Istorija eksploatacija nafte i gasa na Balkanu
Istorija eksploatacije nafte i gasa na Balkanu i u Srbiji zabeležena je 1836. godine kada su seljaci u Paklenici pored Murskog Središća uz potok Brodec vadili zemno ulje i koristili ga za lečenje ljudi, životinja i podmazivanje kola. Godine 1854. donesen je Austrijski opšti rudarski zakon na osnovu koga se za bilo koju aktivnost vezano za naftu mora tražiti eksploataciono odobrenje.
Istorija eksploatacije nafte na Balkanu[uredi | uredi izvor]
Nafta u Jugoslaviji[uredi | uredi izvor]
Nafta u Jugoslaviji je poznata od davnina. Od najsevernijih predela Prekomurja, Međimurja i Banata, preko Moslavine, severoistočne i središnje Bosne sve do naj- južnijeg Crnogorskog Primorja i još južnije, do rudne oblasti istočne Makedonije, svuda ima ležišta nafte i njenih stalnih pratilaca, zemnog gasa i uljnih škriljaca.[1]
Prirodni uslovi za njen nastanak i razvitak na teritoriji bivše Jugoslavije bili su veoma povoljni, naročito u tercijaru, kad su teritorije Jugoslavije prekrivala mora, u kojima su živele velike količine planktona i bentosa, osnovne materije za stvaranje nafte. Jedno takvo davnašnje more bilo je i Panonsko u prostranom kotlinastom ulegnuću između planinskih spletova Alpa, Dinarida, Rodopida i Karpata. Mora je nestalo, a na ivicama današnje Panonske kotline ili nizije razvila su se bogata ležišta zemnoga ulja, nafte. Zato danas i ima nafte u Austriji (posebno u Bečkoj zavali, Zistersdorf (Zistersdorf)) i Mađarskoj, a ima je i na teritoriji bivše Jugoslavije duž panonskog ivičnog područja. Stratigrafski položaj naftonosnih horizonata u panonskom području bio je istraživan već u XIX veku. Najstarija i najistraženija ležišta nalaze se u murskom i moslavačkom basenu. Ipak i tu postoji još čitav niz rudarsko-geoloških pitanja, na koja tek treba da odgovore i sadašnji i budući istraživački radovi. Možda se još veća potreba za naučno-istraživalačkim radovima pokazuje u ostalim naftonosnim područjima i basenima Jugoslavije, koja se mogu dodatno ispitivati (vojvođanski, aleksinački, tuzlanski, istočnomakedonski, crmničko-buljarički, srednjodalmatinski, istarski i dr.).[1]
Period do 1918. godine[uredi | uredi izvor]
Prvi dokument o pojavama nafte u našim krajevima potiče iz 16. veka, a nalazimo ga u delu P. A. Matioli (P.A. Matthioli). Da li je o tome nešto zabeleženo i ranije - ostaje kao izazovan zadatak istoričara da to istraže. Verovatno je da postoji neki dokument, zapis ili putopis - stariji od 16. veka, gde se spominje nafta na našem području. To nam potvrđuju i toponimi, kao što su Paklenica kod Zadra, Smrdelj u Dalmaciji, Pakleni otoci kod Visa, Poganac u Podravini, Katran u Crnoj Gori, Uljanik u Slavoniji itd. Poreklo tih naziva verovatno treba tražiti u odbojnom izgledu nafte, koja je crna, uljana, koja smrdi i gori.
Eksploatacija nafte pre Prvog svetskog rata[uredi | uredi izvor]
Iz sasvim pouzdanih podataka o proizvodnji nafte na području Jugoslavije pre Prvoga svetskog rata zapravo i nema. Prema raznoraznom arhivskom materijalu i podacima nekih statistika može se zaključiti, da je u Jugoslaviji od godine 1868. do 1918. proizvedeno svega 7530t nafte; od toga u Međumurju 6917,5t u užoj Hrvatskoj i Slavoniji 58,2t i u Bosni 30t. Značajnija eksploatacija u Međimurju počinje 1880, a u Bosni su počeci datiraju od 1897 godine. Do 1918. godine bilo je izbušeno svega 67 bušotina (od toga 22 negativno) najdublja bušotina tog perioda bila je 905 m (1906. u Ivanić Kloštru). Uoči Prvoga svetskog rata (1911—1913)jedan engleski konzorcijum izbušio je u tom području (Selničko-petišovska antiklinala) daljih 17 bušotina, od kojih su dve bile duboke (652 i 830m), a ostale plitke. Bile su to takozvane »E« bušotine, od kojih je posebno bila zanimljiva »E 7« na Raku brdu (137m)jer se naišlo na horizont, iz koga se dnevno proizvodilo oko pola vagona nafte.
