Nemački Beograd u 18. veku
Nemački Beograd u 18. veku bio je najveći deo prostora unutar varoških utvrđenja sa izuzetkom Srpske gornje varoši u severozapadnom delu utvrđenja prema Savskoj padini, nastao u vreme austrijske okupacije Beograda u periodu između Požarevačkog mira 1718. godine, kojim je ozvaničeno habzburško osvajanje jednog dela Srbije, i Beogradskog mira 1739. godine, kada se posle dvadeset godina austrijske vladavine ova teritorija vraća u okvire Otomanskog carstva.[1][2]
Preduslovi[uredi | uredi izvor]
Krajem 17. veka, Habzburška monarhija je isterala Osmanlije iz većeg dela Panonske nizije (uključujući Bačku i severozapadni Srem), a granice uspostavljene 1699. godine ostavljale su u sastavu Turske carevine Banata i jugoistočnog Srema.
Kada je srpska etnička teritorija, 1716 — 1718, od Dalmacije, preko Bosne i Hercegovine do Beograda i Podunavlja opet postala poprište novog austrijsko-turskog rata, koji je vodio princ Eugen Savojski, Srbi su učestvovali u borbi na strani Austrije. Osmansko carstvo je nakon ovog rata Požarevačkim mirom izgubilo sve teritorije u Podunavlju (Banat i deo Srema), severne delove današnje centralne Srbije i severnu Bosnu, delove Dalmacije, Malu Vlašku i Peloponez. Po odredbama Požarevačkog mira 1718. godine Habzburška monarhija je (između ostalog) od Osmanskog carstva dobila i Beograd sa severnim delovima današnje centralne Srbije.[3]
Jedna od prvih mera Habzburške monarhije i nove austrijske uprave u Srbiji nakon 1718 godine, bila je ponovo naseliti zemlju zapuštenu, ratom opustošenu i gotovo raseljenu, nakon ratova 1683-1689 i 1716-1718. godine. Naširoko vođenom kolonizacionom politikom, dovođeni su ili su sami dolazili novi kolonisti iz susednih turskih zemalja, kada su u pitanju bili Srbi, a iz Nemačke, kada su se dovodili strani kolonisti. Srbi se pretežno naseljavani po selima, a strani kolonisti su dovođeni u gradove, najviše u Beograd i njegovu okolinu, zatim i u novootvorene rudnike po Srbiji.
Ukaz o uređenju Nemačkog Beograda[uredi | uredi izvor]
Ulaskom u sastav proširenog Habzburškog carstva, Beograd je postao glavno pogranično utvrđenje, ali i polazište za dalje ratove protiv Turske na Balkanu. Odlukom rimsko-nemačkog cara Karla VI, uobličenom u statutu (Das Statut der Belgrader Deutchenstadt von) iz 1724. godine, Beograd je podeljen na dva dela: srpski (savski) i nemački (dunavski).[4]
Iz Statuta se vidi da je Beograd imao varoškog starešinu, gradskog sudiju, kapetana, blagajnika, notara, opštinski odbor, stražare. U gradskoj kući su se nalazile sve službe i varoška gostionica. Varoš je bila podeljena na 6 kvartova, a postojali su i propisi o regulisanju varoši i građenju kuća. Varoške vlasti (magistrat) su se starale o poštovanju pravila esnafa, izdavanju dozvola za rad, ceni hleba, ubirale različite takse. Iako je imala svojih prihoda, oni su bili mali pa opština nije mogla plaćati troškove varoške bolnice, već se apelovalo na milosrđe i pomoć države, a za varoškog lekara jedva su odvajana sredstva. Učitelje i parohijalne sveštenike takođe nisu mogli plaćati, već su i za jedno i za drugo bili zaduženi Jezuiti koji su se finansirali iz državne kase.[5]
Potom je sledila nova naredba na osnovu jedne carske rezolucije, da se u neoakvističkim zemljama mogu naseljavati primarno Nemci ali i ostali rimokatolici iz cele Evrope. Po ovoj rezoluciji 1726. godine je naređeno da se iz nemačke varoši pod prinudom isele svi Srbi sa svojom imovinom, a u njoj nasele isključivo Nemci katoličke vere.[6] Habzburška vlast je Jevrejima dozvolila boravak u veoma ograničenom broju, i to u srpskom delu Beograda, na desnoj obali Save, koji se sastojao od Gornje i Donje, odnosno Nove varoši.
Kako tadašnji Beograd kao orijentalna varoš sa zastarelim utvrđenjem nije zadovoljavala velike planove Dvorskog ratnog saveta u Beču, krenulo se sređivanjem Beograda kako bi on postao evropski barokni grad nakon opsežnu rekonstrukcije, ne samo Tvrđave nego i čitave varoši.
