Пређи на садржај

Planska ekonomija

С Википедије, слободне енциклопедије
Ekonomija
Ekonimija po regijama
Opšti aspekti
Metodologija
Polja i podele
Ekonomske ideologije

Planska ekonomija je tip ekonomskog sistema gde se ulaganje, proizvodnja i alokacija kapitalnih dobara odvijaju u skladu sa ekonomskim planovima i proizvodnim planovima za celu ekonomiju. Planska ekonomija može da koristi centralizovane, decentralizovane, participativne ili sovjetske oblike ekonomskog planiranja.[1][2] Nivo centralizacije ili decentralizacije u donošenju odluka i učešću zavisi od specifične vrste mehanizma planiranja koji se koristi.[3]

Socijalističke države zasnovane na sovjetskom modelu koristile su centralno planiranje, iako je manjina poput Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije usvojila određeni stepen tržišnog socijalizma. Tržišni abolicionistički socijalizam zamenjuje faktorska tržišta direktnom kalkulacijom kao sredstvom za koordinaciju aktivnosti različitih društvenih privrednih preduzeća koja čine ekonomiju.[4][5][6] Noviji pristupi socijalističkom planiranju i raspodeli potiču od nekih ekonomista i informatičara koji predlažu mehanizme planiranja zasnovane na napretku u računarstvu i informacionoj tehnologiji.[7]

Planirane ekonomije su u suprotnosti sa neplaniranim ekonomijama, posebno tržišnim, gde autonomne firme koje posluju na tržištima donose odluke o proizvodnji, distribuciji, cenama i investicijama. Tržišne ekonomije koje koriste indikativno planiranje različito se nazivaju planirane tržišne ekonomije, mešovite ekonomije i mešovite tržišne ekonomije. Komandna ekonomija sledi administrativno-komandni sistem i koristi ekonomsko planiranje sovjetskog tipa koje je bilo karakteristično za bivši Sovjetski Savez i Istočni blok pre nego što se većina ovih zemalja pretvorila u tržišne ekonomije. Ovo naglašava centralnu ulogu hijerarhijske uprave i javnog vlasništva nad proizvodnjom u vođenju raspodele resursa u ovim ekonomskim sistemima.[8][9][10]

U komandnim ekonomijama važne odluke o raspodeli donose državni organi i nameću se zakonom.[11] To se protivi marksističkom shvatanju svesnog planiranja.[12][13] Decentralizovano planiranje predloženo je kao osnova za socijalizam, a različito su ga zastupali anarhisti, odbornički komunisti, libertarijanski marksisti i drugi demokratski i libertarijanski socijalisti koji zagovaraju netržišni oblik socijalizma, u potpunosti odbacujući vrstu planiranja usvojenu u ekonomiji Sovjetskog Saveza.[14]

Pregled

[уреди | уреди извор]

U helenističkom i posthelenističkom svetu „obavezno državno planiranje bilo je najkarakterističniji trgovinski uslov za egipatsko selo, za Helenističku Indiju, a u manjoj meri za u većoj meri varvarska područja Seleukida, Pergamenije, južne Arabije i Partijskog carstva”.[15] Naučnici tvrde da je ekonomija Inka bila fleksibilna vrsta komandne ekonomije, usredsređena na kretanje i korišćenje radne snage umesto robe.[16] Jedno viđenje merkantilizma je da se smatra planskom ekonomijom.[17]

Planska ekonomija sovjetskog stila započela je ratnim komunizmom 1918. godine i završila se 1921. godine, kada je sovjetska vlada osnovala Gosplan 1921. Međutim, period Nove ekonomske politike intervenisao je pre nego što su započeli regularni petogodišnji planovi 1928. godine. Vid vladinog usmeravanja ekonomije putem neprinudnih sredstava, praktikovao se u Francuskoj i Velikoj Britaniji nakon Drugog svetskog rata. Švedska vlada planirala je modele javnog stanovanja na sličan način kao i urbano planiranje u projektu nazvanom Milionski program, koji se primenjivao od 1965. do 1974. Izvesno decentralizovano učešće u ekonomskom planiranju sprovedeno je širom Revolucionarne Španije, naročito u Kataloniji, tokom Španske revolucije iz 1936.[18][19]

Odnos sa socijalizmom

[уреди | уреди извор]

Iako socijalizam nije ekvivalentan ekonomskom planiranju ili konceptu planske ekonomije, uticajna koncepcija socijalizma uključuje zamenu tržišta kapitala nekim oblikom ekonomskog planiranja kako bi se postigla priemptivna koordinacija ekonomije. Cilj takvog ekonomskog sistema bio bi da stanovništvo postizanje svesnu kontrolu nad ekonomijom, posebno tako da upotrebu viška proizvoda kontrolišu proizvođači.[20] Specifični oblici planiranja predloženi za socijalizam i njihova izvodljivost je predmet socijalističke kalkulacione debate.

