Vodenice i valjavice na Jelašničkoj reci
| Vodenice i valjavice na Jelašničkoj reci | |
|---|---|
 Jelašnička reka u čijem slivu je bilo 33 valjavice i 4 vodenice | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | selo Donja Studena |
| Opština | Opština Niška Banja |
| Država |  Srbija |
| Vrsta spomenika | vodenica i valjavica |
| Vreme nastanka | 17/18. vek |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš |
Vodenice i valjavice na Jelašničkoj reci su neadekvatno zaštićeno materijalno kulturno nasleđe Srbije u Niškoj Banji. Ove vodenice i valjavice su tipičan primer kolektivne ustanove nad kojom vlasništvo ima više smesničara (ortaka), među kojima su suvlasnički odnosi bili sasvim precizno definisani. Do 1960. na Jelašničkoj reci radile su 33 valjavice i 4 vodenice, od kojih je većina bila iz turskog perioda. Vodeničarstvo se ugasilo do 1961. godine, kada su Studenska vrela kaptirana za vodovod, a time vodni potencijal Jelašničke reke smanjen. U isto vreme pojavili su se i mlinovi na električni pogon, a razvila se itekstilna industrija koja je ukinula upotrebu sukna, koje je obrađivano u valjaricama.[1]
Položaj[uredi | uredi izvor]
Vodenica i valjavice nalaze se u slivu Jelašničke reke leva pritoka Nišave u koju se uliva nizvodno od Jelašnice, odnosno sela Proseka. Ova reka nosi i naziv Studena. Sliv se formira na padinama Suve planine. Jelašnička reka nastaje od dve glavne sastavnice koje se spajaju u Gornjoj Studeni, a najveća pritoka je Kunovička reka, desna pritoka koja se u Jelašničku reku uliva neposredno pre ušća reke u Nišavu.
Vodenice su bile u delu toka koji je pripadao ataru sela Jelašnica i Donji Dušnik, dok su na samom izvorištu u Donjoj Studeni bile valjavice u kojima se posupkom kvašenja i gnječenja obrađivalo sukno.
Udaljene su oko 20 kilometara od Niša. Pozicionirane su na oko 500 metara nadmorske visine, na zapadnim padinama Suve planine, uz asfaltni, regionalni put Niška Banja - Jelašnica - Čukljenik - Donja Studena - Gornja Studena.
Admistritativno vodenice i valjavice pripadaju ataru sela Jelašnica i Donja Studena, u opštini Niška Banja u Nišavskom upravnom okrugu, a geografski i turistički specijalnom rezervatu prirode Suva planina.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Na prostoru na kome su izgrađene vodenice i valjavice nekada je prolazila trasa vojnog puta Via Militaris koji je bio veoma značajan u rimsko vreme. U doba vladavine Osmanskog carstva, Turci su izgradili Crigradski drum, koji je takođe prolazio ovim prostorima, o čemu svedoče različite strateške oznake uklesane u stenama koje su i danas vidljive.
- Vodenice
Prve vodenice nastale veoma rano, ali tačnih podataka kada su se na prostoru južne i istočne Srbije i Suve Planine i Niške kotline javljaju vodenice nema. Jedan od primera je Caričin grad, kod Leskovca, gde i danas postoje velike brane koje su zajazivale dve reke, sada potoke, Lalinovački i Zlatski. Pored prevashodno fortifikacione uloge, voda iz ovih brana korišćena je i za pokretanje vodenica i valjavica.[4]
Dolaskom Slovena na ovoj prostor u 7. i 8. veku uništene su gotovo sve tekovine rimske i vizantijske civilizacije. Trebalo je da prođe veoma dug vremenski period pre nego što su Sloveni počeli sa obnavljanjem zapuštenih rimskih objekata, podizanjem vodenica, valjavica i samokova za čiji rad su, po ugledu na druge evropske narode, koristili prirodni pad reka i rečica.[5] Međutim za razliku od Rimljana, Sloveni su umesto jazova koristili prirodni pad reka.
U doba Srpske srednjevekovne države, njihov razvoj dostigo je još veći uspon, pa je tako Vizantijski istoričar Akropolit zapisao da su se balkanski seljaci hranili hlebom umešenim od ječmenog brašna sa plevom i pepelom, a prema drugim izvorima mleo se i ovas, raž i pšenica. Pred kraj 15. veka, na području Niškog kadiluka, bilo je, u 120 sela, 195 vodenica, 24 valjavice i 2 dinka (mlinovi za pirinač).[6]
Nedaleko od Niša, duž Jelašničke (u gornjem toku Studenske) i Kunovičke reke, još iz doba Osmanlijskog carstva postojao je veći broj vodenica i valjavica. Prema podacima iz turskog popisa, iz 1490. bilo je 16 vodenica.
M. Milićević je pred kraj 19. veka zabeležio da ih je na Jelašničkoj reci bilo oko 20.[7]
U narodu su ove vodenice bile poznate kao: Zajčeva, Krdžalijska, Karačkina, Slavujevska, Ćumurana (Čalakova), Rekalijska, Barutana, Brv, Inatica, Mala, Belanjska, Pod kamen, Čardak, Saitova, Drum, Gospodarska, Pipavica i Nišava.[1]
S obzirom da je u podnožju Suve Planine vode bilo na pretek u toku cele godine, ovde su dolazili pomeljari iz svrljiških, belopalanačkih i zaplanjskih sela, a u vreme velikih suša i iz Toplice, Dobriča i Južnog Pomoravlja.
