Štamparija Crnojevića

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Naslovna stranica Cetinjskog oktoiha prvoglasnika (1494) sa predstavom dvoglavog orla

Štamparija Crnojevića ili Cetinjska štamparija je jedna od najstarijih ćiriličkih i (južno)slovenskih štamparija i prva srpska štamparija,[1] koja je radila od 1493. do 1496. godine na Cetinju, pod upravom jeromonaha Makarija i pod pokroviteljstvom Đurđa Crnojevića, vladara Zete (1490-1496).[2][3] Štamparija je premeštena u Vlašku i 1508-1512. godine radila je u manastiru Delu.[4]

Osnivanje[uredi | uredi izvor]

Kapitel originalnog stuba Manastira Crnojevića na Ćipuru, sa predstavom dvoglavog orla
Dvorska crkva na Ćipuru i ostaci Manastira Crnojevića sa replikama stubova koji su se tu nalazili
Fototipsko izdanje Cetinjskog oktoiha petoglasnika (1494/6) iz 1973. godine
Otisak klišea iz jednog dela
Lazar Tomanović

Tokom druge polovine 15. veka, štamparska delatnost je doživela nagli procvat, a među glavnim centrima ranog štamparstva posebno mesto je zauzimala Venecija, prestonica Mletačke republike. Zahvaljujući brojnim političkim, ekonomskim i kulturnim vezama između Mletaka i istočne obale Jadrana, zanimanje za štamparsku delatnost je počelo da se širi i među Južnim Slovenima. Za vreme vladavine Ivana Crnojevića (1465-1490) osnivan je čuveni Cetinjski manastir (1484) koji je postao sedište Zetske mitropolije, čime je postavljena osnova za razvoj novog duhovnog i kulturnog centra u srednjovekovnoj Zeti. Manastir Crnojevića je srušen 1692. godine, za vreme Morejskog rata (1684 - 1699), u eksploziji koju su, napuštajući Cetinje, podmetnuli Mlečani, kako bi pobili turske komandante.[5] Nalazio se na mestu današnje Dvorske crkve na Ćipuru, posvećena Rođenju Bogorodice, koju je 1890. podigao tadašnji vladar Crne Gore Nikola I Petrović Njegoš. Devet godina posle rušenja Manastira Crnojevića, 1701. godine, vladika Danilo Petrović je podigao novi manastir, današnji Cetinjski manastir, nedaleko od starog, na ruševinama dvorca Ivana Crnojevića.[6] Oko Dvorske crkve na Ćipuru i danas se nalaze konzervirani stari temelji manastirskog kompleksa Crnojevića. Originalni stubovi i kapiteli dislocirani su sa lokaliteta i uvršteni u stalnu postavku tada novoosnovanog Istorijskog muzeja, a na njihovo mesto su postavljene kopije koje se mogu i danas videti.[7]

Glavni članak: Manastir Crnojevića na Ćipuru

Posredstvom svojih veza sa Mlečanima, njegov sin i naslednik Đurađ Crnojević (1490-1496) je već tokom prvih godina svoje vladavine uspeo da angažuje majstore štampare i pribavi opremu radi osnivanja prve štamparije, koja je započela sa radom tokom 1493. godine na Cetinju, a štampanje prve knjige je dovršeno na samom početku 1494. godine. Pojavom prve štamparije u poslednjoj slobodnoj srpskoj, odnosno južnoslovenskoj državi označen je veliki civilizacijski iskorak u oblasti kulturnog razvoja na jugoistoku Evrope.

Delatnost[uredi | uredi izvor]

Zahvaljujući vezama koje je stekao ženidbom sa Jelisavetom Erico iz ugledne mletačke plemićke porodice, Đurađ Crnojević je bio u prilici da stvori povoljne preduslove za nabavku štamparske opreme i obuku prvih srpskih štampara. Nakon nabavke štamparske prese sa pokretnim slovima u Veneciji, na Cetinju je već tokom 1493. godine započeo rad na štampanju prve knjige, koja je dovršena 4. januara 1494. godine. To je bio Cetinjski oktoih prvoglasnik (I-IV glas). Štampanjem je rukovodio jeromonah Makarije, sa nekoliko saradnika. Tokom naredne tri godine štampane su i druge bogoslužbene knjige. Tokom rada, cetinjski štampari su u domaćoj sredini izrađivali štamparske matrice za inicijale i ostalu ornamentiku, dostigavši visok stepen grafičkog umeća.

Naslovi[uredi | uredi izvor]

  • Cetinjski oktoih prvoglasnik - I-IV glas (4. januara 1494. godine, Cetinje)
  • Cetinjski oktoih petoglasnik - V-VIII glas (1494/6. godine, sačuvan u nekoliko nepotpunih primeraka)[8]
  • Psaltir sa posledovanjem (22. septembra 1494. godine, Cetinje)
  • Trebnik (molitvenik) - sa tekstovima za privatna bogosluženja (krštenja, venčanja i sl.) - (1496. godine, Cetinje)
  • Četvorojevanđelje - (1496. godine, Cetinje)
  • Cvetni triod - sa pesmama i molitvama koje se pevaju u crkvi (od Cveti do prve nedelje posle Duhova) - nedovršeno izdanje.

Prestanak rada[uredi | uredi izvor]

Cetinjska štamparija je prestala sa radom 1496. godine usled izmenjenih političkih okolnosti koje su nastupile odlaskom Đurđa Crnojevića iz Crne Gore, nakon čega je došlo da uspostavljanja posredne, a nedugo potom i neposredne turske vlasti.