Računarsko ekonomsko planiranje

[уреди | уреди извор]

Kada je razvoj računarske tehnologije još uvek bio u ranoj fazi 1971. godine, socijalistička Aljendova vlada u Čileu pokrenula je projekat Sibersin da instalira teleks mašinu u svaku korporaciju i organizaciju u privredi za komunikaciju ekonomskih podataka između preduzeća i vlade. Podaci su takođe korišteni za računarski simulisanu ekonomiju zarad predviđanja. Izgrađena je kontrolna soba za posmatranje i upravljanje ukupnom ekonomijom u realnom vremenu. Prototipni stupanj projekta pokazao je obećavajuće rezultate kada je korišćen za preusmeravanje zaliha tokom štrajka kamiondžija,[21] ali nakon što je Augusto Pinoče uz podršku agencije CIA izvržio puč 1973., kojim je uspostavljena vojna diktatura pod njegovom vlašću, program je ukinut, a Pinoče pomerio Čile ka liberalizovanijoj tržišnoj ekonomiji.

U svojoj knjizi Prema novom socijalizmu (1993), informatičar Pol Kokšot sa Univerziteta u Glazgovu i ekonomista Alin Kotrel sa Univerziteta Vejk Forest tvrde da se može demonstrirati da je moguća demokratski planirana ekonomija generisana pomoću moderne računarske tehnologije, i razrađuju tezu da bi to bilo ekonomski stabilnije od ekonomija slobodnog tržišta, kao i moralno poželjno.[22]

Kibernetika

[уреди | уреди извор]

Korišćenje računara za optimalnu koordinaciju proizvodnje na razne načine je predloženo za socijalističke ekonomije. Poljski ekonomista Oskar Lang je tvrdio da je računar efikasniji od tržišnog procesa u rešavanju mnoštva istovremenih jednačina potrebnih za efikasnu alokaciju ekonomskih inputa (bilo u fizičkim količinama, ili u monetarnim cenama).[23]

Čileanski distribuirani sistem podrške odlukama, projekat Sibersin iz 1970. godine, pionirski je razvila socijalistička vlada Salvadora Aljendea u pokušaju da se krene ka decentralizovanoj planskoj ekonomiji sa eksperimentalnim održivim modelom sistema proračunate organizacione strukture autonomnih operativnih jedinica kroz algedonsku postavku povratnih informacija i participativnu demokratiju sprovedenu odozdo nagore.[24]

