Komesar

K. S. Petrov-Vodkin „Smrt komesara“ (1928).

Komesar (od latinskog: commissarius = poverenik, zastupnik, od glagola: commissare = slati , poveriti ) je naziv za zvaničnu osobu sa posebnim punomoćima, kojoj je poveren neki zadatak (obično privremen). Današnje značenje se najčešće veže uz političkog komesara u vojskama socijalističkih zemalja od ruskog: komissar, koji je označavao visokog oficira-poverenika za ideologiju.

Naziv komesar je puno stariji i postoji i u drugim jezicima poput francuskog: Commissaire, nemačkog: Kommissar, italijanskog: Commissario.

U anglosaksonskom svetu postoje dve reči za termin komesar ; Commissar (koji bi odgovarao ruskom značenju te reči: komesar - politički poverenik) i Commissioner (koja označava člana neke komisije ili visokog vladinog funkcionera kome je poveren neki poseban zadatak; oni tim izrazom prevode i nemačke, francuske i italijanske komesare (koji su obično policijski funkcioneri).

U zemljama Komonvelta Visoki komesar je ekvivalent za ambasadora. U nekim britanskim kolonijalnim posedima Visoki komesar bio je mandator krune koji je upravljao poverenim mu područjem

Komesar je titula koja se ponekad daje visokim funkcionerima u privatnom sektoru. Na primer, to je čest naziv u mnogim severnoameričkim sportskim ligama.

Istorijat

Prvi komesari pojavili su se u 18. veku u vojskama italijanskih republika. To su bile najamničke vojske, a komesari (poverenici) su imali zadatak da proveravaju vernost vojnika i njihovih zapovednika prema poslodavcu.

Kasnije su komesari, kao poverenici za posebne zadatke, počeli da se pojavljuju najčešće u kriznim situacijama, u pravilu za vreme revolucija i građanskih ratova, poput Francuske revolucije u revolucionarnoj vojsci. Komesari su postojali i u američkoj vojsci tokom Američkog rata za nezavisnost. Komesari su nadzirali odanost zapovednika vojnih jedinica američkih kolonista, kao i politički i borbeni moral vojnika.

Komesare je prvi u Rusiju uveo car Petar I kao carske nameštenike sa posebnim ovlastima.

Komesari su ponovno zaživeli u Carskoj Rusiji za vreme Privremene vlade Kerenskog (Vremennoe pravitelьstvo Rossii) (15. mart - 14. septembar 1917) kao visoki vladini nameštenici za pojedine gubernije. No komesari su postali slavni tek od utemeljenja sovjetske tajne policije Čeka gde su bili visoki oficiri s posebnim ovlaštenjima i u vojnim jedinicama Crvene armije za vreme Ruskog građanskog rata. Pripadnici Belog pokreta su svoje protivnike zvali boljševici i komesari.

Komesari Sovjetskog Saveza

Narodni komesar

Narodni komesar (koje su Rusi skraćeno zvali narkom) bio je visoki vladin funkcioner iz Sovjeta narodnih komesara (Sovet narodnыh kommissarov SSSR). Oni su se prvi put pojavili u vladi Ruske SFSR kao zamena za omraženi buržoaski izraz ministar, a nakon toga su i ostale sovjetske republike usvojile tu praksu.

Narodni komesari i Narodni komesarijati su preimenovani (ukinuti) u stara imena ministar i ministarstvo 1946. ukazom Vrhovnog sovjeta SSSR-a.

Politički komesar

Prvi koji su uveli političke komesare (poverenike za politička pitanja) bili su francuski revolucionari tokom Francuske revolucije (1789—1799), koji su na taj način hteli da suzbiju protivrevolucionarne pokrete i ideologije unutar sopstvene vojske, i tako obezbede pobedu Republikanaca.

Politički komesar je bio visoko pozicionirani oficir u štabu veće vojne jedinice, koji je zajedno sa zapovednikom rukovodio jedinicom. Oni su bili postavljani od strane komunističke partije zbog političke i ideološke kontrole. Nijedna zapoved formalno nije mogla biti sprovedena dok je prethodno nisu odobrili zapovednik i komesar. Za komesare su često postavljani ljudi koji nisu imali nikakvo vojno obrazovanje, ali su oni i pored toga zauzimali izuzetno visoke vojne i posebno političke položaje. Komesar je zapravo imao veće ovlasti i od svog zapovednika; ukoliko je posumnjao u njegovu odanost, mogao ga je smeniti i po potrebi uhapsiti.

