Katun (naseobina)
.jpg)
Katun je povremeno pastirsko naselje u kom pastiri borave tokom leta, kada odvode stoku na planinske pašnjake. Katuni su karakteristični za neke krajeve Balkana, Hercegovinu, Crnu Goru, Srbiju, Albaniju. Običaj odvođenja stoke na ispašu i organizovanje ovakvih nomadskih naselja datira na ovim prostorima od srednjeg veka,[1] a kao oblik naseljenog mesta pominje se i u Dušanovom zakoniku.[2]
Izraz katun koristi se i za brvnare kakve se grade u ovakim naseljima. U mnogim krajevima nekadašnji katuni prerasli su u sela, a mnoga od njih danas u svom imenu i danas imaju naziv Katun, Katunište.[3]
U Istočnoj Srbiji slične naseobine nazivaju se bačije.[4][a]
Etimologija i definicija katuna[uredi | uredi izvor]
Reč katun je reč balkanskog porekla. Verovatno potiče od rumunske reči cătun — zaselak ili albanske katund(i) — selo, kraj,[6] ali postoje i drugačija tumačenja.
- Definicija katuna nalazi se još u Dušanovom zakoniku — sela i katuni su dva oblika naseljenih mesta... Vlasteoska i crkvena imanja su bila sastavljena od sela i katuna.
- U Srpskom rječniku Vuk Karadžić katun definiše kao „mesto i koliba za mužu ovaca leti”.[7][b]
- Đura Daničić katun definiše na sledeći način: „katun – može biti da je isprva značilo mesto, tabor, selo gde su živeli pastiri...; u naše vreme znači mesto gde se leti na gorama hrani i muze stoka, osobito ovce”.[2]
Toponimi[uredi | uredi izvor]
Mnogi toponimi širom Balkana u svom imenu imaju reč katun:
- U Srbiji više mesta ima ovo ime, između ostalih Katun kod Vranja, Katun kod Aleksinca, Gornji i Donji Katun kod Varvarina.
- U Crnoj Gori se jedna od četiri nahije Stare Crne Gore zvala Katunska nahija (planinska naselja oko Lovćena i severno od njega). Danas se jedno naselje Katun nalazi u blizini Pljevalja, a u Opštini Budva naselje Katun Reževići,
- U Hrvatskoj su se katunima nazivale uređene seoske opštine u starim hrvatskim župama, a na čelu katuna nalazio se poglavar sela katunar. Danas postoji naselje Katuni u Splitsko-dalmatinskoj županiji. U Istri se mnoga mesta u kojima su se krajem srednjeg veka naselili došljaci zvala Katun. Danas ovo ime nosi osam sela,[8] a jedno od njih je naselje Katun u blizini Poreča.[6]
- U Rumuniji postoji više naselja u čijem imenu je reč katun: Katunaši u okrugu Arđeš, Katunele u okrugu Gorž i više mesta sa imenom Katunu — u okru Teleorman i opštinama Salčoara i Kornešti u okrugu Dambovica.
- Stojan Novaković pominje selo Paleo-Katun (Stari Katun) u Grčkoj.[9][2]
Život u katunima[uredi | uredi izvor]
Za katune su se najčešće birala mesta zaklonjena od vetrova, u dolinama gde ima vode i šume. U katunima gde je bilo izvora voda se donosila do koliba, a u bezvodnim krajevima stočari su pravili snežnice tako što se preko zime sneg trpao u senovite jame i prekrivao granama četinara. Tokom leta su takav sneg sekao, donosio do kuća i ostavljao na sunčanu stanu krova da se otopi. Ovaj posao su najčešće radile žene. U katune se dolazilo s proleće, a iz njih se odlazilo pred zimu. Najčešće se boravilo od Đurđevdana do Tomindana.[10]
Za boravak ljudi pravljene su drvene kolibe. Krov je najčešće bio na dve vode, ređe na četiri, pokriveni lubom, šindrom ili slamom, ređe kamenim pločama. Na nekim kolibama krov je toliko strm da dodiruje zemlju. Obično nisu imale prozore, dok su vrata bila niža, sa višim pragom. Unutrašnjost koliba bila je jednostavna, sa zemljanim podom i ognjištem na sredini. Pod je bio prekriven nasloženom slamaricom ili suvim lišćem. Uz unutrašnje zidove nalazile su se police na kojima je stajalo drveno posuđe za pravljenje sira i kajmaka. Od nameštaja tu su bili jednostavni drveni kreveti, sofra i tronošci ili obični panjevi za sedenje. U blizini koliba građeni su torovi, u koje se stoka noću zatvarala.[11]
Osim čuvanja stoke, glavna aktivnost u katunima bilo je spravljanje mlečnih proizvoda — sira, kajmaka, masla.[12] Odmah po svanuću žene bi pomuzle stoku, posle čega se izgonila na pašu. U katune su odlazile cele porodice, a često su se u večernjim satima „susedi” okupljali u nekoj od koliba. Tu su žene plele, prele i češljale vunu, a mladi zabavljali. Tokom slava, Petrovdana i Ilindana, dolazili su gosti i rodbina u posetu.
