Pređi na sadržaj

Gajica

Ova stranica je zaključana od daljih izmena anonimnih korisnika i novajlija zbog sumnjivog doprinosa istih, koji treba da se raspravi na stranici za razgovor
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
gajica
Velika slova latinice
Tipalfabet
Vreme nastanka1835.
Statuszvanično pismo hrvatskog jezika
Dečiji sistem
slovenačka latinica
Ovaj članak sadrži MFA fonetske simbole. Bez odgovorajuće podrške, možda ćete videti upitnike, kutije ili druge simbole umesto unikod karaktera.

Gajica ili Gajeva latinica,[a] oblik latinice koji se upotrebljava pri pisanju srpskohrvatskim jezikom i svim njegovim standardnim varijetetima: bošnjačkim, srpskim i hrvatskim.

Osmislio ju je hrvatski lingvista Ljudevit Gaj 1835. godine, zasnivajući je na češkoj latinici Jana Husa. Neznatno izmijenjen oblik upotrebljava se u slovenačkom, crnogorskom i makedonskom jeziku, pri čemu u makedonskom služi za latinizaciju. Pavle Riter Vitezović predlagao je ideju za pravopis hrvatskog jezika po kojoj bi svaki glas imao svoj znak. Na srpskoj ćirilici primjenjen je sličan koncept, a ozvaničio ga je 1818. srpski lingvista Vuk Stefanović Karadžić. Ta ideja je nadahnula Ljudevita, koji je izvršio reformu hrvatske varijante latiničkog pisma, ubacujući nova slova zasnovana na češkoj abecedi.

Pravopis bošnjačkog jezika određuje ravnopravnu upotrebu latinice i ćirilice,[1] srpski navodi da je ćirilica primarno pismo srpskog jezika,[2] a u hrvatskom jeziku upotrebljava se samo latinica.[3]

Upotreba u državama

Gajica je imala status službenog pisma u Kraljevini Jugoslaviji, SFR Jugoslaviji, SR Jugoslaviji i Srbiji i Crnoj Gori, a zvanično pismo je bila i u Republici Srbiji do usvajanja ustava iz 2006. godine, kojim je propisano da se u službenoj upotrebi upotrebljava samo srpska ćirilica, a upotreba pisama na jezicima manjina određuje se zakonom.

Ustav Bosne i Hercegovine ne bavi se službenim pismom, a ustavi oba entiteta, Ustav Republike Srpske i Ustav Federacije Bosne i Hercegovine određuju jednaku upotrebu ćiriličnog i latiničnog pisma. Ustav Hrvatske određuje latinicu kao jedino pismo u službenoj upotrebi na državnom nivou, a u lokalnim zajednicama se odobrava upotreba i ćirilice pod uslovima određenim zakonom.

Slova

Pisana slova

Pismo sadrži trideset velikih i malih slova:

Slovo IPA Slovo IPA Slovo IPA
A, a /ä/ G, g /ɡ/ O, o /ɔ/
B, b /b/ H, h /x/ P, p /p/
C, c /ts/ I, i /i/ R, r /ɾ/
Č, č /ʈ͡ʂ/ J, j /ʝ/ S, s /s/
Ć, ć /t͡ɕ/ K, k /k/ Š, š /ʂ/
D, d /d/ L, l /l/ T, t /t/
Dž, dž /ɖ͡ʐ/ Lj, lj /ʎ/ U, u /u/
Đ, đ /d͡ʑ/ M, m /m/ V, v /v/
E, e /e/ N, n /n/ Z, z /z/
F, f /f/ Nj, nj /ɲ/ Ž, ž /ʐ/

Gajeva prvobitna latinica imala je digraf dj, koji je kasnije zamijenjen slovom đ.

Slova nemaju imena, a suglasnici se normalno izgovaraju kad je potrebno sricati. Kad je potrebno biti jasniji, izgovaraju se slično kao slova njemačke latinice: a, be, ce, če, će, de, dže, đe, e, ef, ge, ha, i, je, ka, el, elj, em, en, enj, o, pe, er, es, eš, te, u, ve, ze, že. Upotreba se uglavnom svodi na lingvistiku,[4][5] dok se u matematici, npr. j obično izgovara kao jot, kao u njemačkom. Četiri slova koja postoje u većini drugih svjetskim latiničkih pisama izgovaraju se na sljedeći način: q kao /ku/ ili /kju/, w kao ili /duplo ve/, x kao /iks/ i y kao /ipsilon/.

