Prosek (tvrđava)

Prosek (grč. Στεναί, lat. Stenae) je stara tvrđava sa višeslojnim (antičkim i srednjovekovnim) arheološkim kompleksom, kod mesta Demir Kapija u današnjoj Severnoj Makedoniji. Tvrđava se nalazi na izuzetnom strateškom položaju, iznad klisure zvane Železna vrata, kroz koju teče reka Vardar. Zahvaljujući takvom položaju, tvrđava Prosek nadzire glavni put koji vodi dolinom Vardara, od Soluna na jugu do Skoplja na severu.^[1]^[2]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Već u antičko vreme, na istom mestu je postojala tvrđava Στεναί. Za vreme rimske vlasti, tvrđava Stenae je pripadala provinciji Makedoniji. Antički grad je propao u vreme seobe naroda, a na tom području su se tokom 6. i 7. veka nastanila južnoslovenska plemena. Tvrđava je kasnije obnovljena, pod slovenskim nazivom Prosek.

Početkom 11. veka, grad Prosek je u crkvenom pogledu potpadao pod Meglensku eparhiju Ohridske arhiepiskopije. Grad je dobio na značaju krajem 12. i početkom 13. veka, u vreme slabljenja vizantijske vlasti, kada je došlo do osamostaljivanja lokalnih oblasnih gospodara. U gradu je krajem 12. veka stolovao Dobromir Hrs, a početkom 13. veka gradom je vladao sevastokrator Strez, sa kojim je 1214. godine Sveti Sava vodio mirovne pregovore, kao izaslanik tadašnjeg srpskog velikog župana Stefana Nemanjića.^[3]

Prosečka oblast je potpala pod vlast Kraljevine Srbije za vreme vladavine kralja Stefana Dečanskog (1321-1331). Grad se potom nalazio pod vlašću Srpskog carstva, a zatim je bio u sastavu države srpskog kralja Marka. Oko 1385. godine, Prosek su od Srba preoteli Turci, a tvrđava kasnije gubi na značaju.^[4]

Tokom Balkanskih ratova (1912-1913), prosečku oblast je oslobodila srpska vojska, nakon čega tvrđava ulazi u sastav Kraljevine Srbije. Savremena arheološka istraživanja na ovom lokalitetu odvijaju se počevši od 1948. godine. Počevši od 1992. godine, kada je došlo do raspada Jugoslavije, Prosek pripada novostvorenoj nezavisnoj državi koja je danas poznata kao Severna Makedonija.