Nikola Nalješković

Nikola Nalješković
Mesto rođenja	Dubrovnik
Datum smrti	1587.
Mesto smrti	Dubrovnik

Dialogo sopra la sfera del mondo, 1579

Nikola Nalješković (lat. Nicolaus de Nale; 1505/1508—decembar 1587), je bio dubrovački lirski i dramski pesnik, pisac i astronom.

Životopis

Rođen u bogatoj građanskoj porodici između 1505. i 1508. godine, školovao se najverovatnije samo u Dubrovniku. Nosio je nadimak Živon. Rano je ostao bez oca (umro je 1527. godine u velikoj kugi) i morao da preuzme brigu o porodici, kao i o trgovačkim poslovima. Putovao je po gotovo čitavom Mediteranu, ali bez mnogo uspeha u poslovima, tako da je 1538. godine morao je da objavi bankrot. Zbog toga je gotovo čitavu narednu godinu proveo u zatvoru, a sa istog razloga napustila ga je i verenica, Lukrecija Zuzorić, koja je — po nepotvrđenoj legendi — iz svadbene povorke pobegla u manastir. Po izlasku iz zatvora obavljao je različite poslove u državnoj administraciji, a dugo vremena je radio i kao geometar u Dubrovniku i okolini. Oženio se posle 1550. godine svojom bliskom rođakom Nikom Nalješković, s kojom nije imao dece. Ostatak života proveo je, zahvaljujući prihodima koje je u službi imao, kao i mirazu koji je dobio ženidbom, u sređenim materijalnim prilikama i s mogućnošću da više vremena posveti omiljenim astronomskim istraživanjima. Umro je u drugoj polovini decembra 1587. godine.

Književni rad

Nikola Nalješković je bio veoma plodan pisac koji se ogledao u lirskoj, pokladnoj, prigodnoj i dramskoj poeziji. Pisao je isključivo u stihu.

Lirska poezija

Ljubavna poezija

Nikola Nalješković je najverovatnije ljubavnom poezijom započeo svoj književni rad, ali se njome nije — za razliku od većine dubrovačkih pesnika — bavio samo u mladosti, već ju je nesumnjivo pisao i u poznijem dobu svoga života. Njegova zbirka ljubavne poezije broji blizu 200 pesama. Mnoge od njih su po temama i motivima bliske petrarkističkoj lirici njegovih savremenika i nešto starijih pesnika, ali se priličan broj njegovih ostvarenja od nje razlikuje najčešće naglašenom realističnošću, koja ponekad prerasta u dokumentarnost, i neobičnošću motiva. Tako Nalješković ne blagosilja, već proklinje dan i čas kada je sreo svoju dragu, opominje je da ne čita nepristojne pesme i one pisane drugim devojkama, peva i o njenim manama, o tome kako je odrezala kosu, čestita joj Novu godinu, teši je zbog smrti sina… Tematsko-motivski raznovrstan i svež, pun nesumnjivo iskrenog bola i patnje, Nalješkovićev kanconijer, a tek sasvim retko pojedinačne pesme njegove, ne prevazilazi po pesničkoj vrednosti ostvarenja ni prvih petrarkista dubrovačkih, još manje njegovih mlađih savremenika.

Pobožna poezija

Petnaest pobožnih pesama, koliko ih danas poznajemo, spadaju u slabiji deo Nalješkovićevog opusa: pisane više kao dug vremenu, ponekad kao izraz životne nesigurnosti, pod dosta jakim uticajem srednjovekovne pučke pobožne literature (npr. u pesmi Kosti mrtvaca…), one ostaju u senci ne samo nadahnutog Vetranovićevog pesništva sa ovom tematikom, nego i drugih Nalješkovićevih ostvarenja.

Pokladna poezija

Nikola Nalješković je napisao 12 pokladnih pesama, najverovatnije oko 1547. godine, kada je boravio u zatvoru zbog nekog izgreda tokom karnevala. Dosadašnja književna istorija je različito tumačila sastav tog zbornika: po jednima, te pesme su sasvim nejedinstvene, neke od njih uopšte nisu prave maskerate, dok je po drugima to jedinstven ciklus pokladne poezije. Ono što većinu tih pesama obeležava jeste tipično karnevalska sloboda, lascivnost, pa i opscenost motiva, mada ima i onih koje u potpunosti ostaju u okvirima pristojnog izraza, neke su s rodoljubivim motivima. Metrički — naročito kada je u pitanju strofa — veoma su raznovrsne.