Digrafi

Digrafi dž, lj i nj smatraju se jedinstvenim slovima. To znači:

  • u rječnicima, njegov dolazi poslije novine, odvojena sekcija nj dolazi poslije sekcije n, a bolje dolazi poslije bolnica itd.;
  • u vertikalnom pisanju, dž, lj i nj se pišu horizontalno. Npr, kada se riječ mjenjačnica piše vertikalno, nj dolazi na četvrto mjesto;
  • u slučaju da se riječ piše s belinom između svakog slova to će izgledati ovako: M J E NJ A Č N I C A;
  • u slučaju da je samo početno slovo veliko, samo će prva od dvije komponente slova biti velika: Njemačka, a ne NJemačka, a u slučaju da se cijela riječ piše velikim slovom, ona će izgledati ovako: NJEMAČKA.

Porijeklo

Ljudevit Gaj.

Gajicu je većim dijelom stvorio Ljudevit Gaj, nakon Čeha i Poljaka, i ubacio je dž, lj i nj. U Budimu je 1830. objavio knjigu Kratka osnova horvatsko-slavenskoga propisanja, koja je bila prva obična hrvatska pravopisna knjiga. Hrvati su i prije koristili latinično pismo, ali neki specifični glasovni nisu jedinstveno prikazani. Oblik mađarske latinica je bio u najčešćoj upotrebi, dok su drugi oblici, često zbunjujući, bili dio neodržive mode.

Gaj je slijedio primjer Pavla Ritera Vitezovića i češkog pravopisa, uzimajući po jedno slovo za svaki glas u jeziku. Njegovo pismo je u potpunosti zasnovano na srpskoj ćirilici koju je Vuk Stefanović Karadžić standardizovao pre nekoliko godina.[6]

Đuro Daničić je u svom Rječniku hrvatskoga ili srpskoga jezika objavljenom 1880. predložio da se digrafi dž, dj, lj i nj zamjene jedinstvenim slovima: ģ, đ, ļ i ń. Prvobitna Gajeva latinica je djelimično izmjenjena, mijenjajući samo digraf dj sa slovom đ, a ostali prijedlozi nisu prihvaćeni.

Gajeva (Hrvatska latinica, Croat.) u Vukovom riječniku iz 1852. godine.

Računarstvo

Devedesetih godina 20. vijeka nastala je opšta pometnja o pravilnom kodiranju znakova koji se upotrebljavaju pri pisanju teksta na gajici na računarima.

  • Bio je pokušaj da se primjeni 7-bitni YUSCII, kasnije CROSCII, koji je obuhvatao pet slova s dijakritičkim znakovima koji su imali dodatke od pet znakova koja nisu slova ([, ], {, }, @), ali je to na kraju bilo neuspješno.
  • ISO je razvio 8-bitni ISO 8859-2 (Latin-2) standard.
  • MS-DOS je uveo 8-bitno kodiranje CP852 za srednjoevropske jezike, zanemarujući ISO standard.
  • Windows je pustio još jedno 8-bitno kodiranje CP1250, koje je imalo nekoliko slova koja su se poklapa jedan-na-jedan sa ISO 8859-2, ali je isto tako imala i slova koja se nisu poklapala s ovim standardom.
  • Epl je koristio drugo kodiranje koja je nazvao Makintoš srednjoevropsko kodiranje.
  • EBCDIC je koristio Latin-2 kodiranje.[7]

Danas se za kodiranje prvenstveno koristi ISO 8859-2 ili unikodno kodiranje UTF-8 (s dva bajta ili 16-bita neophodnih za upotrebu slova s dijakriticima). Međutim, od 2010. godine, u upotrebi se još mogu naći programi kao i baze podataka koje koriste CP852, CP1250 ili CROSCII.

Upotreba u slovenačkom jeziku

Početkom 40-ih godina 19. vijeka, gajica se u sve većoj mjeri upotrebljavala u slovenačkom jeziku. U početku, slovenački pisci koju su slovenački jezik smatrali dijelom hrvatskog (kao što je Stanko Vraz) najčešće su je najčešće, a široki spektar slovenačkih pisaca prihvatio ju tek posle. Do potpunog proboja gajice u slovenački jezik došlo je kad je konzervativni slovenački vođa Janez Blajvajs pisao njom u Poljoprivrednim i zanatskim novinama (sloven. Kmetijske in rokodelske novice), časopisu koji je čitala javnost širom zemlje. Gajica je 1850. postala jedino zvanično pismo slovenačkog jezika, mijenjajući dotadašnja tri pisana sistema koja su se koristila na prostoru naseljenom Slovencima od 30-ih godina 19. vijeka: tradicionalna bohoričica (poslije Adama Bohoviča koji je kodifikovao) i dva inovativna prijedloga Petra Dajnka (dajnčica) i Franca Serafina Metelka (metelčica).

