Kalaz

Kalaz mađ. Budakalász
Kalaz - rimokatolička crkva
Zastava Grb
Administrativni podaci
Država	Mađarska
Region	Centralna Mađarska regija
Županija	Pešta
Srez	Sentandreja
Stanovništvo
Stanovništvo	‍
— 2010.	10.427
— gustina	690,07 st./km2
Geografske karakteristike
Koordinate	47° 37′ 18″ S; 19° 02′ 45″ I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Površina	15,11 km2
Kalaz Kalaz na karti Mađarske
Poštanski broj	2011
Pozivni broj	26
Veb-sajt
budakalasz.hu

Kalaz (mađ. Budakalász) je grad u neposrednoj blizini Budimpešte, u okviru Peštanske županije, u republici Mađarskoj. Po podacima iz 2010. godine Kalaz je imao 10.427 stanovnika.

Kalaz je poznat po prisutnosti srpske manjine, nekada brojnije, a danas i dalje prisutne. U naselju postoji Srpska pravoslavna crkva. Škola ne postoji, već srpska deca pohađaju osnovnu školu i gimnaziju na srpskom jeziku u obližnjoj Budimpešti. Takođe, mesni Srbi i dalje čuvaju svoj jezik i običaje.

Prirodne odlike

Naselje Kalaz nalazi uz Dunav, na 15-ak kilometara severno Budimpešte ispod gorja Piliš. To je danas prvo predgrađe Budimepšte severno od Budimskog dela grada i širenjem je spojeno sa gradom na jugu i sa Sentandrejom na severu. Površina hatara naselja je 15,11 km².

Istorija

Prvi mađarski kraljevi su tu naselili jedan deo plemena Kaliza, otuda ime Kaliz, pa Kaloz, a danas Budakalas. Za vreme turskih ratova, sredinom 16. veka selo je opustošilo. U turskim defterima se spominje kao Kaliz-pustara. Sredinom 17. veka jedan mađarski feudalac, poreklom Bugarin, Bornemisa Bolgar Pal, kupi tu veći posed, pa tako i Kaliz-pustaru, i Pomaz-pustaru, i nastani te pustare sa Srbima sa svojih starijih severo-bačkih poseda (Radonić, Prekonić, Malteović, Tothaza).

Novodošli Srbi oprave staru katoličku crkvu i u njoj vrši bogosluženje kaluđer koji je sa njima došao, a posle njegove smrti, selo opslužuju kaluđeri i sveštenici iz Budima.

Sadašnja pravoslavna crkva je sazidana 1752. godine, delom iz materijala porušene stare. Dok se zidala nova crkva bogosluženje se obavljalo u jednoj brvnari, na čijem mestu danas lep krst stoji.

Stanovništvo

Po proceni iz 2017. u gradu je živelo 10.834 stanovnika.

Demografija

1990.	2001.	2011.	2017.
7.928	9.476	10.619	10.834

Srbi u Kalazu

Srbi su se predvođeni patrijarhom Čarnojevićem, u Kalazu naselili 1690. godine. Smatra se da su došli iz Hercegovine, na osnovu karakteristika njihovog govora. Napravili su svoju crkvu pravoslavnu na južnom kraju sela. Posle su se doselili i Nemci, koji su tu spram srpske crkve svoju malu katoličku bogomolju podigli. Staro okovano jevanđelje u mesnoj crkvi okovano je 1711. godine. Kalaz je kao opština izdvajao 1745. godine 10 f. za izdržavanje srpske škole. Još iz 1704. godine nailazimo na kalaske Srbe u jednom dokumentu. Potpisali su se birov Obrad i Đuka, sa ostalim kmetovima nalazećim u Kalazu. Potpisali su se 1748. godine na jednom dokumentu zahtevu sastavljenom u Tabanu budimskom, Srbi iz Kalaza - birov sa eškutima. Tokom 18. veka trideset godina je tu službovao kao paroh, pop Avram Vukajlović, koji je sahranjen posle smrti 1768. godine, u porti.

Godine 1826. u Kalazu službuje kao paroh, pop Andrej Belgradski.

