Grnčarski zanat u Nišu

Grnčarski ili lončarski zanat u Nišu pripada grupi veoma starih, razvijenih i esnafski uređenih zanata u Južnoj i istočnoj Srbiji. Osim materijalne, i upotrebne vrednosti, grnčarstvo i predmeti koje su niški grnčari vekovima izrađivani u glini imaju i veliku umetničku, nematerijalnu i kulturnu vrednost za istoriju niškog kraja. Zato se ovaj zanat svrstava u najstarije niške umetničke zanate.^[1]

Imućniji niški grnčari predmete od gline proizvodili su i prodavali u sopstvenim zanatskim radnjama, a siromašniji su ih izrađivali kod svojih kuća a prodavali na niškim pijacama, ili bi sa natovarenim zaprežnim kolima obilazili sela u okolini Niša i na mesnim pijacama usputno prodavali grnčariju za novac ili je razmenjivali za poljoprivredne proizvode.

Grnčarski esnaf, koji spada među najstarije u Nišu je osnovana 1881. godine, sa 20 članova. Za esnafsku slavu, kao svog zanatskog patrona, grnčari su izabrali Svetog Spiridona (25. decembar).

Istorija

U kulturnoj istoriji Niša (nekadašnjeg Naisa), proizvodnja keramičkih sudova od gline permanentno je prisutna od praistorijskih - neolitskih dana, preko antike, Vizantije, srednjeg veka,^[2] sve do naših dana.^[3] Na to ukazuju i najnovija arheološka istraživanja brojnih lokaliteta Niša i okoline u kojim su pronađeni brojni sudovi od gline, kao i ostataci peći i drugih pratećih nalaza na jednom mestu, kao tragovi prve zanatske privrede,^[4] za koju se može reći da je bila i prva prava industrijska keramička proizvodnja. Na prostoru Niša i okoline najpoznatija je bubanjsko-humska keramika, o čemu svedoči i bogata zbirka glinenih posuda u arheološkoj i etnografskoj zbirci Narodnog muzeja u Nišu.^[5]

Smatra se da su prve glinene posude niški grnčari izrađivali oblepljivanjem pletenih korpi od vrbovog pruća blatom, koje su potom sušili na suncu a kasnije i pekli. Kako je potreba za glinenim sudovima u domaćinstvima od pamtiveka bila nasušna, pronalazak grnčarskog kola, gleđi i grnčarske peći bio je revolucionaran korak,^[6] koji su prihvatili i niški grnčari što je značajno unapredilo i omasovilo ovaj zanat u Nišu. Sva kasnija dostignuća niških grčara u ovom zanatu svodila su se na poboljšanje kvaliteta gline, gleđi i pečenja.

Grnčarstvo u ekspanziji

Posle viševekovnog ropstva pod Osmanlijama, ulaskom srpske vojske u Niš 11. januara 1878. godine počinje da se menja život žitelja Niša ali i Ponišavlja iz temelja. Niš postaje središte ponišavlja i prisajedinjuje se Kneževini Srbiji. Neposredno posle oslobođenja organizuje se Opštinska a potom i sreska uprva, početkom 1878. godine, sa zadatkom da se obezbedi sigurnost stanovništva ovih krajeva, da se omogući neometano kretanje i snadbevanje srpske vojske na ratištima: hranom, municijom i transportnim sredstvima i drugim potrebštinama.

Kao novi urbani centar Kneževine Srbije Niš je postao privredno središte oblasti, u kojoj se razvijaju prateće delatnosti kao: poljoprivreda, vinogradarstvo, vodeničarstvo i stočarstvo, ali i zanatstvo i trgovina koji postaju dominantno zanimanje gradskog, a vremenom i seoskog stanovništva. Krajem 19. veka Niš postaje grad poznat po svojim zanatlijama, naročito, po grnčarima, bojadžijama, terzijskim, tkačima, ćurčijama, kačarima, saračima i mutavdžijama. Osnivaju se i prvi esnafi zanatlija.