Eksploatacija nafte pre i u toku Drugog svetskog rata[uredi | uredi izvor]
Murski basen: Glavno i zapravo jedino eksploataciono područje nafte u predratnoj Jugoslaviji bio je selničko-peklenički basen. Do godine 1932 sirovu naftu vadili su samo u Selnici (uz izuzetak 150 t izvađene između 1919. i 1922. u Bujavici, zatim svega nepunih 30 t izvađenih god. 1930. i 1931. na više mesta u Bosni). Godine 1932. počinje proizvodnja i u Peklenici, 1937. izvađeno je vrlo malo nafte (20 t) u Mikleuškoj, 1938. počinje proizvodnja u Požarnici (Bosna), a 1941. u Gojlu.
Eksploatacija nafte nakon Drugog svetskog rata[uredi | uredi izvor]
Murski basen: U Petišovcima je od godine 1943. do 1953. bilo izbušeno 98 bušotina, od toga 8 negativnih, a sve ostale pozitivne i to 3 na gas, a ostale na naftu. Većina bušotina u Dolini pozitivna je na gas.[1]
Nafta u Sloveniji[uredi | uredi izvor]
Iako nafte, zemnog gasa i uljanih škriljaca ima širom Jugoslavije, ipak je ivični pojas Panonske kotline zasad još uvek naše glavno i najznačajnije naftonosno područje. U Sloveniji su kod Donje Lendave izbušeni prvi izvori godine 1942. i otada se proizvodnja nafte proširila do te mere, da je selo Petišovci moralo da se preseli zapadno od naselja Lakoša, a čelični tornjevi s garniturama za bušenje prekrili su Petišovsku visoravan i proširili se preko rečice Lendave.
Početak industrijske prerade nafte[uredi | uredi izvor]
U Moslavini, u Mikleuškoj, već 1860. godine, nafta se počela industrijski prerađivati. Tu je bila podignuta fabrika kolomasti koja je uskoro morala obustaviti rad zbog raznih poteškoća (problem sirovina iz primitivno bušenih izvora, problem transporta, finansijske neprilike i t. d.), ali ostaje činjenica, da je takva fabrika na bazi nafte postojala kod nas dve godine pre žestoke kampanje zapadnoevropske, specijalno britanske štampe protiv uvoza nafte iz Amerike u Englesku. Bez obzira na pozadinu te kampanje činjenica je, da se, dve godine pre negativnog pisanja londonske štampe o nafti, kod nas nafta vadila i prerađivala.A još godinu dana pre toga, godine 1859. u Dobravi, južno od Dravograda, bila je osnovana fabrika raznih maziva i masti, pa i kolomasti. U toj građevini prerađivana je kasnije i selnička nafta. Stara fabrika maziva u Dobravi prerasla je u međuratnom periodu u rafineriju mineralnih ulja, a potpuno je stradala i uništena u Drugom svetskom ratu.