Poslanice i prigodnice

Od svih dubrovačkih pesnika Nikola Nalješković je ostavio najobimniji zbornik pesničkih poslanica. One su upućene raznim licima, od uglednih vlastelina dubrovačkih do bliskih prijatelja srodnih piscu po književnim, pa čak i astronomskim opredeljenjima. U njima ima veoma mnogo istorijske i književnoistorijske građe, ali neretko se, naročito u izrazu bola i patnje, kroz njihove stihove probija iskreno i pesnički toplo izražena emotivnost.

Dramski rad

Ono po čemu je Nalješković najviše do sada cenjen u istoriji književnosti jeste sedam njegovih drama koje rukopisi sve obeležavaju imenom komedija i rednim brojem. Komedije od prve do četvrte su pastoralno-mitološke i pastoralne ekloge i, sudeći po složenosti, nastale su obrnutim redom, tj. Komedija četvrta je najjednostavnija i verovatno najstarija, dok je Prva verovatno poslednja među njima napisana i izvedena; obrnuto stoje stvari s preostale tri drame, koje su po žanru farse: najjednostavnija među njima, pa otuda — pretpostavljamo — i najstarija jeste Peta, dok je Sedma najsloženija i verovatno poslednje Nalješkovićevo dramsko delo.

Pastoralne drame

Komedija četvrta nije sačuvana u celini, samo je delimično dramski ekloški tekst, jer u drugom delu dobija osobine maskerate; ona predstavlja susret mladića koje su napali hajduci (gusari od gore) i vila, koji zatim vode dijalog o ljubavi, da bi se na kraju mladići završnom pesmom obratili damama u publici. Komedija treća zasnovana je na plesu, moreški i u njoj se pastiri i satiri sukobljavaju oko usnule vile koja beži; njihov međusobni sukob, kao i sukob i jednih i drugih s vilom razrešava mudri starac koji vili dosuđuje slobodu, jer ona to jedino želi. Očigledno je alegorijsko značenje ove drame. Komedija druga predstavlja dramatizaciju Parisovog suda, ali se izbegava njegov tragičan završetak svojevrsnom travestijom darova koji se nude Parisu i razdvajanjem funkcije pastira od sudije. Komedija prva razvija se oko tipično ekloškog motiva nesreće zaljubljenog pastira zbog neuzvraćene ljubavi, ali je proširena farsičnim elementima: zaljubljenog Radata ne savetuje samo prijatelj, već i seoska vračara čiji su lascivne preporuke alegorizovani po uzoru na izraz maskeratne poezije.

Farse

Nikola Nalješković je prvi izveo ovu vrstu drame na dubrovačku scenu. Sve obrađuju temu nedozvoljene ljubavi u miljeu života u građanskoj porodici. U prve dve (Komedija peta i Komedija šesta) reč je o nevernom mužu, a u trećoj (Komedija sedma) komički dramski sukob zasnovan je na motivu ženidbe zabludelog mladića.

Komedija peta

Za ovu Nalješkovićevu dramu Miroslav Pantić je utvrdio da je izvedena 1541. ili 1542. godine. Njeni junaci su Gospodar (Dživo) i Gospođa i njihove dve služavke. Prepuna je realističkih detalja, počev od uvodnog razgovora služavki Milice i Maruše, u kojem one pričaju o oštrom kažnjavanju svoje „koleginice“ Petruše, a zatim pevaju jednu pesmu „na narodnu“, pa preko njihove svađe s Gospodaricom, potom svađe Gospodara i Gospodarice... Uz to, u njoj zaista ima i mnogo od u prologu obećanog „smijeha“, koji kulminira u tipično farsičnoj sceni u kojoj gospođa navodno čita molitvu u svojoj sobi, neprestano dobacujući svome mužu za šta sve treba da izgrdi služavke; on to čini na sav glas u drugom delu scene, u kuhinji, a zapravo jednu od tih služavki drži u krilu. Kada Gospodarica to primeti, njihova rasprava o (ne)vernosti pokazuje zapravo istovetnost njihovih shvatanja: njeni argumenti zasnovani su na licemernom poimanju bračnog života, njegovi na iskrivljenoj slici društvenog morala. Razrešenje je krajnje jednostavno, oboje sa zadovoljstvom prihvataju poziv na večeru koji im donosi služavka njihovih prijatelja.

