Ostrovička kotlina

Dodaj veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Ostrovička kotlina
Panorama Ostrovičke kotline (gledano iz pravca Sićeva)
Ostrovička kotlina na karti Srbije
Ostrovička kotlina
Dužina2 km
Širina1,5 km
Površina5 km2
Dubina200 m
Oblasti
Regije		Jugoistočna Srbija
Srednje Ponišavlje
VodotokNišave

Ostrovička kotlina je prostrano ulegnuće u zemljinoj kori i specifičan geoprostor na jugoistoku Srbije u tektonskom rovu kompozitne doline-potoline srednjeg Ponišavlja, i jedna od četiri međusobno povezana dela Sićevačke klisure. Ostrovičke kotline je relativno mala kotlina dugačka i široka oko 2 km, koja se nalazi na 20 km istočno od Niša.[1]

Kao deo Nišavske doline iako je istog morfološkog tipa, Ostrovička kotlina međutim predstavlja individualnu celinu i odvojen geografski predeo, koji počinje na istoku kod kamenoloma na ulazu u Gradištanski kanjon, a na zapadu srasta sa drugim delom Sićevačke klisure kod „Banjice“, čineći kotlinu koja po površini (4 km²) i broju stanovnika (603), spada među male geografske prostore ove vrste u Jugoistočnoj Srbiji. Ostrovička kotlina je okružena planinskim vencima i to: sa severa Svrljiškim planinama, i juga severnim grebenom Suve planine.

Na osnovu fizičko-geografskih, društveno-geografskih i demografskih karakteristika, ona je složeni razvojni sistem, u kome centralno mesto zauzimaju selo Ostrovica i njena okolna naselja sa svojom infrastrukturom i najvećim resursima u plodnom zemljištu. Iako je pretežno uokvirena visokim brdsko-planiniskim obodom, Ostrovička kotlina je u povoljnoj komunikativnoj vezi sa susednim kotlinama niškom i belopalanačkom, zahvaljujući najviše dolinama Nišave, i Kunovičkoj površi, preko koje se gradi savremeni auto-put E-80.[2] Danas se Ostrovička kotlina nalazi na važnom interkontinentalnom putnom i železničkom saobraćajnom pravcu koji spaja zapadnu obalu Evrope (Lisabon, Portugalija) i krajnji istok Azije (Turska).

Zbog živopisnih predela, očuvanih geomorfoloških osobina i prirodnih vrednosti sa pretežno očuvanim prirodnim ekosistemima i jedinstvenom florom i faunom, zajedno sa ostalim delovima Sićevačke klisure, proglašena je za Park prirode II kategorije zaštite,[3]

Status[uredi | uredi izvor]

Oznaka statusa

Zbog živopisnih predela, očuvanih geomorfoloških osobina i prirodnih vrednosti sa pretežno očuvanim prirodnim ekosistemima i jedinstvenom florom i faunom, od 2000, Ostrovička kotlina kao i ostali deo Sićevačke klisure proglašen je za Park prirode II kategorije zaštite,[3] u Skladu sa Zakonom o zaštiti prirode Republike Srbije.[3]

Kao zaštićeno područje sa značajnim ekološkim i kulturnim dobrima, područje je namenjeno očuvanju ukupne geološke, biološke i predeone raznovrsnosti Srbije, i zadovoljenju naučnih, obrazovnih, duhovnih, estetskih, kulturnih, turističkih, zdravstveno-rekreativnih potreba i ostalih delatnosti usklađenih sa tradicionalnim načinom života na ovom prostoru i načelima održivog razvoja.[3][4][5]

Nekada bogato područje brojnim sisarima i papkarima, danas je ostalo samo u pričama, jer je krčenje šuma i dosaljavanje stanovništva na ove prostore značajno uticalo na njihovo istrebljenje. Nakon stavljanjem pod zaštitu u prvoj deceniji 21. veka, vegetacija počela sve više da se obnavlja, što je jednim delom doprinelo i povratku divljači na ovaj prostor. Tako su npr. 2003. godine viđene srne.

Prirodne odlike[uredi | uredi izvor]

Dolina Nišave sastoji se od kotlina (Niška, Ostrovička, Belopalanačka, Đurđevopoljska, Pirotska), kraćih suteski i Sićevačke klisure, koja se odlikuje nizom specifičnosti.