Količine u tom prvom, stogodišnjem razdoblju proizvedene i prerađene nafte nisu velike. One su i male i vrlo skromne. Ipak nisu beznačajne. Nije čak toliko važna ni eventualna problematičnost količinske vrednosti proizvedene i prerađene nafte, koliko je značajno i bitno da se kod nas, konkretno: u Moslavini, posavskoj Slavoniji i Međimurju nafta organizovano i sistematski vadila i prerađivala već pre gotovo punih 150. godina.[1][2]
Eksploatacija nafte u Hrvatskoj[uredi | uredi izvor]
Na teritoriju Hrvatske mogu se izdvojiti četiri područja s ležištima nafte, to su Dravska, Murska, Savska i Slavonsko-sremska depresija. Na području tih depresija nafta se trenutno vadi iz 35 naftnih polja, a sva ta područja deo su velikog Panonskog basena koji je najbolje istraženi deo Hrvatske što se tiče nafte i gasa. Neki tragovi nafte pronađeni su i u podmorju Jadranskog mora, a prisutnost ugljovodonika u Dinarskom sedimentnom basenu upućuje na mogućnost pronalaska nafte i u tom području (Tosenberger i Todorović, 2000). Prve otkrivene naftne bušotine na području Međimurja, kao što su Peklenica iscrpljena je nakon Prvog svetskog rata, a drugo vrlo staro naftno polje na području Međimurja je polje Selnica u istočnom delu Murske depresije koje je eksploatisano od 1850-ih do 1952. godine.
Nafta polja u Moslavini, regiji sa takođe dugom tradicijom istraživanja, eksploatacije i proizvodnje nafte, kao što je selo Mikleuška a eksploatacija je trajala do 1943. godine. Zbog duge tradicije eksploatacije nafte, Moslavina i Međimurje mogu se svrstati među najstarije naftne regije sveta. Po količini proizvedene nafte prednjači područje Savske depresije. Među poljima Dravske depresije ističu se polja Beničanci, danas najizdašnije naftno polje, i Šandrovac. Među prvih deset polja po proizvodnji je i polje Đeletovci iz Slavonsko-sremske depresije. Međimurje, kao područje gde se prvo počela iskorištavati nafta danas ipak znatno zaostaje u proizvodnji. Glavni razlog je iscrpljenje zaliha nafte. [1][2]
Baseni Bosne[uredi | uredi izvor]
Severna Bosna je takođe u panonskom ivičnom pojasu, pa su i tu bili povoljni prirodni uslovi za nastanak i razvitak nafte. Nakon austrijske okupacije Bosne i Hercegovine (1878), a u službi i u interesu Austrijske Carevine i stranoga kapitala, to prirodno veoma bogato područje istraživali su mnogi stručnjaci, među njima i slavni geolog i stručnjak za naftu Hans Hofer (Hans Höfer). Pionirska istraživanja nafte na području BiH počela su 1889. godine kada su austrijski geolozi Katzer i Hofer istraživali područje Majevice kod sela Rastošnice i kod sela Rožnja u podrinjskom kraju. Austrijski geolozi su izbušili nekoliko bunara dubine do 50 metara, gde su pronašli neznatne količine nafte.U međuratnom periodu, u predratnoj Jugoslaviji, nastavljeni su istražni radovi, pa se u širem području Tuzle, kod sela Požarnice, naišlo na naftu i na zemni gas već na 30 m dubine .
Godine 1934. nabavljena je prva rotary-garnitura za bušenje i tada je prvi put u Bosni kod sela Slavinovići izbušena bušotina od 2025 m. Bila je to za dugo vreme najdublja bušotina u staroj jugoslaviji. Međutim, uz toplu sumpornu vodu naišlo se tada samo na tragove nafte i zemnog gasa. Pri istraživanju slojeva uglja u Kaknju, godine 1930, iz jedne 347 m duboke bušotine neočekivano je šiknuo mlaz nafte. Koliko je na raspolaganju dovoljno verodostojnih podataka, u Bosni i Hercegovini proizvedeno je u svemu (od okupacije 1878. naovamo) do 1952. godine 1400 t nafte, od toga u predratnoj Jugoslaviji 1330 t. Najjača je proizvodnja bila u Požarnici kod Tuzle (1342 t).