Za ovu farsu rečeno je da „nema morala“, tj. jasno definisanog autorskog stava o etičkoj negativnosti pojava koje se iznose na scenu, što je tačno, ali što ne moramo prihvatiti kao njenu manu. Farsa kao žanr nema satirično značenje, pogotovu ne u obliku nedvosmislenog naravoučenija. U opštijem smislu, može se reći da je samo iznošenje na scenu ovakvih prizora postupak s nesumnjivo vrednosnim aspektom — neki bi ga nazvali „osudom“ — a iz teatrološke perspektive može se reći da ovo delo obiluje onim što je glavni cilj farse: glasan i krupan smeh.

Komedija šesta

Komedija šesta još je surovija u slici savremenog društva: njen glavni junak, iako mnogo stariji od svoje žene, pohotan je do neumernostion „gdi može svud pita“, pa mu se dešava da čak tri njegove ljubavnice zatrudne u isto vreme. Problem se, naravno, rešava licemernim sakrivanjem sve tri porodilje (jedne čak kod sveštenika, koji odmah na nju projektuje svoje seksualne želje, a glavni junak zbog toga izražava ljubomoru). S nizom komičnih scena zasnovanih kako na cinizmu i bestidnosti karaktera, tako i na kalamburskim situacijama, bez trunke naravoučitelnog morala, ova farsa je, kako je to primećeno u novijoj literaturi, dostigla vrhunac teatarske ostvarenosti ovog žanra.

Komedija sedma

Komedija sedma najsloženije je Nalješkovićevo dramsko delo. Po kompoziciji i drugim strukturnim osobenostima ona se nalazi između farse i učene komedije. Ima, kao i većina drugih Nalješkovićevih drama, prolog, a zatim i tri čina; scena je simultana. Zaplet je srazmerno složen: reč je o sinu Maru koji je zaljubljen u prostitutku, troši na nju vreme i novac, pa otac i majka odlučuju da ga ožene. Veštom intrigom otac, budući tast, kao i junakov drug uspevaju da odvoje Mara od „deserte“ žene i da ga privole na brak.

Većina likova, čak i onih koji ne igraju značajniju ulogu, psihološki su motivisani, i to je još jedan korak koji približava ovo delo žanru klasične komedije. Naročito je to vidljivo u liku Petra, oca devojke za koju će se Maro oženiti: od prve scene on dosledno pokazuje visoku meru religioznosti, obzirnosti prema prijatelju kada mu saopštava za njega vrlo nepovoljnu vest o vezi njegovog sina s prostitutkom, naglašenu emotivnost prema svojim ćerkama, izrazito poštenje u davanju miraza… Vrlo su dosledno i celovito razvijani i likovi Mara (temeljna njegova osobina je mladićka tvrdoglavost), njegove majke, njegovog druga Frana, pa i sasvim sporedni lik služavke. Ova iznijansiranost u karakterizaciji likova ide sve do fine razlike u lingvističkim nivoima govora: majka i služavka govore vrlo čistim narodnim jezikom, očevi govore stalno prelazeći sa italijanskog na srpski i obrnuto, a mladići stalno mešaju reči iz jednog i drugog jezika…

Druga karakteristika ove drame, povezana sa ovom, jeste izrazito naglašena realističnost, koja je ovde dovedena gotovo do krajnjih konsekvenci, do kompozicionog načela drame: najuverljivije to pokazuje kratka scena u kojoj „Djevojka tuđa“ dolazi da pozove Marove roditelje na ručak: sam taj odlazak iz kuće dramski je funkcionalan, međutim veći deo služavkinog poziva, koji se sastoji od svega osam stihova, potpuno je dramski nepotreban: ona govori o povratku svojih gospodara sa imanja, o namirnicama koje su odatle doneli i o jelovniku koji ih na ručku očekuje. To pokazuje snažnu Nalješkovićevu potrebu da svaki detalj precizno motiviše, da prikaže mnoge pojedinosti iz građanskog života, kao da želi prepoznatljivošću i životnošću tih detalja da uključi publiku u događanja na sceni. Takvih detalja ima na desetine u samoj drami i oni ne ugrožavaju dinamičnost dramske radnje upravo zbog toga što je Nalješković uspeo da ovu realističnost uzdigne do dramskog kompozicionog principa.