Na jugoistočnom obodu Niške kotline tektonska izlomljenost terena omogućila je intenzivan proces krasifikacije krečnjačke mase. U višim partijama krečnjaci sadrže sve, kako površinske tako i podzemne morfološki razvijene oblike krasa. Na zapadnom obodu pruža se prostrana Kunovička površ, koja je u oblasti Sićevačke klisure pretežno posebna morfotektonska i predeona celina i u koju je usečena Sićevačka klisura Nišave. Sa severne strane kotlinu ograničava Suvu planinu, a sa južne Svrljiške planine.[6][7][8][9]

Položaj i prostranstvo[uredi | uredi izvor]

Ostrovička kotlina predstavlja probojnicu reke Nišave kroz Kunovičku površ koja teče između južnih padina Svrljiških planina i Suve planine. Kompozitna Sićevačka klisura predisponirana je glavnim nišavskim rasedom duž kojeg su stvarane i potoline[a] Niške i Belopalanačke kotline. Rasednim linijama i zonama određen je pravac usecanja, najpre jezerskim otokom, kasnije, nasleđenom dolinom Nišave.[11]

Položaj i prostranstvo Ostrovičke kotline

Ostrovička kotlin je duga 2 km, a duboka je između 260 do 360 m. Ka istoku ona klisura se nastavlja na gornji — kanjonski, a na zapadu na donji — klisurasti deo Sićevačke klisure. Kanjonski deo je dug 7 km; usečen je između Oblika (901 m) na levoj i Pleša (1327 m) na desnoj strani. Na ulazu, ispod sela Gradišta, kanjon je dubok 260 m, a na izlazu, kod manastira Svete Petke Iverice 360 m. Kanjonski deo klisure usečen je u „dolinskom podu” — zaravni, širokoj na ulazu 500—600 m, a kod Sv. Petke — na izlazu, svega 50 m. Dolinski podovi u kotlini povijaju se u vidu lukova ili svodova. Kompozitna Ostrovička kotlin Sićevačke klisure predisponirana je glavnim nišavskim rasedom duž kojeg su stvarane i potoline Niške i Belopalanačke kotline. Rasednim linijama i zonama određen je pravac usecanja, najpre jezerskom otokom, kasnije, nasleđenom dolinom Nišave.[11]

Ostrovička Banjica, termomineralni izvori u severozapadnom delu Ostrovičke kotline

Za postanak i današnji izgled Ostrovičke kotline Sićevačke klisure od velikog su značaja i najmlađa ubiranja. Rezultat ovih ubiranja su visoki lučni svodovi koji se javljaju u gornjem, kanjonskom, delu klisure kao posledica „najmlađih tektonskih procesa tokom kojih se Nišava usecala, a okolni planinski venci izdizali, što je označilo Ostrovičku kotlinu i celu Sićevačku klisuru kao ascendentnu dolinu“.[11]

Ostrovička kotlina počinje od istočnog dela klisurastog dela Sićevačke klisure, gde se približavaju ogranci Svrljiških planina i Suve planine, i odatle se pravcem istok proteže 2 km ulaza u Gradištanski kanjon, gde su ogranci ovih planina razdvojeni uskim koritom Nišave.

Na jugu, Ostrovička kotlina se graniči sa Zaplanjem, a na severu obroncima Svrljiških planina.[12]

Ostrovička kotlina prema reljefu i prohodnosti, spada u najprohodnije i za poljoprivredu i saobraćaj najpovoljnije delove Sićevačke klisure.

Klima[uredi | uredi izvor]

Temperatura vazduha

Po regionalnim klimatskim odlikama, rejon Ostrovičke kotline spada u toplije i sušnije predele Srbije. Po broju dana sa temperaturom od 5°, 10° i 15 °C, ili većom od ovih, ovo područje je „među prvima u Srbiji“.

