Pređi na sadržaj

Rumunska književnost

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Rumunska književnost predstavlja književnost koju stvaraju rumunski književnici, iako se pojam može koristiti da bi označio svu književnost napisanu na rumunskom jeziku.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Počeci[uredi | uredi izvor]

Muzej rumunske književnosti u Kišinjevu

Najraniji sačuvani dokument na rumunskom jeziku je Njaskuovo pismo napisano 1521. godine sudiji i gradonačelniku Brašova, Hansu Benkneru.

Rumunska kultura bila je pod jakim uticajem istočne pravoslavne crkve, a zvanični stav rumunske crkve je da je pravoslavlje u Rumuniju doneo apostol Andreja. Prema nekim modernim rumunskim naučnicima, ideja rane hristijanizacije je neodrživa, već je bila korišćena u propagandne svrhe u totalitarnoj eri kao deo ideologije protohronizma, koji je tvrdio da je pravoslavna crkva bila pratilac i branitelj rumunskog naroda tokom čitave njegove istorije. Najranije prevedena knjiga na rumunski jezik bili su staroslovenski religijski tekstovi iz 15. veka. Psalitr iz Škeija (Psaltirea Șcheiană) iz 1482. godine i Voronecki kodeks (Codicele Voronețean) predstavljaju religijske tekstove koji su napisani u Marmarošu.

Prva knjiga štampana u Rumuniji bila je staroslovenska religijska knjiga iz 1508. godine. Prva štampana knjiga na rumunskom jeziku bila je Protestantski katekizam đakona Koresija iz 1559. godine, koju je štampao Filip Moldoveanul. Drugi prevodi grčkih i staroslovenskih knjiga štampani su kasnije tokom 16. veka. Dosoftej, Moldavac koji je objavljivao u Poljskoj tokom 1673. godine, bio je prvi rumunski metrički psaltir, koji je napisao najraniju poeziju pisanu na rumunskom jeziku.

Rani napori da se objavi Biblija na rumunskom jeziku počeli su 1582. godine, štampanjem u malom gradu Oraštijama knjige pod nazivom Palija de la Oraštije. Ova knjiga predstavlja prevod prvih knjiga Starog zaveta, a štampali su je đakon Šerban (sin gorepomenutog đakona Koresija) i Marijen Dijakul. Paliju je sa latinskog preveo episkop Mihail Tordaš, a preciznost prevoda proveravana je pomoću mađarskih prevoda Biblije.

Cela Biblija nije bila objavljena na rumunskom jeziku sve do kraja 17. veka, kada su monasi u manastiru Snagov, blizu Bukurešta, preveli i odštampali Bukureštansku Bibliju (Biblia de la București) 1688. godine.

Evropski humanizam došao je u Moldaviju tokom 17. veka preko Poljske sa predstavnikom Mironom Kostinom, koji je pisao hroniku o istoriji Moldavije. Drugi humanista bio je Dimitrije Kantemir, koji je pisao o istorijama Rumunije i Moldavije.

Osmanska dekadencija i fanarioti[uredi | uredi izvor]

Portret Alekua Vakareskua, jednog od najvećih rumunskih pesnika iz 18. veka, autora Antona Kladeka

Otomansko carstvo dominiralo je rumunskim zemljama tokom 18. veka, koje je odlučilo da ne dozvoli rumunske vladare u Vlaškoj i Moldaviji i umesto toga vladalo preko grčkih trgovaca iz Istanbula, zvanim fanariotima.

Shodno tome, grčka kultura umnogome je uticala na razvoj rumunske književnosti. Na primer, jedan od najvećih pesnika ovog perioda bio je Aleku Vakaresku, koji je pisao ljubavne pesme prema tradiciji starogrčkog pesnika Anakreonta. Njegov otac, Jenakica, bio je takođe pesnik, ali je napisao i prvu rumunsku gramatiku, dok je njegov sin, Janku, bio verovatno jedan od najvećih pesnika svoje generacije. Ljudska komedija razvijana je u anegdotama Antona Pana, koji je pokušao da ilustruje malo balkanskog duha i folklora koji su Osmanlije donele u rumunske zemlje.