Položaj i infrastruktura[uredi | uredi izvor]
Na osnovu sačuvanih planova Beograda, iz vremena pre njegovog ponovnog pada pod tursku vlast, centar varoši Nemačkog Beograda bio je na dunavskoj strani, oko Trgovačke ili Duge ulice koja je spajala jugoistočno podgrađe Tvrđave i Vidinsku kapiju sa spoljnim, varoškim utvrđenjima i Carskom kapijom i oko koje su bile koncentrisane najvažnija zdanja tadašnjeg Beograda.[7]
Trgovačka ulica[uredi | uredi izvor]
Na početku Trgovačke ulice, koja se pružala iz pravca Tvrđave, odmah na samom početku desno i levo, nalazili su se Jeni han i Čizma han.[7]
- Jeni han
Ova građevina koja je nekada bila karavan saraj i bezistan Mehmed-paše Sokolovića, austrijske vlasti su prvo ustupile na korišćenje Jevrejima i „orijentalnim trgovcima“ za stanove i radnje, a posle raseljavanja nekatoličkog stanovništva iz Nemačke varoši, administracija ga je davala u zakup i služio je kao skladište.[7][8]
- Čizma han
Čizma han je nakoliko puta menjao namenu. Međutim najviše je služio za smeštaj zanatlija koji su radili na izgradnji Beogradske tvrđave.[7][10]
- Niz kuća
Između Jeni hana i prostora oko Komandantove palate prema regulacionom planu pukovnika Nikole Doksata de Moreza, trebalo je da se, između ostalog, obavi potpuna transformacija Duge ili Trgovačke ulice sa kućama iste elevacije spojenim u krupnije, pravilne blokove.[7][11] Jedina sačuvana zgrada iz perioda austrijske vladavine upravo pripada ovom nizu kuća. To je zgrada u današnjoj Dušanovoj 10, koja je identifikovana kao kuća remenarskog majstora i savetnika u opštinskom veću Elijasa Flajšmana.[7]
- Guvernerova palata
Guvernerova palata ili Komandantov stan, zapravo je bio kompleks koji se sastojao iz više odvojenih objekata (četiri zgrade — stan generala Marulija, sa ukupno 20 soba, četiri kuhinje i stražare i dve štale) i prostrani park. Neke od ovih građevina bile su deo ranijeg reprezentativnog kompleksa nekog turskog zvaničnika, koje su potom adaptirane za nove potrebe.[12]
U ovoj palati su boravili odmah po zauzeću Beograda general Mersi i carski ambasador Virmont, kao i sam princ Eugen Savojski, a nakon dolaska u Srbiju 1720. pa sve do preseljenja u novoizgrađenu kasarnu 1726. godine i princ Aleksandar Virtemberški.
- Pirinč han
Zgrada starog turskog Pirinč hana postala je vojna apoteka i dobila, verovatno, dekorativnu baroknu fasadu prema Trgovačkoj ulici.[13]
U popisu zgrada u Dunavskom (Nemačkom) Beogradu koji je započet 28. septembra 1728. godine spominju se neki hanovi, a među njima i Pirinč-han. Pod rednim brojem 101 popisa navodi se da je hanu pripadala turska staja i da je han predat vojnim apotekama. U toj staji su smeštani turski konji na kojima je dovožena različita roba. I na planu G. Bodenera izrađenom između 1688. i 1690. godine zgrada je označena kao magacin za trgovačku robu, a zgrada iza nje kao zgrada u kojoj se trgovalo, kupovalo i prodavalo. Kada je došao A. Virtemberški je novcem Dvorske Komore u Beču doterao zgradu i upotrebio za smeštaj svojih konja. Pirinč-han je nadživeo austrijsku upravu nad Srbijom, pa i Tursku, te se i 1826. godine nalazio na istom mestu, na osnovu jedne turske tapije (dokumenta). U to vreme je bio poznat kao Misirski (carski) državni han.16 Po povratku Turaka u Beograd nakon 1739. godine Pirinč-han je otkupio uticajni kizlar-aga Hadži Bešir, koji je jedini kizlar aga koji je ostao na toj dužnosti 29 godina (1717–1746).17 Han je bio stara kamena građevina sa 25 odaja i 5 mutvaka u prizemlju i 20 odaja na spratu i tri podruma. Fermanom datim kizlar-agi s kraja oktobra 1741. godine Pirinč-han je određen da se koristi kao kapan 18, s obzirom na to da nije mnogo udaljen od đumruka beogradske skele na dunavskom pristaništu.[14]
- Jezuitska rezidencija sa crkvom i školom i glavni gradski trg
Kratko bočno krilo jezuitske rezidencije, sa glavnom fasadom i sa pročeljem crkve, čija je gradnja započeta 1732. godine, bilo je okrenuto prema trgu i do kraja austrijske vladavine verovatno još nije bio završen.[13]
- Jezuitski trg
Jezuitski trg ispred jezuitske crkve bio je najvažnije mesto Nemačke varoši. Na njemu se nalazilo javno kupatilo – preuređen turski amam, zgrada glavne straže i bivša džamija preuređena u pozorište.[13]
- Gradska bolnica
Jedna od reprezentativnih zgrada bila je gradska bolnica Svetog Jovana.