Brašnom iz ovih vodenica snabdevane su i niške pekare. Koliko je brašno iz ovih vodenica bilo kvalitetno govori podatak da je izvesni Voja Golubović dobio zlatnu medalju na sajmu u Londonu 1903. godine za brašno iz vodenice Inatice.[1]
Dobar deo njih je u lošem stanju, a u pristojnijem stanju postoje samo dve vodenice, Ćumurana i Brv. I u većini sela Nišavskog okruga vodenice su danas uglavnom napuštene, urušene i van funkcije.[4]
- Valjavice (valjarice)
.JPG)
Sukno je jedna od najstarijih odevnih tkanina, izrađivana od vune, na području istočne Srbije, koja je u prošlosti bilo stočarski kraj bogat u vini. Surova zimska klima koja je vladala u području Suve Planine u ranijim decenijama 19. i prvoj polovini 20 veka, izobilje vune i nerazvijena industrijska proizvodnja tkanina, uticala je na pojavu ovakve vrste tkanine, od koje si i danas u domaćoj radinosti izrađuju čakšire i grudnjaci od sukna za starije ukućane. Nakon tkanja i bojenja vršeno je valjanje sukna u valjaricama, valjavicama ili stupama, drvenim napravma za valjanje vunene tkanine, čiji je mehanizam uglavnom pokretala voda.[8]
U ovom tradicionalnom zanatskom objekatu, kojih je bilo nekoliko u ataru sale Jelašnica i Donja Studena, obavljala se završna obrada (dorada) vunenih tkanina, kako bi se nakon procesa valjanje tkanina oprala, očistila od slobodnih vlakana, postala kompaktnija, jača i vodootporna. Ovi tradicionalni zanatski objekati, kojih je bilo širom Evrope, datiraju još iz antičkog doba. Njihov mehanizam pokretala je voda, koja je imale dovoljnu snagu da pokrene drvene maljeve teške i do 200 kg, koji su potom naizmeničnim pokretima valjali (gnječili) tkaninu.
Arhitektura[uredi | uredi izvor]
Uslovljene svojom osnovnom namenom, vodenice i valjevice građene su na Jelašničkoj reci, odnosno u njenoj neposrednoj blizini, tako da je ovaj tipa objekata ambijentalno usklađen sa prirodom (okružene zelenilom).
Njihova arhitektura je uglavnom svedena i podređena funkciji. Objekti imaju pravougaonu ili osnovu u obliku slova “G”. Fasade su jednostavne, rađene u jednom ili nekada u kombinaciji više materijala i tehnika (bondrukopeka, sa ispunom od pletera ili kovanice i blatnog maltera ili bondruk-kamen). Malobrojni prozorski otvori su malih dimenzija.
Konstruktivni sklop vodenica nije složen. Dominiraju lokalni materijali. Noviji objekti su zidani opekom. Tavanica najčešće ne postoji, već se iz vodenice vidi krovna konstrukcija koja je drvena. Krovovi su četvoroslivni ili višeslivni, pokriveni ćeramidom, a kod novijih objekata biber ili falcovanim crepom. Podovi su daščani ili od nabijene zemlje, reće od betona. Neke od vodenica su pretrpele kasnije intervencije čime je u određenoj meri narušena njihova izvorna forma.
U vodenicu koja je u proseku imala 4 vitla, do kojih se voda dovodila metalnim bukama. U objekat se ulazilo najčešće na dvoja spoljna vrata.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v Stojičić Dragićević, Žiža. „Vodenice našeg kraja”. www.zzsknis.rs. Arhivirano iz originala 16. 05. 2022. g. Pristupljeno 23. 2. 2021.
- ^ Zakona o zaštiti životne sredine ("Službeni glasnik Republike Srbije“, br. 66/91, 83/92, 53/93, 67/93, 48/94 i 53/95)
- ^ Jovica Vasić (2007) Niška Banja, Monografija. Niš. pp. 1-159
- ^ a b Simonović, D. (1982): Zaplanje priroda, istorija, etnografija, društvo-ekonomski razvoj, porodica, narodne pesme, Gradina Niš, Narodna knjiga Beograd, Etnografski institut SANU Beograd, Niš, str. 581-583
- ^ Jovanović, J. (1987): Vodenice i valjavice u leskovačkom kraju, Leskovački zbornik, Leskovac, br. XXVII, str. 117 -124
- ^ Zirojević, O. (1978): Mlinovi u vreme turske vladavine. u: Simpozijum Seoski dani Sretena Vukosavljevića, br.VI, 153-161
- ^ Milićević M., (1884): Kraljevina Srbija, Beograd.
- ^ Sukno U: Bratislava Radić-Krstić, Tekstilna radinost u Sjeničkom kraju, Glasnik Etnografskog muzeja knj. 56. Etnografski muzej u Beogradu, str.241