Nasleđe[uredi | uredi izvor]

Lazar Tomanović o štampariji[uredi | uredi izvor]

Dr Lazar Tomanović je bio 1890. godine u Majncu na proslavi jubileja, 500 godina Gutenbergove štamparije.[9] Održao je govor o Obodskoj štampariji, nakon kojeg su slušaoci konstatovali da Srbi, koji su još tada imali tako visoke kulturne domete, ne moraju da se plaše za svoju budućnost. Nakon što su stručnjaci na toj izložbi pregledali Oktoih zaključili su je da je ova štamparija bila prva državna štamparija, a nemački listovi su Obodski Oktoih proglasili biserom izložbe.[10] U Nemačkoj, gde je nastala prva štamparija, nije bio taj pronalazak slobodan po svim nemačkim državicama. Obodski Oktoih ima odštampan grb Crnojevića, dvoglavog orla[9], a vladar Zete se navodi kao Gospodar Bogospasene Zete.[11] Inicijator proslave 400 godina štamparije Crnojevića bio je predsednik Kraljevske srpske akademije Milan Milićević. Tomanović i Pavle Rovinski pokrenuli su ovu proslavu kao svesrpsku.[10] Knjaževina Crna Gora je prihvatila ovu proslavu (koja je ujedno bila i naučni međunarodni skup) jer se Obod u njoj nalazi. Tu proslavu su kod Srba ignorisali samo radikali, na čelu sa Nikolom Pašićem, zbog političkih nesuglasica Srbije i Crne Gore.[12] Pozvan je predsednik SKA da figurira kao domaćin proslave na Cetinju, a učesnici su bili i mnogi predstavnici ruskih kulturnih ustanova, kao i predstavnici francuske Sorobne i engleskog Oksfordskog Univerziteta.[9] Tomanović navodi Jagićeva naučna saznanja o štampariji Crnojevića:[13] monasi su savršeno poznavali grčki i staroslovenski jezik, krasopis je bio vrhunski i slova i jezik Obodskog Osmoglasnika su postala obrazac svih kasnijih crkvenih knjiga do današnjeg dana, dok su slova Gutenberga dugo popravljana u Francuskoj i Italiji. Tomanović je izneo stav oko nedoumice da li je štamparija bila na Obodu ili na Cetinju, da se ova štamparija prvo nalazila na Obodu, a pri povlačenju pred Turcima je prenesena na Cetinje, tek što je izgrađen (stariji) Cetinjski manastir.[11] Tomanović je negativno reagovao na pisanja da je Ivan Crnojević tu štampariju iz Mletaka nabavio iz spekulacije, uz konstataciju da je Obodska štamparija plod one kulture, koja je podigla Visoke Dečane, kojima se danas svijet divi, a nije plod spekulacije.[14]

Pavle Rovinski o štampariji[uredi | uredi izvor]

Rovinski navodi podatke da je i u njegovo vrijeme bilo mladića koji su spominjali da su nalazili slova na Obodu. Tadašnji učitelj na Rijeci M. Đurić je govorio da su njegovi učenici nalazili slova, slagali od njih riječi, vezivali uzicom i, zamočivši u mastilo, ili nadimivši, štampali na svojim zadaćnicama. Rovinskih je ta slova vidjeo u nadzornika osnovnih škola St. Čuturila.[15]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Obodska stamparija - Budimir Aleksic”. www.njegos.org. Pristupljeno 2021-06-13. 
  2. ^ Pantić 1993, str. 135.
  3. ^ Medaković 1993, str. 425.
  4. ^ „Mănăstirea Dealu, necropola domnească unde este îngropat capul lui Mihai Viteazul”. Arhivirano iz originala 03. 01. 2022. g. Pristupljeno 03. 01. 2022. 
  5. ^ Petanović, Z. (17. 8. 2014). „Dvorska crkva na Ćipuru, na Cetinju – zavjet prvog gospodara Crne Gore”. Zvanični veb-sajt. PRAVOSLAVNA MITROPOLIJA CRNOGORSKO-PRIMORSKA. Pristupljeno 28. 5. 2020. 
  6. ^ Malbaša, Predrag. „CETINjSKI MANASTIR NA ĆIPURU”. Montenegrina. Pristupljeno 28. 5. 2020. 
  7. ^ „DVORSKA CRKVA NA ĆIPURU”. zvanični veb-sajt. Narodni muzej Crne Gore. Arhivirano iz originala 21. 07. 2018. g. Pristupljeno 28. 5. 2020. 
  8. ^ Dušanić 1973, str. 89-93.
  9. ^ a b v Tomanović 2018, str. 510.
  10. ^ a b Tomanović 2018, str. 570.
  11. ^ a b Tomanović 2018, str. 506.
  12. ^ Tomanović 2018, str. 276.
  13. ^ Jagić, Vatroslav (1895). Prva jugoslovenska štamparija u XV vijeku, Pravoslavna spomenica četiristogodišnjice Obodske štamparije. Cetinje. str. 67—69. 
  14. ^ Tomanović 2018, str. 571.
  15. ^ Rovinski, Pavle (1893). Obodska štamparija na Rijeci Crnojevića u Crnoj Gori i njen značaj. Cetinje. str. 4. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Штампарија_Црнојевића&oldid=27684116”