Neki etnolozi navode da gradski grnčarski posao u narodu nije bio naročito cenjen, i da su ih često nazivali „kaljavcima„, kao i da su grnčari uvek bili nastanjeni na rubovima Niša, ne samo iz društveno-ekonomskih razloga, već i zbog grnčarskih peći, čije je paljenje, zbog opasnosti od požara, usred zbijenog gradskog naselja bilo opasno.^[7]

Grnčarski proizvodi, kako u gradu Nišu tako i u okolnim selima, tokom prošlih vekova u nedostatku predmeta od metala, stakla i porcelana bili su najzastupljeniji predmeti u pokućstvu. Kako su ove posude bile lako lomljive, trebalo ih je stalno obnavljati, što je indirektno uticalo i na povećanu brojnost majstora grnčara. Sve veće potrebe za grnčarijom u Nišu podmirivali pored niških i pirotski grnčari - pečalbari.^[8]

Niški majstori su glinu za izradu predmeta nabavljali u Aranđelovcu i selu Grkinji, a grkinjci su je kopali u ataru sela (u mestima Aluga i Vlaška arnica). Bela grkinjska glina se koristi i za engobiranje predmeta - bojenje u belo.^[9]

Neki etnolozi navode da gradski grnčarski posao u narodu nije bio naročito cenjen, i da su ih često nazivali „kaljavcima„, kao i da su grnčarisu uvek bili nastanjeni na rubovima grada, ne samo iz društveno-ekonomskih razloga, već i zbog grnčarskih peći, čije je paljenje, zbog opasnosti od požara, usred zbijenog gradskog naselja bilo opasno.^[10]

Osnivanje esnafa

Grnčarski esnaf u Nišu je osnovan je 3. marta 1881. godine. U njemu je 1900. godine bilo 20 grnčara-lončara.^[11] Broj grnčarskih radnji u daljem periodu razvoja Niša varirao je iz godine u godinu: 1926. godine bilo je 7, 1929. godine 10, a 1931. godine 3.^[12]

Za razliku od gradskih grnčara, seoski grnčari se nisu udruživali u esnafe jer njima grnčarstvo nije bilo primarno zanimanje, već je predstavljalo dodatni izvor prihoda, uz poljoprivredu. Oni u početku nisu bili ni oporezivani. Manju količinu sudova su prodavali u selu, a veći deo povremeno na vašarima i pazarnim danima u gradu.

Školovanje grnčara

Na grnčarski zanat u Nišu, primana su deca prema očevim željama. Trajanje školovanja — šegrtovanje, kalfenisanje i majstorovanje u grnčarskoj zanatskoj radinoci trajalo je oko tri godine. Počinjalo se sa 12 do 15 godina života.

Prvi stupanj je bilo šegrtovanje. Posle godinu dana rada šegrt je polagao kalfenski ispit, nakon koga je kalfa dobijao platu, a neretko mu je majstor poklanjao i alat. Kalfa je mogao da samostalno zamenjuje majstora i vrši sve poslove kao majstor ali nije mogao da samostalno otvori radnju.^[13]

Kao kalfa budući majstor grnčarstva radio je obično još tri godine a zatim bi stekao zvanje majstora. Kalfa je morao da bude pismen, mada se diploma osnovne škole nije tražila, pa su grnčari mahom bili nepismeni.

Osnovna obeležja grnčarstva u Nišu

U današnjem zanatskom grnčarstvu Niša i okoline prisutna je očuvanost praistorijskih formi, koje su bile pod uticajem starobalkanskih i staroslovenskih kulturnih elemenata, klasičnih kultura, Vizantije i tradicije Orijenta. Ove forme niški grnčari „ugradili” su u domaće proizvodne mogućnosti i likovna shvatanja Srpskog naroda, tako da su se novonastali proizvodi kroz vreme stilski i duhovno jasno izdvajaju od stvaralaštva drugih naroda iz okruženja na prostoru Balkana.