Atmosfera koja apsolutno dominira ovom dramom jeste atmosfera merkantilističkog materijalizma. Od prve do poslednje replike sve stvari koje se pominju imaju svoju materijalnu cenu: razgovor o mogućoj Marovoj ženidbi njegov otac i otac njegove buduće žene vode isključivo razmatrajući visinu miraza (sa zaključkom: „toj ve znaš er sade dinari varaju / i stare i mlade, svi dinar gledaju“); otac, kada saopštava majci za sinovljeve avanture, svoju brigu i bes najpre iskazuje strahom da će sav novac potrošiti, pa tek onda mogućnošću da će sin od nje dobiti „francusku bolest“ (sifilis, koji je u to vreme bio veoma teška i neizlečiva bolest); Maro će svome drugu svoju buduću ženu opisati rečima „lijepa je kako cvijet, s dvije tisuće i trista“, a pred ocem će se braniti od ženidbe ocrnjujući sadašnje devojke tvrdnjom kako su izuzetno rastrošne, itd. Od takve atmosfere potpuno odskače samo lik Petra, čija je emotivnost izuzetno naglašena i gotovo idealizovana.

Astronomski rad

Nikola Nalješković se kroz najveći deo svoga života intenzivno bavio astronomijom, tako da je 1579. godine objavio na italijanskom jeziku traktat u dijaloškom obliku O sferi sveta (Dialogo sopra la sfera del mondo), posvetio ga je dubrovačkoj vladi, koja ga je za to nagradila skupocenom srebrnom posudom. Interesantno je da u ovoj posveti, veličajuću mudrost i uspehe dubrovačke aristokratske vlade, posebnu pažnju obraća na odnose Dubrovnika sa srpskim vladarima, pominjući poimence cara Dušana i Đurđa Brankovića. Ova knjiga mu je donela toliku slavu da ga je papa Grgur XIII pozvao da učestvuje u raspravi o reformi kalendara; Nalješković je tada već bio suviše star za putovanje u Rim, ali je poslao svoj pisani prilog, koji je — po jednoj beleški — bio dočekan aplauzom i oduševljenim uzvicima.

Bibliografija

Izdanja

• Dialogo sopra la sfera del mondo di M. Nicolò di Nale. Diuiso in cinque giornate: Nel quale con breuità si dichiarano minutamente tutte le cose appartanenti al trattato di essa Sfera. Discorso non meno utile, che facilissimo d'apprendersi da ciascuno. Alla illvstrissima Signoria di Raugia. Con privilegio. In Venetia. Appresso Francesco Ziletti. MDLXXIX.
• Pjesme Nikole Dimitrovića i Nikole Nalješkovića (skupili Vatroslav Jagić i Gjuro Daničić), JAZU, Stari pisci hrvatski, knj. 5, Zagreb, 1873.
• Pjesme Nikole Nalješkovića, Andrije Čubranovića, Miše Pelegrinovića i Saba Mišetića Bobaljevića i Jegjupka neznana pjesnika (životopise napisali Luka Zore i Franjo Rački, tekst priredio Sebastijan Žepić); JAZU, Stari pisci hrvatski, knj. 8, Zagreb, 1876.
• Nikola Nalješković, Martin Benetović, Junije Palmotić, Djela (priredio Rafo Bogišić), Zagreb, 1965.
• Nikola Nalješković. Književna djela. Prir. Amir Kapetanović. . Zagreb: Matica hrvatska. 2005. ISBN 978-953-150-734-9. 

Literatura

• Miroslav Pantić, Nalješkovićeva komedija „arecitana u Mara Klaričića na piru“, Zbornik Matice srpske za književnost i jezik, III, 1955. pp. 66—71. I u: Miroslav Pantić, Iz književne prošlosti, SKZ, Kolo LXXI, knj. 476, Beograd, 1978. pp. 60—69.
• Dani hvarskog kazališta. Nikola Nalješković i Mavro Vetranović, Split, 1988.
• Bojan Đorđević, Nikola Nalješković dubrovački pisac XVI veka, Beograd, 2005.
• Pučka krv, plemstvo duha. Zbornik radova o Nikoli Nalješkoviću (ur. Davor Dukić), Disput, Zagreb, 2005.