Srednje temerature godišnjih doba u Sićevačkoj klisuri (1950—2009)
Godišnje doba Zima Proleće Leto Jesen
Srednja temperatura 1,53 °C 11,87 °C 21,37 °C 12,07 °C
Vetrovi

U Sićevačkoj klisuri duvaju; severni vetrovi (Košava), severozapadni, „Sićevac“, „Jugo“ i drugi;[13]

Naziv vetra Karakteristike
Košava Severni vetar (severnjak, „svinjomorac“), koji se javlja iz severoistočnog pravca. Nema veliku čestinu i duva znatnom jačinom u hladnijoj polovini godine.
Sićevac To je vetar koji duva kroz Sićevačku klisuru i najsnažniji je vetar u ovoj oblasti. Često je olujnog karaktera.
Jugo Topao i veoma nepovoljan vetar za poljoprivredne useve i stoku. On isušuje tlo, useve i voće, tako da se biljke pod njegovim uticajem „sparuše“, a stoka mršavi i gine.
Severozapadni vetar To je najučestaliji vetar na prostoru klisure, koji duva brzinom od 1,5 m/sec do 2,9 m/sec.

Oblačnost u Ostrovičkoj kotlini donose zapadni vetrovi, dok svi ostali vetrovi uglavnom uzrokuju vedro vreme. Najveća oblačnost je tokom zime, a maksimum dostiže tokom meseca decembra kada je 7,8 desetina neba pokriveno oblacima. Smanjenje oblačnosti počinje sa prvim prolećnim mesecima i traje do septembra.[13]

Oblačnost u Ostrovičkoj kotlini donose zapadni vetrovi, dok svi ostali vetrovi uglavnom uzrokuju vedro vreme. Najveća oblačnost je tokom zime, a maksimum dostiže tokom meseca decembra kada je 7,8 desetina neba pokriveno oblacima.
Padavine

Ovakav termički režim odlikuje se malom srednjom godišnjom količinom padavina (580,8 mm) sa maksimumom u maju (83,4 mm; 14%) i minimumom u februaru (oko 30 mm; 5%). Za leto indeks suše u podnožju Suve planine, te i u ovoj oblasti, je 19. a godišnji 27. Prema tome, i pored relativno dovoljne količine padavina, zbog neravnomerne raspodele (indeks suše zimi je 47, s proleća 31. a s jeseni 25), rejon Ostrovičke kotline spada među najsušnije u Srbiji.[14][15]

Flora i fauna[uredi | uredi izvor]

U florističkom bogatstvu i raznovrsnosti područje kotline odlikuje se prisustvom 68 registrovanih endemskih vrsta biljaka, među kojima posebno mesto zauzimaju lokalni endemiti. Dosadašnje analize su pokazale da tri vrste, koje naseljavaju pobrđe kotline, pripadaju kategoriji za koje se osnovano sumnja da su iščezle na drugim teritorijama Srbije. U kategoriju krajnje (kritično) ugroženih vrsta (CR) pripada 20, kategoriju ugroženih vrsta (EN) 30, kategoriju ranjivih (VU) 80, kategoriji vrsta niskog rizika ugroženosti 125, dok za 9 vrsta nema dovoljno podataka o rasprostranjenosti.

Među reliktnim vrstama tercijarne flore Evrope kao reliktne u Sićevačkoj klisuri se pominju dve vrste roda Ramonda (Ramonda serbica), Ramonda nathaliae i žalfija (jedna od najstarijih medicinskih biljaka), koje su ostatak suptropske flore Evrope i Mediteran a verovatno su afričkog porekla. Ramonda serbica je najsrodnija sa balkanskom vrstom Ramonda nathaliae od koje se pretpostavlja odvojila, još tokom tercijarne poliploidije u samostalnu vrstu. Brojnost populacije roda Ramonda u Sićevačkoj klisuri, na 5 m², varira od 10-350 individua u zavisnosti od konfiguracije stena i vegetacije. Prisustvo žalfije na ovom području objašnjava se time da životni uslovi u ovoj „mediteranskoj oazi” ne izlaze iz okvira istorijski uslovljene ekološke valence žalfije i ostalih termofilnih biljaka zastupljenih u asocijaciji (Artemisio-Salvietum officinalis), što svakako predstavlja osnovni uzrok njihovog opstanka u recentnom periodu na ovom području.