U srpkoj narodnoj keramici, na prostoru južnog Pomoravlja, Ponišavlja, Kosova i onoj negovanoj u Nišu i okolini, srećemo najjednostavnije proizvode od gline (crepulje i vršnici), teške, rukom oblikovane posude bez kola, koje su mahom izrađivale žene za sopstvene potrebe, a koristile su se za pečenje hleba na ognjištu u kući. Ove posude su slične praistorijskim iz Vinčanske kulture, Gradine i Butmirske kulture.^[14]

Tokom 20. veka, masovnim korišćenjem štednjaka za pečenje hleba i grejanje van otvorenog ognjišta, prestala je potreba za ovim sudovima, što je uslovilo i nestanak ognjišta u narodnoj arhitekturi. Grnčarstvo se brzo prilagodilo novonastalim uslovima i počeli su da se izrađuju savremenije sudovi od posne gline, za pripremanje jela na zatvorenom ognjištu, koji su izrađivali grnčari na ručnom kolu.

Posude izrađene na kolu su mrke boje, otporni na temperaturu, skladno oblikovani i jednostavno ukrašeni (pravim i talasastim linijama i kratkim vertikalnim zarezima). Ova keramika je najsličnija staroslovenskoj.

Sledeću grupu grnčarskih proizvoda činile su najsavršenije posude u kojima se kuvalo jelo. One su izrađivane na nožnom kolu (pokretanom nogom), od prečišćene masne gline, peskovite bele gline, masne gline pomešane sa peskom, za sudove. Ova keramika koja je većim delom gleđosana, karakteriše se po tome što se na njoj može videti bogatstvo oblika, boja i ornamentike. Ova vrsta keramike bila je pogodna za zanatsku proizvodnju koja se sve više razvijala s kraja 19. i u prvoj polovini 20. veka. razvijenu zanatsku proizvodnju u kojoj su se mogli videti različiti uticaji. U Srbiji se tako izdvojilo nekoliko geografskih oblasti sa karakterističnim grnčarskim proizvodima.

Grnčarski proizvodi koji su izrađivani u različitim veličinama i oblicima (plitki, duboki sudovi), pretežno su bili praktične i lepe posude skladnih formi sa niskim i ravnim dnom, često prstenasto ukrašene naokolo. Pojedini sudovi imali su visoke, naglašene stope i skladno oblikovane vratove, grliće i siskove (npr testije). Ukrašavani su i urezima, zarezima, dugmastim, tačkastim i bareljefnim aplikacijama, rozetama i skulpturalnim predstavama.

Postoje a i danas se izrađuju antropomorfni i zoomorfni predmeti, od pečene gline, izrađeni u obliku ljudskih figura, životinja, riba...

Proizvodi niških grnčara raznih formi, veličina i oblika iz 2016. godine

Niško grnčarstvo u 21. veku

Danas se u Nišu grnčarstvom bave, kao dopunskim zanimanjem, u reduciranoj tehnici, samo dvojica majstora. Ova dva preostala majstora izrađuju sužen broj grnčarskih proizvoda, u reduciranoj tehnici: kondiri, testije, vaze, svećnjaci, kadionice, tave, grnci, od čije prodaje ne mogu normalno da žive, tako da im bavljenje drevnim grnčarskim zanatom samo dopunjuje kućni budžet.