Nakon velikih i teških poraza koja je pretrpela Crvena armija 1942, ova politička zapovedna linija je ukinuta, pa su politički komesari ostali jedino po pukovima i to kao poverenici za politička pitanja i na nivou armija koje su imale Vojne sovjete u koje su slani i politički komesari zajedno s najvišim oficirima.

Vojni komesar

Vojni komesar ili voinkom (rus. военком), bio je službenik na čelu vojnog komesarijata, područnih kancelarija koje su se bavile pitanjima mobilizacije.

Komesari u NKVD

Sve do kraja 1930-ih, pripadnici Narodne Milicije i Unutrašnje vojske ministarstva unutrašnjih poslova (NKVD) nisu imali nikakvih zvaničnih činova i služili su se nekim internim pravilima umesto uobičajene hijerarhije. Od 1935. Milicija je utemeljila svoj posebni sistem činova, koji je u mnogočemu bio preslik vojnih.

Taj sistem je primenila i novoutemeljena tajna policija Glavna uprava državne bezbednosti (GUGB, Glavnoe upravlenie gosudarstvennoй bezopasnosti) od 1934. do 1943, iako su oni za najviše oficire primenili komesarske činove umesto milicijskih naziva inspektor i direktor.

Od 1943. Milicija je prešla na novi sistem činova po uzoru na Crvenu armiju. Umesto dotadašnjih generalskih činova, počeli su da se koriste nazivi Komesar Milicije 3, 2, i 1. reda, iako su oni po uzoru na vojsku imali standardne činove general-major, general-lajtnant i general-pukovnik sa pripadajućim oznakama na uniformi (epoletama). Ti komesarski činovi zamenjeni su standardnim generalskim 1975. godine.

Politički komesari u Jugoslaviji (NOVJ)

Odluka o uvođenju političkih komesara u štabove partizanskih jedinica donesena je istovremeno kad i odluka o podizanju ustanka, 4. jula 1941. godine.

U Biltenu Glavnog štaba Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije od 10. avgusta 1941. godine, pod tačkom 15. kaže se da je potrebno da se štabovi i zapovednici partizanskih odreda pobrinu za proverene i dobre zapovednike i političke komesare.

Na savetovanju u Stolicama septembra 1941. godine utvrđena je struktura i organizacija Glavnih štabova, Štabova partizanskih odreda i nižih zapovedništva. Politički komesari su od tada postali obavezni od Glavnog štaba do štabova svih nižih postrojbi - do čete. Na taj način je uvedeno kolektivno rukovodstvo, tako da su štabovi od tada uglavnom imali sastav od četiri osobe: komandant, politički komesar, zamenik komandanta i pomoćnik političkog komesara.

Politički komesari i njihovi pomoćnici sve do 24. aprila 1944. godine nisu imali oficirske činove. Tada je Vrhovni štab NOV i POJ doneo Uredbu o zvanjima političkih komesara i njihovih pomoćnika, koji su dobili odgovarajuće rangove ravne činovima zapovednika i njihovih zamenika.

Politički komesari, zadržani su u organizaciji Jugoslovenske armije i nakon završetaka Drugog svetskog rata, sve do 1. juna 1953. godine, kada su ukinuti naredbom Vrhovnog komandanta JNA, maršala Josipa Broza Tita.

Komesari u ostalim zemljama

Komesari su postojali i u mađarskoj Crvenoj armiji tokom socijalističke revolucije 1919. godine, kao i za kineske revolucije. Oni su postojali i u španskoj republikanskoj armiji. Tokom Drugog svetskog rata funkcije komesara uvedene su u partizanskim jedinicama; Albanije, Bugarske, Italije, a kasnije i u Grčkoj (ELAS), Koreji i Alžiru.

Ostala značenja

Naziv Commissary (Komesar) postoji i danas u Britanskim oružanim snagama i Vojsci Sjedinjenih Američkih Država: to je oficir zadužen za logistiku i potporu vojske koji opskrbljuje komesarijat (commissariat).

Visoki komesar (franc. Haut commissair) bio je poverenik Lige naroda za Dancing između dva svetska rata. I danas međunarodne organizacije poput Ujedinjenih nacija imaju taj naziv za svoje poverenike za posebne zadatke.

Vidi još

• Politički komesar