Navedene reliktna vrste u Ostrovičkoj kotlini zakonom su zaštićena u Srbiji kao prirodna retkost. Zbog specifiučnih karakteristika klime ovaj deo Sićevske klisure ima svojstva termofilne oaze, S tim u vezi interesantno je pomenuti da se zbog tople krečnjačke podloge, na strmim stranama i pukotinama stena, javljaju i neki retki biljni tercijarni endemični relikti. Među njima se nalaze i ramondije (Natalijina i Srpska).[16]

Deo tercijerne reliktne flore Ostrovičke kotline
Natalija ramonda (Ramonda nathaliae)
Srpska ramonda (Ramonda serbica)
Žalfija, kadulja (Salvia officinalis)

Na području Ostrovičke kotline brojnim istraživanjima otkrivena su i značajna nalazišta majčine dušice, rtanjskog čaja (čubre), hajdučke trave, kantariona, kleke i drugih medonosnih i lekovitih biljaka.

Saobraćaj[uredi | uredi izvor]

U periodu od 1887. do 1888. godine srpska vlada izgradila je železničku prugu dolinom Nišave kroz Sićevačke klisuru, što je imalo veliki značaj i uticaj na danji razvoj Ostrovičke kotline

Prvi pisani tragovi o saobraćaju i gradnji puteva na širem prostoru Ostrovičke kotline odnose se na antički put Via Militaris, koji je u doba Rimskog carstva bio saobraćajna magistrala moravsko – nišavska – marička, jedna od glavnih na Balkanskom poluostrvu. Od Niša ovaj Rimski vojnički put obilazio je Osraovičku kotlinu sa južne strane. On je išao kroz ravankotline u dolinu Kunovice, pa je preko platoa Ploče prolazio razvođe Kunovice i Crvene Reke i ulazio u Belopalanačku kotlinu. Rimski vojnički put (završen do Niša 33. ili 34. g. n.e.) bio je dugo vreme jedini spoj između Zapada i Istoka i predstavljao je, sa strateškog i trgovačkog gledišta, najvažniji put Balkanskog Poluostrava. Taj put je mestimično bio očuvan i u 16. veku.[17]

U srednjem veku južnim obodom Ostrovičke kotline vodio je Carigrarski drum, koji je od Niša dolinom Kutinske reke kroz Zaplanje, pa je Suvu planinu prelazio prekonjene najniže presedline Zmijine livade iznad Jagličja. On je pod severnom supodinom Suve planine išao razvođem između Crvene i Jelašničke reke i dolinom Crvene reke u Belopalanačku kotlinu.[18]

Današnji saobraćajni put koji prolazi kroz Ostrovičku klisuru izgrađen je 1968.godine, dolinom reke Nišave kroz Sićevačku klisuru. Ova saobraćajnica je od velikog značaja za ne samo za Ostrovičku kotlinu već i za celo Ponišavlje, jer povezuje Niš sa Belopalanačkom i Pirotskom kotlinom i dalje na istok sa Bugarskom i Turskom.

U periodu od 1887. do 1888. godine srpska vlada izgradila je železničku prugu dolinom Nišave (kao sastavni deo velike svetske magistrale koja vezuje zapad i istok), što je imalo veliki značaj i uticaj na danji razvoj Ostrovičke kotline i srednje Ponišavlje.[17]

Navedenim magistralnim putem i prugom Ostrovička kotlina je povezana saobraćajnicama sa velikim regionalnim centrima i to do:Niša 42 km, Beograda 280 km, Soluna 450 km, Bele Palanke 22 km, Pirota 27 km, Sofije 108 km.[17]

Istorijat[uredi | uredi izvor]

Prema podacima iz geografske literature ostrovička koltlina, kao i Srbija, s kraja 18. i u prvim decenijama 19. veka bila je do te mere geografski nepoznata da su u njoj prema pisanju Radojičića, iz 1927, „bili mogući pronalasci kao u nepoznatim delovima sveta”. Ukoliko se uzme u obzir činjenica da je njen geografski sadržaj uglavnom bio prikazan jedino na starim mapama (nastalim na bazi podataka koji su opisani u putopisnim zabeleškama mnogih izalanika (carskih poslanstava i diplomatskih misija) i putnika iz kasnijeg perioda srednjeg veka i potonjih vremena, ovakvi navodi su u potpunosti shvatljivi. Prema pisanju Cvijića, iz 1896. godine, za niški i belopalanački i pirotski kraj i njihove kotline, znalo se samo duž Carigradskog (Midhat-pašinog) druma – o čemu su se mogli naći dosta tačno prikazani uzajamni položaji i nazivi (naseljenih) mesta prema važećoj nomenklaturi iz tadašnjeg istorijskog perioda.[19]