Proizvodi niških grnčara raznih formi, veličina i oblika (2018) na pijaci u Nišu

Proizvodi niških grnčara raznih formi, veličina i oblika (2021) na Pantelejskom vašaru u Nišu

Vidi još

Proizvodni proces u lončarstvu

Izvori

^ Peščanik broj 7. Istorijski arhiv Niš, Niš 2009.
^ V. Bikić, Srednjovekovna keramika Beograda, Beograd 1994
^ M. Bajalović Hadži-Pešić, Keramika u srednjovekovnoj Srbiji, Beograd 1981
^ Milivoje Savić, Naša industrija, zanati i trgovina, 5 deo, Sarajevo 1925, 100-101
^ Ljiljana Tojaga Vasić, Narodno grnčarstvo iz etnografske zbirke Narodnog muzeja u Nišu, Niš,1982.
^ Persida Tomić, O tipovima grnčarskog kola i keramike u Srbiji, GEM, Beograd, knj. 22-23, Beograd, 1960
^ Persida Tomić, Grnčarstvo u Srbiji, Etnografski muzej, Beograd 1983, str.17
^ Drobnjaković, Borivoje M., Pirotski lončari u Boki Kotorskoj, Prilozi proučavanju naše narodne keramike, Posebna izdanja, sv. 6, Etnografski muzej u Beogradu, Beograd, 1936, str. 5–12.
^ Iva Trajković, Narodno grnčartvo sela Grkinje, Etno kulturološki zbornik, knj. V. Svrljig, 1999. str. 253
^ Persida Tomić, Grnčarstvo u Srbiji, Etnografski muzej, Beograd 1983
^ Nikola Vučo, Raspadanje esnafa u Srbiji, knjiga prva. SANU, posebna izdanja knjiga CCClll. Istorijski institut, knjiga 9. Beograd 1958. str. 71
^ Miroslav Vidosavljević, Udruženje zanatlija za grad Niš i srez niški 1911 – 1950, Peščanik, istorijski arhiv Niš, Niš 2009. str.295
^ Milica Petković, Pirotska grnčarija – prilog proučavanju, 149
^ Dragoljub Simonović, Zaplanje, Niš 1982.

Spoljašnje veze

Stari zanati u Srbiji Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. oktobar 2019) - Ministarstvo trgovine, turizma i telekomunikacija R. Srbije

[1] Peščanik broj 7. Istorijski arhiv Niš, Niš 2009.

[2] V. Bikić, Srednjovekovna keramika Beograda, Beograd 1994

[3] M. Bajalović Hadži-Pešić, Keramika u srednjovekovnoj Srbiji, Beograd 1981

[4] Milivoje Savić, Naša industrija, zanati i trgovina, 5 deo, Sarajevo 1925, 100-101

[5] Ljiljana Tojaga Vasić, Narodno grnčarstvo iz etnografske zbirke Narodnog muzeja u Nišu, Niš,1982.

[6] Persida Tomić, O tipovima grnčarskog kola i keramike u Srbiji, GEM, Beograd, knj. 22-23, Beograd, 1960

[7] Persida Tomić, Grnčarstvo u Srbiji, Etnografski muzej, Beograd 1983, str.17

[8] Drobnjaković, Borivoje M., Pirotski lončari u Boki Kotorskoj, Prilozi proučavanju naše narodne keramike, Posebna izdanja, sv. 6, Etnografski muzej u Beogradu, Beograd, 1936, str. 5–12.

[9] Iva Trajković, Narodno grnčartvo sela Grkinje, Etno kulturološki zbornik, knj. V. Svrljig, 1999. str. 253

[10] Persida Tomić, Grnčarstvo u Srbiji, Etnografski muzej, Beograd 1983

[11] Nikola Vučo, Raspadanje esnafa u Srbiji, knjiga prva. SANU, posebna izdanja knjiga CCClll. Istorijski institut, knjiga 9. Beograd 1958. str. 71

[12] Miroslav Vidosavljević, Udruženje zanatlija za grad Niš i srez niški 1911 – 1950, Peščanik, istorijski arhiv Niš, Niš 2009. str.295

[13] Milica Petković, Pirotska grnčarija – prilog proučavanju, 149

[14] Dragoljub Simonović, Zaplanje, Niš 1982.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]