U periodu 1973-1991 obavljeno je istražno bušenje na bušotinama Bijeljina-1, Brvnik- 1 i Obudovac-1. Na bušotinama Brvnik-1 i Obudovac-1 registrovana je pojave nafte, ali bez ekonomske vrednosti. Ipak, sva istraživanja koja su rađena od 1970. do 1990. pokazuju da nafta postoji u BiH.[1]
Srbija - Vojvodina[uredi | uredi izvor]
-
Mapa Banata
U Vojvodini, specijalno u Banatu,
tražili su naftu još u XIX veku, ali bezuspešno. Istraživanja na teritoriji Banata su bila podstaknuta saznanjem da teritorija Banata pripada velikom i prostranom Panonskom basenu u centralnom delu Evrope, koji je bio je poznat kao naftonosan, već od XIX veka.1942. i 1943. godine izvršena su prva ispitivanja u cilju istraživanja nafte i gasa. Nemačko preduzeće „Retrole A. O." vrši regionalna gravimetriska ispitivanja cele teritorije Banata, kojom prilikom je ustanovljen čitav niz gravimetrijskih maksimuma uglavnom pružanja u pravcu sever-jug. Ovi gravimetriski maksimumi pod povoljnim uslovima mogu označavati postojanje pojedinih strukturnih oblika pogodnih za akumulaciju nafte i gasa, te su oni kao takvi prirodno i probudili interesovanje za istraživanje nafte i gasa. Za vreme rata (1944) Nemci su postavili i prvu istražnu bušotinu na geofizičkom maksimumu kod sela Velika Greda, u blizini današnje bušotine br. 2. Međutim, do samog bušenja nije došlo usled ratne situacije. Motore od garniture za bušenje su Nemci odneli, a toranj je ostao na licu mesta.
Prva bušotina iz koje je počela da se komercijalno eksploatiše nafta, u junu 1953. godine, bila je u predelu Velike Grede i naftonosnog revira u Lokvama, u ranije slabo ili nikako, a danas već vrlo dobro poznatim Jermenovcima (severozapadno od Vršca). Prvo industrijski produktivno vrelo nafte davalo je dnevno već oko 20 t sirove nafte.
Bili su zapravo to tek istražni počeci, ali ipak dovoljno, da razbije sumnje starijih istraživača, a ohrabri da nastave istražne radove i da se dalja bušenja počnu vršiti kod Zrenjanina (Boka), Bečeja, Bačkog Petrova sela i Bačkoga Gradišta. I ako je 1953 označena kao godina prvog bušenja, industrijska proizvodnja nafte u Vojvodini otpočela je stvarno godine 1956. Nakon prvih otkrivenih bušotina istraživanja su nastavljena.
U poslednjoj deceniji se i dalje održava odnos da je devedeset posto otkrivenih rezervoara nafte i gasa su u severnom delu Srbije, u Vojvodini, odnosno Banatskoj depresiji Panonskog basena. Ostali poljima za proizvodnju su u centralnoj Srbiji, južno od Save i Dunava. Najveća godišnja proizvodnja nafte je bila 1982 godine i iznosila je 1,3 x 106 tona, posle dugog pada na 0,6 x 106 tona (do 2006) – poslednjih godina je oko ~ 1,1 x 106 tona. Proizvodnja gasa je u padu do 2009 godine. Danas, proizvodnja nafte i gasa obavlja se u Vojvodini sa 53 naftna i gasna polja, uključujući i izvore iz koncesije u Angoli. Trenutno je u eksploataciji 597 naftnih i 98 gasnih bušotina, u 135 ležišta. Najznačajnija naftna polja: Velebit, Kikinda, Kikinda-polje, Mokrin-zapad, Rusanda, Elemir, Kikinda-gornje, Kelebija, Kikinda-varoš, Turija. Najznačajnija gasna polja: Mokrin, Međa, Martonoš, Itebej, Velebit, Melenci duboko, Torda plitko.[1][2]
Novo istraživanje u Srbiji [uredi | uredi izvor]
The US Geological Survey je u 2006 izvršio procenu procenjuje da Velika Mađarska nizija, kao deo sistema panonskog basena, sa 95% verovatnoće sadrži najmanje 43,67 miliona tona nafte i sa 5% šanse da sadrži oko 232,5 miliona tona neotkrivenih zaliha. Jedna trećina ove naftnog sistema u tercijarnim sedimentima je u zemljištu na severu Srbije, pa se na osnovu toga vrlo grubo može proceniti da se zalihe nafte u Srbiji kreću od labavo implicira da svoj udeo resursa kreće se od 14,5 miliona do 154,3 miliona tona. Pored konvencionalnih ugljovodoničnih resursa postoje i nekonvencionalni resursi, posebno tight gas (gas iz gustih formacija, kod koga je otežana eksploatacija).[1]
