Turcizmi u srpskom jeziku
Turcizmi su reči preuzete iz turskog jezika. Posebno su karakteristični za jezike naroda koji su bili pod vlašću Osmanskog carstva (grčki, bošnjački, bugarski, makedonski, srpski, jermenski).[1]
Srpski i turski — jezici u kontaktu[uredi | uredi izvor]
Istorija jezika, pored ostalog, ukazuje i na kontinuirano prisustvo pozajmljenica, adaptiranih reči preuzetih iz susednih ili udaljenijih jezičkih sistema. Postojanje kontakta između dva jezika je osnovni preduslov za leksičko pozajmljivanje. Što je veći stepen kontakta između dva jezika, očekivano je obimnije pozajmljivanje. To potvrđuje i situacija u srpskom jeziku u vezi sa turcizmima. Turski jezik je izvršio snažan uticaj na srpski jezik, što je i razumljivo s obzirom na dužinu trajanja kontakta. Ono što se pokazalo u brojnim međujezičkim kontaktima, potvrđuju i tursko-srpski odnosi; turski jezik kao dominantni jezik izvorište je glavnog podsticaja za pozajmljivanje.
Intenzivni i direktni jezički kontakti počinju u 14. veku kada Turci Osmanlije osvajaju teritorije na Balkanu na kojima su živeli južnoslovenski narodi. Iz tih veza proistekla su i leksička pozajmljivanja i veliki priliv pozajmljenica. Srpskohrvatski jezik je usvojio iz osmanskog književnog jezika mali broj reči, koje se uglavnom odnose na zvanične nazive Osmanskog carstva i na termine islamske religije. Većina turcizama vuče dijalekatsko poreklo, a dokazivanjem dijalekatskog porekla turcizama izvodi se zaključak da je srpskohrvatski jezik primio nesrazmerno više reči putem neposrednih kontakata govornika nego putem pisane reči. Turcizmi su u velikoj meri zastupljeni u pojedinim narodnim govorima. U južnoj Srbiji ostali su nezabeleženi brojni turcizmi koji se koriste u vranjskom, niškom, topličkom i leskovačkom kraju. Veliki uticaj koji je izvršio turski jezik u ovim krajevima zasniva se na činjenici da je on u ovom regionu trajao sve do oslobođenja južne Srbije srpsko-turskim ratom 1877–1878. Turcizmi su u ovim krajevima usvajani u direktnim jezičkim kontaktima i ukazuju na bliskost fonetskog sastava sa izvornom turskom leksikom, čime se čuvaju originalni fonetski likovi.[2]
Status turcizama u savremenom srpskom književnom jeziku[uredi | uredi izvor]
Svaki jezik je podložan promenama. U okviru tih promena nezaobilazno je prihvatanje leksike iz stranih jezika, jer jezik ne može uvek da iznađe domaću reč kada se za tim ukaže potreba. To nikako ne znači da strana leksika ugrožava korpus jezika primaoca. Odlaskom Osmanlija sa Balkana i snaženjem države i nacionalne samostalnosti, objavljen je rat turcizmima. Srpska inteligencija je želela da iz svog jezika istera „leksičke uljeze” koji su podsećali na dane robovanja. Danas, turcizmi ne predstavljaju predmet normativističkih sporova, budući da, hronološki gledano, predstavljaju pozajmljenice čiji je proces preuzimanja odavno okončan.
Neretko govornici srpskog jezika poznaju i turcizam i njegov domaći sinonim, a izbor će zavisiti od idiolekatskih osobina pojedinca, odnosno od jezičkih osobina zajednice kojoj pojedinac pripada. To je slučaj i kod sinonimnog para odžačar-dimničar, gde su ove lekseme semantički ravnopravne i gde im je i upotreba u standardnom jeziku takođe ravnopravna.
Smatra se da su srpske reči brže izumirale u narodu pod Turcima nego turcizmi posle oslobođenja od Turaka u srpskohrvatskom književnom jeziku. Zatim, Vuk Karadžić je u samom predgovoru Rječnika iz 1818. godine napisao da ne smatra da turske reči pogane srpski jezik, čime je pokazao svojevrstan blagonaklon stav prema turcizmima.
Smatra se da je u savremenom srpskom jeziku u upotrebi oko 3000 turcizama.[3]
Najučestaliji turcizmi u srpskom jeziku[uredi | uredi izvor]
- čak
- sat
- barem
- boja
- para
- kafa
- kutija
- džep
- komšija
- kapija
- šećer
- kula
- duvan
- hajde
- bašta
- rakija
- zanat
- bakar
- mana
- torba
- tabla
- hajduk
- čelik
- islam
- džamija
- mušterija
- taliban
- čarapa
- jastuk
- dućan
- džada
- čika
- budala
- marama
- tarifa
- sokak
- ćošak
- ortak
- mermer
- kiosk
- lula
- megdan
- kirija
- đubre
- juriš
- delija
- inat
- kajmak
- lepeza
- šamar
- jogurt
- sirće
- biber
- neimar
- ćuprija
- tavan
- vajda
- ekser
- papuča
- kazan
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Turcizam (na jeziku: srpski), 24. 6. 2018, Pristupljeno 21. 12. 2018
- ^ https://fedorabg.bg.ac.rs/fedora/get/o:9458/bdef:Content/get
- ^ „Srbija i Turska: Šta je sve opstalo posle nekoliko vekova turske vladavine”. B92. 7. 10. 2019. Pristupljeno 8. 10. 2019.