Po državnom šematizmu pravoslavnog klira u Ugarskoj, iz 1846. godine, pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano i crkvene matrikule se vode od 1752. godine. U pravoslavnoj parohiji u Kalazu je tada 684 pravoslavnih duša. Prethodna crkva je bila iz vremena naseljavanja, omanja i od kamena. Po drugom izvoru bila je niska brvnara. Srpska pravoslavna crkva je posvećena Sv. arhanđelu Gavrilu podignuta u gotskom stilu 1752. godine, a paroh je pop Simeon Nedić. Hram je dograđivan tokom 1787. godine, kada je montiran ikonostas, rad nepoznatog ikonopisca, po maniru Teodora Kračuna.

U Kalazu je 1847. godine bilo 684 Srba, a dve decenije potom 1867. godine bilo je manje - 611 Srba žitelja.

Godine 1846. Srbi u Kalazu su se okupili u pretplatničkom punktu radi nabavke jedne knjige sa stranim naslovom. Bili su to meštani: pop Simeon Nedić paroh, Simeon Stepanac đakon i učitelj, Dimitrije Pavlović trgovac i školski direktor, Vasa Petrović, Vartolomej Petrović, Georgij Mihajlović, Andrej Mirković, Gavril Milivojin, Andrej Stojanović, čizmarski kalfa Patar Nikolić, Nikola Gavrilov zemljedelac, te učenici, Nikola Radovanović i Georgije Petrović. Pretplatnik omladinskog lista "Mlada Srbadija" bio je 1870. godine u Kalazu Kosta Nikolić.

U mestu je 1846. godine srpska narodna škola sa 40 đaka, a njihov učitelj Simeon Stepanac je osim toga đakon i školski direktor. Mladi učitelj Simeon Stepanac, rodom Mokrinac, bio je potonji sveštenik u drugim mestima. Godine 1847. pretplatnik jedne knjige, pored učitelja đakona Stepanca je i pop Simeon Nedić paroh. Raspisan je 1855. godine stečaj za upražnjeno mesto srpskog učitelja u Kalazu, sa pripadajućom godišnjom platom od 180 f. U Kalazu je 1866. godine bio potreban srpski učitelj, plata je nuđena od 268 f. Opština Kalaz je 1867. godine priložila za pravoslavni Školski fond, vrlo veliki iznos od 226 f. za penzije učitelja. Mesni učitelj 1868. godine Marko Rimski morao je polagati učiteljski ispit na preparandiji u Somboru. Tražio se 1882. godine učitelj za srpsku školu u Kalazu, sa osnovnom platom od 412 f. Raspisan je 1884. godine stečaj za upražnjeno mesto srpskog učitelja u Kalazu, sa pripadajućom godišnjom platom od 404 f. i njivom, ogrevom i stanom. Izabran je učitelj Pavle Staničkov, kojem je 1885. godine dat dekret o stalnom nameštenju. Na treći da Uskrsa 1885. godine držan je u školi u Kalazu, u 9,30 sati školski ispit. Prisustvovali su članovi Školskog odbora i Opštinskog starešinstva, na čelu sa parohom. Ispitom je predsedavao Steva Popović Vacki, eparhijski školski nadzornik. Godine 1895. umro je u Srpskom Kovinu paroh Timotije Mihaldžić koji je bio rođen u Kalazu 1824. godine. Bio je nekoliko godina pred Mađarsku bunu 1848—1849. godine, srpski narodni učitelj u rodnom mestu Kalazu, a kasnije je rukopoložen za sveštenika i postavljen za administratora parohije u mestu Bati. Za privremenog učitelja u Kalazu postavljen je 1886. godine Svetozar Macedonjanin. Konstantin Pešić učitelj u Kalazu položio je 1888. godine ispit iz mađarskog jezika u Somboru. Pop Jovan Boljarić je izvesno vreme službovao u parohiji Kalazu.

U njemu je 1896. godine osveštana nova srpska veroispovedna škola. Školsko zdanje je podigao i opremio potrebnim nameštajem i učilima Eugen Dumča gradonačelnik Sentandreje sa svojom suprugom Petronelom. Gradnja je trajala godinu dana, da bi zgrada bila osveštana na velikoj svečanosti o crkvenoj slavi kalazskoj 13. jula 1896. godine. Kornel Čupić administrator protoprezvirata budimskog je određen da osvešta školsku zgradu, i krst postavljen na sred sela. Iz hrama je krenula litija do mermernog spomen-krsta, gde je osveštana vodica. Škola je podignuta u sredini porte, prema južnim vratima, i oko nje će se napraviti perivoj. Sve je urađeno lepo i po propisima, a izgrađena je veranda iznad ulaznih vrata, gde je postavljena spomen-ploča sa imenima velikih dobrotvora, ispisanim zlatnim slovima.