Ipak, naredna generacija rumunskih pisaca se u potragu za inspiracijom okrenula ka evropskom iluminizmu, među njima i George Asači, Jon Budai Deleanu i Diniku Golesku.

Nacionalno buđenje[uredi | uredi izvor]

Kako su se revolucionarne ideje nacionalizma širile po Evropi, one su se takođe pojavile i rodile među Rumunima, koji su želeli svoju naiconalnu državu, ali su živeli pod stranom vlašću. Mnogi rumunski pisci tog vremena takođe su bili deo nacionalnog pokreta i učestvovali u ustankama 1821. i 1848. godine. Počelo se raspravljati o poreklu Rumuna, a u Transilvaniji se pojavio latinski pokret Şcoala Ardeleană, čiji su članovi počeli pisati filološke studije o romanskom poreklu Rumuna i počeli da otvaraju škole na rumunskom jeziku.

Rumuni koji su studirali u Francuskoj, Italiji i Nemačkoj, kao i nemačka filozofija i francuska kultura počeli su da se integrišu u modernu rumunsku književnost tog perioda, vremenom smanjujući uticaj Antičke Grčke i Orijenta. Važna figura književnosti tog doba u Vlaškoj bio je pisac Jon Heliade Radulesku, koji je pokrenuo prvi časopis na rumunskom jeziku i prvo Filharmonijsko društvo, koje je kasnije stvorilo Nacionalno pozorište u Bukureštu.

Najznačajniji pisci druge polovine ovog veka bili su Vasile Aleksandri i kasnije Mihaj Eminesku. Aleksandri je bio plodan pisac, doprinoseći rumunskoj književnosti sa poezijom, prozom, nekoliko predstava i zbirkom rumunskog folklora. Emineskua većina kritičara smatra najznačajnijim i najuticajnijim rumunskim pesnikom. Njegova lirska poezija nastala je pod uticajem brojnih rumunskih tradicija, a takođe su na nju uticale nemačka filozofija i hinduističke tradicije.

Književni krug Junimea koji je, između ostalih, osnovao Titu Majoreksu 1863. godine i kroz koji je prošao veliki broj rumunskih pisaca, igrao je veoma važnu ulogu u rumunskoj književnosti. Mnogi istaknuti rumunski pisci, uključujući Jona Luku Karagialea, koji je napisao neke od najboljih rumunskih komedija; Jona Krengea, koji je pisao tradicionalne rumunske priče; i Barbua Štefaneskua Delavranče, objavljivali su svoje radove u tom periodu. Đorđe Košbuk bio je pesnik, prevodilac, učitelj i novinar, najpoznatiji po svojim stihovima koji opisuju, veličaju i slave seoski život. Nikolaje Balčesku, Dimitrije Bolinineanu, Aleku Ruso, Nikolaje Filimon, Bogdan Petričeiku Hasdeu, Aleksandru Odobesku, Grigore Aleksandresku, Konstantin Negruci, Aleksandru Vlahuca, Aleksandru Makedonski, Petre Ispiresku, Duiliu Zamfiresku i Joan Slaviči predstavljali su takođe važne književne ličnosti tog doba.

Međuratna književnost[uredi | uredi izvor]

Nakon postizanja nacionalnog jedinstva 1918. godine, rumunska književnost ušla je u ono što se može nazvati zlatnim dobom, što je okarakterisano razvojem rumunskog romana. Tradicionalno društvo i nedavni politički događaji uticali su na radove kao što je roman Ustanak (Răscoala) Liviua Rebreanua, objavljen 1932. godine, inspirisan rumunskim seljacima iz 1907. godien, kao i delo Šuma obešenih (Pădurea Spânzuraţilor), objavljeno 1922. godine i inspirisano učešćem Rumunije u Prvom svetskom ratu. Počeci modernog romana mogu se videti u delima Hortenzije Papadat-Bengesku (Concert din muzică de Bach - Bahov koncert), Kamila Petreskua (Ultima noapte de dragoste, întâia noapte de război - Poslednja noć ljubavi, prva noć rata). George Kalinesku je još jedna složena ličnost rumunske književnosti: romanopisac, dramski pisac, pesnik, književni kritičar i istoričar, esejist, novinar. Objavio je autoritativne monografije o Emineskuu i Krengeu i monumentalnoj (skoro 1.000 stranica u četiri toma) istoriji rumunske književnosti od njenog nastanka do vremena pisanja (1941).