Ishrana na katunima bila je jednostavna, ali kalorična. Obično se jeo ječmeni, ražani, heljdin ili kukuruzni hleb. Osnovna hrana bio je beli mrs — sira, kajmak, kiselo mleko, što su bili i glavni proizvodi u ovim stočarskim naseobinama. Kuvao se krompir, pasulj, kupus, kopriva i drugo zelje. Pravile su se i pite sa sirom. Sirovo meso se manje jelo, dok se za goste pravila cicvara. Večera je bila glavni obrok, jer su se tada svi ukućani okupljali posle završenih dnevnih poslova.[3]
Katuni danas[uredi | uredi izvor]
U mnogim krajevima od nekadašnjih katuna nastala su sela, odnosno stalne naseobine. Taj proces je tekao do polovine dvadesetog veka. Neki katuni i danas su naseljeni samo tokom leta i još uvek imaju nekadašnju svrhu.[10][13]
Na mnogim mestima nekadašnjih katuna danas se nalaze turistička izletišta sa modernim vikendicama, dok su se neki katuni modernizovali tako što su umesto koliba podignute moderne kuće, a u ostalom delu je zadržano sve ono što karakteriše idilični katunski život. Oživljavanje katuna u cilju razvoja turizma i turističke privrede značajno je kao ponuda ljubiteljima prirode i onima koji žele da se upoznaju sa tradicionalnim načinom života.[3] U katunima turistička sezona traje od kasnog proleća do rane jeseni. Popularne aktivnosti su hajking i treking,[v] brdski biciklizam, kao i upoznavanje sveta gljiva i lekovitog bilja.[14]
Napomene[uredi | uredi izvor]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Hrabak, Bogumil. RAZGRANAVANJE KATUNA I STVARANJE GRUPE KATUNA ODNOSNO PLEMENA U NEKADAŠNJOJ HERCEGOVINI. Pristupljeno 23. 7. 2022.
- ^ a b v „katun”. amarilisonline.com. Pristupljeno 23. 7. 2022.
- ^ a b v N. K. (7. 7. 2011). „Veseo život u katunima”. Politika. Pristupljeno 23. 7. 2022.
- ^ „Šta znači BAČIJA?”. ŠtaZnači.com. Pristupljeno 23. 7. 2022.
- ^ Karadžić, Vuk Stefanović (1852). Srpski rječnik : istumačen njemačkijem i latinskijem riječima. Beč. str. 38. Pristupljeno 23. 7. 2022.
- ^ a b „katun”. Hrvatska enciklopedija, mrežno izdanje. Leksikografski zavod Miroslav Krleža. Pristupljeno 23. 7. 2022.
- ^ Karadžić, Vuk Stefanović (1852). Srpski rječnik : istumačen njemačkijem i latinskijem riječima. Beč. str. 286. Pristupljeno 23. 7. 2022.
- ^ „Istarski Katuni”. Istrapedija. 8. 1. 2010. Pristupljeno 23. 7. 2022.
- ^ Novaković, Stojan (1965). Selo. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 43. Pristupljeno 23. 7. 2022.
- ^ a b „Život u katunu”. RTS. 20. 8. 2014. Pristupljeno 23. 7. 2022.
- ^ „katun – značenje”. Opšte obrayovanje. Pristupljeno 23. 7. 2022.
- ^ „Šta znači KATUN?”. ŠtaZnači.com. Pristupljeno 23. 7. 2022.
- ^ Vukčević, Nikoleta; Orlandić, Teodora (16. 9. 2021). „ŽIVOT U KATUNU: „KADA SAM UPOZNAO LJUDE ZAVOLIO SAM ŽIVOTINJE“”. Mondo. Pristupljeno 23. 7. 2022.
- ^ „Život u katunima”. montenegro.travel. Pristupljeno 23. 7. 2022.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Kiković, Goran (15. 9. 2020). „MAŠNIČKI KATUN U PREDJELU MOKRE PLANINE JEDAN OD NAJLjEPŠIH U GORNjEM POLIMLjU”. Glas Holmije. Pristupljeno 23. 7. 2022.