Paroh u Kalazu bio je 1896. godine pop Kosta Nikolić (tu i 1879), a učitelj novi Sava Belić (tu do 1911). Pop Nikolić je 1891. godine primio iz jerarhijskog fonda 150 f. pripomoći. Episkop budimski Jeremija Mađarević je imao u Kalazu svoj "letnjikovac", gde je proveo nekoliko meseci leta 1896. godine dok je bolovao. Učitelj Belić je kao malo koji učitelj imao tragični kraj. Bio je rođen u Kalazu, gde je radio kao srpski učitelj poslednjih 17 godina karijere. Taj učitelj je kažu bio blage prirode, tih i smiren, uslužan čovek, koji je stekao ljubav i poštovanje celog sela. Dana 1. septembra 1911. godine stupio je u penziju, i nastavio da živi u rodnom mestu. Međutim, već 4. oktobra te godine bio je ubijen nožem, od strane paora Paje Petrovića. Radilo se o bezumnoj osveti, jer je tog Petrovića 15 godina ranije "ćušio" (udario) brat učitelja Save. Jadni Petrović u pijanom stanju se "osvetio" - ne počiniocu, već nevinom učitelju. Tokom sahrane održao je posmrtni govor i jedan kolega učitelj, sa rečima: "Mučenik si, jer si bio učitelj". U Kalazu se 1912. godine, zbog povećanja broja školske dece, gradila nova srpska škola.

Po srpskom izvoru iz 1905. godine vidi se da je Kalaz velika opština. Kalaz je mesto na drumu i željeznici između Budimpešte i Sentandreje. U njemu živi 2245 žitelja, od kojih je 530 pravoslavnih Srba. Domova ukupno ima 310, od kojih je 89 srpskih. Crkvena opština je organizovana i uredna, ima parohijski dom, porta je uređena kao srpsko pravoslavno groblje. Hram je tada bio u lošem stanju, spolja i iznutra, a paroh pop Isidor Bošnjak rodom iz Grabovca, koji služi tu tek godinu dana je predsednik crkvene opštine. Srpska veroispovedna škola radi, učitelj je Sava Belić rodom iz Budakalaza. Redovnu nastavu pohađa 65 đaka, a nedeljnu školu njih 16. Mada je crkveno-opštinski posed 39 kj, nema nikakvih zaklada i parohija je siromaška, najniže šeste platežne klase. Godine 1911. paroh u Kalazu je protojerej Georgije Golub.

Do 19. veka Kalaz je bio pretežno srpsko naselje. Posle Prvog svetskog rata deo srpskog stanovništva se iselio u srpske delove novoobrazvane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Posle Drugog svetskog rata širenjem urbane aglomeracije Budimpešte, Kalaz se počeo naglo širiti i od sela je prerastao u veliko gradsko predgrađe.

Početkom 21. veka u Kalazu postoji srpska pravoslavna crkva posvećena Sv. arhanđelu Gavrilu. Objekat se nalazi u centru mesta i pripada stilski kasnom baroku. Crkveni toranj je dograđen 1787. godine, a ikonostas predstavlja ikonopisački manir Teodora Kračuna. U hramovnoj porti se nalaze tri stara kamena spomenika iz 1768. godine. Dva pripadaju svešteničkoj porodici Vukajlović. Srpsko pravoslavno groblje se nalazi u centru mesta na uzvišici, pored puta za Pomaz. Ima dva dela; u starijem delu su spomenici od 18. veka (80), a u novijem delu - od kraja 19. veka. Ukupno ih je popisano 401, i svi epitafi su na crkveno-slovenskom i srpskom. Stariji deo je zapušteniji mada pod zaštitom mađarske države, ograđeno je celo groblje, i tu je najstariji spomenik iz 1737. godine.

Spoljašnje veze

• Zvanični veb-sajt