Važan realistički pisac bio je Mihail Sadoveanu, koji je pisao uglavnom romane koji su se odvijali u različita vremena u istoriji Moldavije. Verovatno su najvažniji pisci toga doba bili Tudor Argezi, Lučan Blaga i Mirča Eliade. Tudor Argezi je deneo revoluciju u rumunskoj poeziji 50 godina nakon Emineskua, stvarajući nove stubove za modernu rumunsku pesmu. Lučan Blaga, jedna od najznačajnijih umetničkih ličnosti u zemlji, kroz svoje spise razvio je kompleksan filozofski sistem, koji i danas nije savršeno shvaćen. Mirča Eliade se danas smatra najvećim istoričarem u oblasti religija. Njegovi romani otkrivaju mističnu, prethrišćansku simboliku koja otvara put savremenoj rumunskoj umetnosti.

Rođen u Rumuniji, Tristan Cara, pesnik i esejista, glavni je osnivač dadaističkog pokreta, nihilističkog revolucionarnog pokreta u umetnosti, i možda je bio odgovoran za njegovo ime (rumunski za "da da"). Kasnije je napustio nihilizam i prepustio se nadrealizmu i marksizmu. Po prvi put u svojoj istoriji, rumunska kultura je bila u potpunosti povezana sa zapadnom kulturom, dok je dadaizam prvi rumunski umetnički i književni pokret koji je postao internacionalan. Dadaizam i nadrealizam su osnovni delovi avangarde, najrevolucionarnijeg oblika modernizma. Rumunsku avangardu veoma dobro predstavljaju Jon Minulesku, Gerasim Luka, Urmuz, Perpesicijus, Tristan Cara, Grigore Kugler, Geo Bogza, Barbu Fundoianu, Gelu Naum, Ilarije Voronka i Jon Vinea. Maks Bleher je bio pesnik čiji su život prekinuli zdravstveni problemi.

George Bakovija bio je pesnik simbolista. Dok je u početku pripadao lokalnom simbolističkom pokretu, njegova poezija se smatrala prethodnikom rumunskog modernizma. Neke važne književne figure iz ovog perioda bile su aktivne i u drugim domenima. Vasile Vojkulesku je bio rumunski pesnik, pisac kratke priče, dramski pisac i lekar. Jon Barbu je bio pesnik, kao i važan matematičar.

Cezar Petresku bio je novinar, romanopisac i dečiji pisac. Posebno se pamti po svojoj knjizi za decu pod nazivom Fram, polarni medved (Fram, ursul polar) - cirkuski životinjski lik je dobio ime po Framu, brodu koji je Fritjof Nansen koristio na svojim ekspedicijama). Elena Farago je takođe bila dečji pisac i pesnik.

Jon Agarbičanu je bio pisac, kao i političar, teolog i grkokatolički sveštenik. Gala Galaktion je bio drugi pisac koji je bio i pravoslavni sveštenik i teolog.

Druge književne ličnosti iz ovog doba su Jonel Teodoreanu, Panait Istrati, Gib Mihaesku, Otilija Čazimir, George Toporčeanu.