Reference

[уреди | уреди извор]
  1. ^ Alec Nove (1987). "Planned Economy". The New Palgrave: A Dictionary of Economics. vol. 3. p. 879.
  2. ^ Devine, Pat (26. 7. 2010). Democracy and Economic Planning. Polity. ISBN 978-0745634791. 
  3. ^ Gregory, Paul R.; Stuart, Robert C. (2003). Comparing Economic Systems in the Twenty-First Century. Boston: Houghton Mifflin. стр. 23—24. ISBN 978-0-618-26181-9. 
  4. ^ Prychito, David L. (31. 7. 2002). Markets, Planning, and Democracy: Essays After the Collapse of Communism. Edward Elgar Publishing. стр. 72. ISBN 978-1840645194. „Traditional socialism strives to plan all economic activities comprehensively, both within and between enterprises. As such, it seeks to integrate the economic activities of society (the coordination of socially owned property) into a single coherent plan, rather than to rely upon the spontaneous or anarchic ordering of the market system to coordinate plans.” 
  5. ^ Mandel, Ernest (1986). „In Defence of Socialist Planning” (PDF). New Left Review. 159: 5—37. „Planning is not equivalent to 'perfect' allocation of resources, nor 'scientific' allocation, nor even 'more humane' allocation. It simply means 'direct' allocation, ex ante. As such, it is the opposite of market allocation, which is ex post.” 
  6. '^ Ellman, Michael (31. 3. 1989). Socialist Planning. Cambridge University Press. стр. 327. ISBN 978-0521358668. „[S]ocialist planning', in the original sense of a national economy which replaced market relationships by direct calculation and direct product exchange, has nowhere been established [...].” 
  7. ^ Cottrell, Allin; Cockshott, W. Paul (1993).
  8. ^ Zimbalist, Sherman and Brown, Andrew, Howard J. and Stuart (октобар 1988). Comparing Economic Systems: A Political-Economic Approach. Harcourt College Pub. стр. 4. ISBN 978-0-15-512403-5. „Almost all industry in the Soviet Union is government owned and all production is directed, in theory, by a central plan (though in practice much is left for local discretion and much happens that is unplanned or not under government control).” 
  9. ^ Wilhelm, John Howard (1985). „The Soviet Union Has an Administered, Not a Planned, Economy”. Soviet Studies. 37 (1): 118—130. doi:10.1080/09668138508411571. 
  10. ^ Ellman, Michael (2007). „The Rise and Fall of Socialist Planning”. Ур.: Estrin, Saul; Kołodko, Grzegorz W.; Uvalić, Milica. Transition and Beyond: Essays in Honour of Mario Nuti. New York: Palgrave Macmillan. стр. 22. ISBN 978-0-230-54697-4. „In the USSR in the late 1980s the system was normally referred to as the 'administrative-command' economy. What was fundamental to this system was not the plan but the role of administrative hierarchies at all levels of decision making; the absence of control over decision making by the population [...].” 
  11. ^ Rosser, Mariana V.; Rosser, J. Barkley (23. 7. 2003). Comparative Economics in a Transforming World Economy. MIT Press. стр. 7. ISBN 978-0-262-18234-8. „In a command economy the most important allocation decisions are made by government authorities and are imposed by law.” 
  12. ^ Mandel, Ernest (September—October 1986). „In defense of socialist planning”. New Left Review. I (159): 5—37. „Planning is not equivalent to 'perfect' allocation of resources, nor 'scientific' allocation, nor even 'more humane' allocation. It simply means 'direct' allocation, ex ante. As such, it is the opposite of market allocation, which is ex post.”  Проверите вредност парамет(а)ра за датум: |date= (помоћ) See also the PDF version.
  13. ^ Schweickart, David; Lawler, James; Ticktin, Hillel; Ollman, Bertell (1998). "Definitions of Market and Socialism". Market Socialism: The Debate Among Socialists. New York: Routledge. pp. 58–59. ISBN 978-0-415-91967-8. "For an Anti-Stalinist Marxist, socialism is defined by the degree to which the society is planned. Planning here is understood as the conscious regulation of society by the associated producers themselves. Put it differently, the control over the surplus product rests with the majority of the population through a resolutely democratic process. [...] The sale of labour power is abolished and labour necessarily becomes creative. Everyone participates in running their institutions and society as a whole. No one controls anyone else."
  14. ^ Schweickart, David (2007). "Democratic Socialism". In Anderson, Gary L.; Herr, Kathryn G., eds. Encyclopedia of Activism and Social Justice. SAGE Publications. p. 448. ISBN 9781452265650. Архивирано 17 јун 2012 на сајту Wayback Machine. Retrieved 6 August 2020. "Virtually all socialists have distanced themselves from the economic model long synonymous with socialism (i.e., the Soviet model of a nonmarket, centrally planned economy. [...] Some have endorsed the concept of market socialism, a postcapitalist economy that retains market competition but socializes the means of production and, in some versions, extends democracy to the workplace. Some hold out for a nonmarket, participatory economy. All democratic socialists agree on the need for a democratic alternative to capitalism".
  15. ^ Heichelheim, Friedrich Moritz (1949). „Commerce, Greek and Roman”. Ур.: Hammond, Nicholas G. L.; Scullard, H. H. The Oxford Classical Dictionary (2 изд.). Oxford: Oxford University Press (објављено 1970). стр. 274. ISBN 0198691173. 
  16. ^ La Lone, Darrell E. „The Inca as a Nonmarket Economy: Supply on Command versus Supply and Demand”. стр. 292. Приступљено 17. 12. 2018. 
  17. ^ Blaug, Mark, ур. (1991). The Early mercantilists: Thomas Mun (1571–1641), Edward Misselden (1608–1634), Gerard de Malynes (1586–1623). Pioneers in economics. E. Elgar Pub. Co. стр. 136. Приступљено 7. 9. 2018. „To this approach belongs at least in part an attempt to view mercantilism as economic dirigee, a planned economy with national economic objectives – 'wealth', 'plenty' or simply 'welfare' within the framework of the nation and at the expense of other nations.” 
  18. ^ Wetzel, Tom. "Workers Power and the Spanish Revolution".
  19. ^ Dolgoff, Sam, ed. (1974). The Anarchist Collectives (1st ed.). Free Life Editions. p. 114. ISBN 9780914156024.
  20. ^ Feinstein, C. H. (1975). Socialism, Capitalism and Economic Growth: Essays Presented to Maurice Dobb. Cambridge University Press. стр. 174. ISBN 0-521-29007-4. „We have presented the view that planning and market mechanisms are instruments that can be used both in socialist and non-socialist societies. [...] It was important to explode the primitive identification of central planning and socialism and to stress the instrumental character of planning.” 
  21. ^ Eden Medina (2006). „Designing Freedom, Regulating a Nation: Socialist Cybernetics in Allende's Chile”. J. Lat. Am. Stud. Cambridge University Press. 38 (38): 571—606. doi:10.1017/S0022216X06001179. 
  22. ^ Cockshott, Paul; Cottrell, Allin (1993). Towards a New Socialism. Spokesman Books. ISBN 978-0851245454.
  23. ^ Lange, Oskar (1979). „The Computer and the Market”. Calculemus.org. Приступљено 12. 9. 2012. 
  24. ^ "Cyberfolk". Project Cybersyn. Архивирано 12 мај 2011 на сајту Wayback Machine. Retrieved 6 August 2020.

Literatura

[уреди | уреди извор]

Spoljašnje veze

[уреди | уреди извор]
Planska ekonomija на Викимедијиној остави.
Преузето из „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Planska_ekonomija&oldid=28524073”