Panorama Ostrovičke kotline s kraja 19. veka

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Potolina (depresija) je kopnena ili jezerska površina niža od nivoa mora.[10]

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Mitić, D.: Srednje Ponišavlje – osnove strategije prirodnih i stvorenih vrednosti, Naučna monografija, Univerzitet u Nišu, 2006.
  2. ^ Grupa autora, Geografske odlike niškog područja, Položaj i prostranstvo U: Istorija Niša, knjiga I, Gradina, Niš 1986 pp. 11.
  3. ^ a b v g Zakona o zaštiti životne sredine ("Službeni glasnik Republike Srbije“, br. 66/91, 83/92, 53/93, 67/93, 48/94 i 53/95)
  4. ^ Žukovec, D. (2008): Pregled invazivnih biljnih i životinjskih vrsta kod nas i u svetu. Seminarski rad, Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu.
  5. ^ Stevanović, V., Vasić, V. (1995): Pregled antropogenih faktora koji ugrožavaju biodiverzitet Jugoslavije. - In: Stevanović, V., Vasić, V. (eds.): Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. - Biološki fakultet i Ecolibri, Beograd., pp. 19 - 37.
  6. ^ Martinović, M. Niška kotlina, Geneza i evolucija. Beograd 1976
  7. ^ Cvijić, J. (1991). Balkansko poluostrvo. Beograd: SANU, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva i Književne novine, knj. 2.
  8. ^ Vujanovic V, Teofilović M, Arsenijević M. Regionalna proučavanja mineralnih voda i banja u Srbiji i AP Vojvodini i njihove osnovne geološke, geohemijske i genetske karakteristike. Beograd Institut za geološko-rudarska istraživanja i ispitivanja nuklearnih i drugih mineralnih sirovina. 1971:7: 125-6.
  9. ^ Grupa autora, Geografske odlike niškog područja, Termalne pojave i izvori U: Istoriji Niša, knjiga I, Gradina, Niš 1986 pp. 22–25
  10. ^ Curić, Z. i Curić, B. (1999) Školski geografski leksikon, Hrvatsko geografsko društvo, Zagreb
  11. ^ a b v Mitić, D. Srednje ponišavlje - osnove strategije zaštite prirodnih i stvorenih vrednosti, Univerzitet u Nišu, 2006.
  12. ^ Kostić, M. (1967). Niška kotlina. Beograd: Geografski institut „Jovan Cvijić”, Posebna izdanja, knj. 21.
  13. ^ a b „Monthly and annual means, maximum and minimum values of meteorological elements for the period 1961—1990”. Pristupljeno 13. maj 2012. 
  14. ^ J ovanović B.: 1955. Šumske fitocenoze i staništa Suve planine (Beograd).
  15. ^ Kostić M. M.: 1955. O ulozi i značaju Sićevske klisure za saobraćaj. naseobine i ljudska kretanja (Zbornik radova Geogr. zavoda PMF, sv. N. Beograd)
  16. ^ Grebenščikov O.: 1950. O vegetaciji Sićevačka klisure (Glasnik Prirodnjačkog muzeja Srp. zemlje, serija B, knj. 3—4, Beograd)
  17. ^ a b v Mitić D. (2006): Srednje Ponišavlje, osnovne strategije zaštite prirodnih i stvorenih vrednosti, Univerzitet u Nišu
  18. ^ Grupa autora (2005): Belopalanački zbornik 1, Narodna biblioteka „Vuk Karadžić“, Bela Palanka
  19. ^ Dr Mihajlo Kostić, Belopalanačka kotlina, Društvenogeografska proučavanja, Geografski institut „Jovan Cvijić“, Posebna izdanja, knjiga 23, Beograd 1970.

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Petrović J. B.: 1951. O epigenetskoj sutesci Ostrovičke reke (Glasnik SGD. sv. XXXI, br. 1, Beograd)
  • Martinović Ž. i Kostić M: 1966. Kulinskobanjska kotlina I“. Kulinska Banja (Glasnik SGD, sv. XL\'I,' br. 1, Beograd)

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Ostrovička kotlina na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Островичка_котлина&oldid=26966594”