“ (banjska čaša - SFS, oko 1930., zbirka Vorgić; boca za liker - SFS, pre 1941, zbirka Vorgić; pepeljara - SFS, oko 1955, zbirka Vorgić i set čaša „Volt Dizni“ - SFS iz 1980ih), koja i danas postoji http://www.sfsparacin.com

Spomenik Josifu Pančiću, okružen zelenilom, u Studentskom parku u Beogradu, postavljen 1897. godine. Delo vajara Đorđa Jovanovića.

• Godine 1848. počela je izgradnja male topolivnice u Beogradu, proširene i usavršene sledeće godine, a 1851. godine počeli su radovi na novom postrojenju u Kragujevcu. Povezana sa počecima vojne industrije bila je izgradnja topionice u Majdanskim rudnicima bogatim slojevima gvozdene i bakarne rude, predviđenim da postane glavni topioničarski centar za budući razvoj industrije. Krajem 1851. godine usvojen je zakon o osnovnoj ekonomiji na Topčideru u okviru koje je 1852. godine otvorena Praviteljstvena čohara, prva tekstilna radionica (nazvana „fabrika”) za proizvodnju čohe, gajtana, sukna i drugih tekstilnih proizvoda kako za vojsku tako i za tržište.
• Po dolasku iz Beča u Beograd, 1846. godine, mladi lekar Josif Pančić tražeći posao u svojoj struci postao je vrlo sumnjiv ondašnjim vlastima koje nisu bile voljne da ga prime u službu zbog neuobičajenog ponašanja za to doba, proučavanja biljka po okolnim brdima. Međutim, u Jagodini i okolini izbija epidemija trbušnog tifusa. Kako su od tifusa počeli da razboljevaju i strani radnici kao i članovi njihovih porodica u novootvorenoj fabrici stakla u Belnici postavilo se pitanje suzbijanje epidemije. Lično vlasnik fabrike i ministar inostranih dela Avram Petronijević upućuje poziv mladom lekaru da dođe u Jagodinu, koji je u jednom trenutku čak pomišlja na povratak u Beč. Pančić uspeva da suzbije tešku bolest. Pokazavši se izuzetnim u radu s ljudima, već u toku sledeće godine Josif Pančić dobija zvanje okružnog fizikusa po ugovoru u Jagodini, a krajem te, 1847. godine, dobija premeštaj u Kragujevac. Ovaj sumnjiv stranac, rodom sa Velebita, potom će postati profesor na katedri Jestastvene istorije i agronomije, tek osnovanog Liceja u Beogradu, zatim je pet puta zaredom biran za rektora Velike škole. Ubrzo je bio izabran i za narodnog poslanika, 1870. godine, potpredsednika Narodne skupštine Srbije, člana Državnog saveta, a osam godina kasnije postao je predsednik Srpskog učenog društva. Bio je i prvi predsednik Srpske akademije nauka. Osim Srpske akademije nauka i umetnosti, Josif Pančić bio je član i Jugoslovenske akademije znanosti i umetnosti, Ugarske akademije zoološkog društva u Beču, član Bavarskog društva u Šerburu. Dao je veliki doprinos nauci na polju botanike, zaštite prirode, zoologije, biogeografije, mineralogije i geologije. Samo na polju botanike Josif Pančić je opisao 2176 biljnih vrsta u Srbiji i nauci prikazao 102 nove biljne vrste.

Literatura

• J. Popović, Radomir (2012). Avram Petronijević (1791-1852). Freska. str. 322. ISBN 978-86-88341-08-0. 

Spoljašnje veze

• DINAR OD SREBRA, srpsko nasleđe, Velimir Bucalo, jul 1998. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (5. mart 2016)
• Boginja stara 7000 godina, Glas javnosti.
• Sve o staklu u Muzeju nauke i tehnike, Blic, 1. januar 2012
• Fabrika stakla u Jagodini