Slovenački oblik gajice se od hrvatskog razlikuje u sljedećim stavkama:

  • Slovenačka abeceda nije imala karaktere ć i đ jer ovi glasovi ne postoje u slovenačkom jeziku.
  • U slovenačkoj varijanti digrafi lj i nj smatraju se odvojenim slovima i predstavljali su odvojene glasove (npr. riječ polje se na slovenačkom izgovara kao [ˈpóːljɛ] ili [pɔˈljéː], a na hrvatskom kao [pôʎe]).
  • Fonema dž postoji u slovenačkom jeziku i zapisuje se kao dž i upotrebljava se samo kod pozajmljenica, a d i ž se smatraju odvojenim slovima, ne digrafima.

Upotreba u makedonskom jeziku

Glavni članak: Latinizacija makedonskog jezika

Pravopisna latinizacija južnoslovenskog makedonskog jezika se izvodi gajicom.[8][9] Međutim, ovo pismo je neznatno izmjenjeno prema fonetici i fonologiji jezika. Gajevim slovima ć i đ se ne koristi, a umjesto njih u upotrebi su ḱ i ǵ. Ostala slova pisma se upotrebljavaju ekvivalentno slovima makedonske ćirilice. Uz to, u makedonskom jeziku u upotrebi je slovo dz, koje nije u upotrebi u ostalim jezicima koji koriste gajicu.

Vidi još

Napomene

  1. ^ Upotrebljavaju se i termini srpskohrvatska (bošnjačka, srpska i hrvatska) latinica/abeceda.

Reference

  1. ^ Halilović, Senahid (1996). Pravopis bošnjačkog jezika. Sarajevo: Preporod. str. 15. 
  2. ^ Jerković, Jovan; Pižurica, Mato; Pešikan, Mitar (2010). „Rečnik”. Pravopis srpskoga jezika. Novi Sad: Matica srpska. str. 282. ISBN 978-86-7946-079-0. COBISS.SR 256189191. 
  3. ^ Бабић, Стјепан; Могуш, Милан (2011). Хрватски правопис. Загреб: Школска књига. стр. 12. 
  4. ^ Žagarová, Margita; Pintarić, Ana (јул 1998). „On some similarities and differences between Croatian and Slovakian”. Linguistics (на језику: Croatian). Faculty of Philosophy, University of Osijek. 1 (1): 129—134. ISSN 1331-7202. Приступљено 18. 4. 2012. 
  5. ^ „Ortografija” (PDF). Jezične vježbe (на језику: хрватски). Faculty of Philosophy, University of Pula. Архивирано из оригинала (PDF) 14. 3. 2012. г. Приступљено 18. 4. 2012. 
  6. ^ Comrie, Bernard; Corbett, Greville G. (2003). The Slavonic Languages. Taylor & Francis. стр. 45. ISBN 978-0-203-21320-9. Приступљено 23. 12. 2013. „... following Vuk's reform of Cyrillic (see above) in the early nineteenth century, Ljudevit Gaj in the 1830s performed the same operation on Latinica,...” 
  7. ^ Host Code Page 1153/1375 Latin 2 — EBCDIC Multilingual
  8. ^ Lunt, H. (1952), Grammar of the Macedonian literary language, Skopje.
  9. ^ Macedonian Latin alphabet, Pravopis na makedonskiot literaturen jazik, B. Vidoeski, T. Dimitrovski, K. Koneski, K. Tošev, R. Ugrinova Skalovska — Prosvetno delo Skopje. 1970. стр. 99.

Литература

  • Anić, Vladimir; Jojić, Ljiljana; Pranjković, Ivo (2003). Pravopisni priručnik — dodatak Velikom rječniku hrvatskoga jezika. 
  • Anić, Vladimir; Silić, Josip; Katičić, Radoslav; Rosandić, Dragutin; Škiljan, Dubravko (1987). Pravopisni priručnik hrvatskoga ili srpskoga jezika. 

Спољашње везе

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Гајица&oldid=28503914”