- Deo od Trgovačke do Dunavske ulice
U delu Nemačke varoši koji se od Trgovačke ulice spuštao prema Dunavskoj ulici i Dunavu, bilo je nekoliko verskih objekata među kojima su najvažniji:
- trinitarska crkva – stara Šehitluk džamija (između jezuitskog kompleksa i solane)
- jermenska crkva – nekadašnja Zejnudin-agina džamija,[13]
- stara jevrejska sinagoga, iza Čizma-hana, u neposrednoj blizini pivare
- katedralna crkva, prepravljena Čohadži Hadži-alijina džamija (današnja Bajrakli džamija), koja je 1729. dodeljena beogradsko-smederevskom biskupu Antonu grofu od Turna i Valsasine.
U ovom delu ulice pored verskih objakata nalazio se i kompleks carske pivare i Nova solana – izgrađeni početkom 1740-tih na mestu ranijeg vojničkog turskog groblja.[13]
Kraj Nemačke varoši[uredi | uredi izvor]
Nakon što je 4. septembra 1739. posle kratkotrajne opsade Beograd predat Turcima, Beogradskim mirom potpisanim 18. septembra 1739. godine, Sava i Dunav su ponovo su postale granica dva carstva. Prema odredbama mira, Nemci su morali da iznesu ratni materijal i poruše sva novoizgrađena spoljna utvrđenja. Rušenje je završeno 6. jula 1740. Sledećeg dana je održana svečana ceremonija ratifikacije mirovnog ugovora, u posebno ukrašenom šatoru postavljenom na jednom splavu na Savi.
Nemački Beograd je ponovo, za kratko vreme, dobio odlike orijentalne varoši. U oktobru, kada je sve već uveliko bilo gotovo, rimsko-nemački car Karlo VI umire uz reči:
| „ | Beograd je uzrok moje smrti. Na grudima osećam ceo Beograd kako me svojom težinom guši. | ” |
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Nemački Beograd U: Ana R. Milošević, Vizuelna kultura Srbije pod Austrijskom vlašću (1718-1739), doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet Beograd, 2016, str. 2.
- ^ P. Vasić, Barok u Beogradu 1718–1739. godine, u: Istorija Beograda 1, Beograd 1974 , 577
- ^ Nikola Tasić, Istorija Beograda, Srpska akademija nauka i umetnosti, Balkanološki institut, 1995 - 606 stranica
- ^ G. Bodenstein, Das Statut der Belgrader Deutschenstadt von 1724, 407
- ^ Nemački Beograd U: Ana R. Milošević, Vizuelna kultura Srbije pod Austrijskom vlašću (1718-1739), doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet Beograd, 2016, str. 79.
- ^ D. M. Pavlović, Administrativna i crkvena politika austrijska u Srbiji (od 1718-1739), po građi iz bečkih arhiva, GSKA 62, Beograd 1902, 169.
- ^ a b v g d đ Nemački Beograd U: Ana R. Milošević, Vizuelna kultura Srbije pod Austrijskom vlašću (1718-1739), doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet Beograd, 2016, str. 81.
- ^ Ž. Škalamera, Lokacije nekih znamenitih beogradskih građevina, str. 199, 200, 254
- ^ Ž. Škalamera, M. Popović, Najstarija sačuvana kuća u Beogradu iz prve polovine XVIII veka, GGB XXIX, Beograd 1982, 29, 30
- ^ Ž. Škalamera, Lokacije nekih znamenitih beogradskih građevina, str. 199
- ^ Ž. Škalamera, M. Popović, Najstarija sačuvana kuća u Beogradu iz prve polovine XVIII veka, GGB XXIX, Beograd 1982, str. 29
- ^ D. Đurić-Zamolo, Palata austrijskog komandanta Beograda iz XVIII veka, nazivana „dvor princa Evgenija” i „Pirinčana”, Godišnjak grada Beograda, knj. XVII, Beograd 1970,
- ^ a b v g d Nemački Beograd U: Ana R. Milošević, Vizuelna kultura Srbije pod Austrijskom vlašću (1718-1739), doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet Beograd, 2016, str. 83-85.
- ^ Đinđić, Marija. „Tragom naziva starih beogradskih zdanja: Pirinčana i(li) Pirinč-han?” (PDF). Pristupljeno 30. 1. 2021.