Komunistička era[uredi | uredi izvor]

Marin Preda, najznačajniji predstavnik posleratnog perioda u rumunskoj književnosti

Marin Preda se često smatra najznačajnijim rumunskim piscem posle Drugog svetskog rata. Njegov roman Porodica Moromeci (novel Moromeţii) opisuje život i poteškoće obične seljačke porodice u predratnoj Rumuniji, a kasnije i pojavu komunizma u Rumuniji. Njegova najvažnija knjiga ostaje Najdraži među Zemljanima (Cel mai iubit dintre pământeni), koja predstavlja okrutan opis komunističkog društva. Zaharija Stancu je 1948. godine objavio svoj prvi značajniji roman Bosonogi (Desculț).

Neki od najvažnijih pesnika ovog perioda su Nikita Stanesku, Marin Soresku, Ana Blandiana, Leonid Dimov i Štefa Augustin Doinaš. Važan romanopisac iz ove ere bio je Radu Tudoran.

Izvan Rumunije, Ežen Jonesko i Emil Čoran predstavljali su nacionalni duh na najvišem nivou. Ežen Jonesko bio je jedan od najistaknutijih pisaca pozorišta apsurda. Pored ismejavanja najbanalnijih situacija, Joneskovi komadi na opipljiv način prikazuju samoću ljudi i beznačajnost njihovog postojanja, dok je Čoran bio briljantan pisac i filozof.

Savremena književnost[uredi | uredi izvor]

Mirča Kartaresku
Gabrijela Adamešteanu

Neki od poznatijih savremenih rumunskih književnika su:

Hronologija (19 vek—danas)[uredi | uredi izvor]

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • George Călinescu, Istoria literaturii române de la origini până în prezent ("The History of Romanian Literature from its origins till present day"), 1941
  • Nicolae Iorga, Istoria literaturii româneşti ("The History of Romanian Literature"), 1929
  • Alex Ștefănescu, Istoria literaturii române contemporane, 1941-2000 ("The History of Contemporary Romanian Literature, 1941-2000"), 2005
  • Dan C Mihăilescu, Literatura română în postceaușism, Vol II, Proza. Prezentul ca dezumanizare, Ed. Polirom, 2006 Vol II, Proza. Prezentul ca dezumanizare, Ed. Polirom, 2006
  • „Istoria literaturii românești”, Nicolae Iorga, 1929
  • „Istoria critică a literaturii române - 5 secole de literatură”, Nicolae Manolescu, Editura Paralela 45, 2008 - recenzie
  • „Literatura română postbelică. Lista lui Manolescu”, Nicolae Manolescu, Editura Aula, 2001 - recenzie
  • „Scurtă istorie a literaturii române”, Dumitru Micu, Editura Iriana, 1994-1997
  • „Istoria literaturii române: de la creația populară la postmodernism”, Dumitru Micu, București, Editura Saeculum, 2000
  • „De la Alexandru Macedonski la George Bacovia”, Dumitru Micu, București, Editura Minerva, 1984
  • „Istoria literaturii române în secolul XX”, Dumitru Micu, București, Editura Fundației Culturale Române, 2000
  • „Istoria literaturii române 1900 - 1918”, Dumitru Micu, 2 volume, București, Editura Științifică și Pedagogică, 1964-1965
  • „Literatura română la începutul secolului XX”, Dumitru Micu, 1964
  • „Istoria literaturii române contemporane (1941—2000)”, Alex Ștefănescu, Editura Mașina de scris, București, 2005 - recenzie1 - recenzie2
  • „Dicționarul literaturii române de la origini până la 1900”, Stănuța Crețu, Gabriela Drăgoi, Florin Faifer, Ion Lăzărescu, Editura Academiei, București, 1979
  • Dicționarul scriitorilor români (coordonatori Mircea Zaciu, Marian Papahagi, Aurel Sasu), Vol. I-IV, Editura Fundației Culturale Române, Editura Albatros, București, 1995-2002;
  • Dicționarul esențial al scriitorilor români (coordonatori Mircea Zaciu, Marian Papahagi, Aurel Sasu), Editura Albatros, București, 2000;
  • Dicționar general al literaturii române, București, Editura Univers Enciclopedic, 2006.
  • Dicționarul Biografic al Literaturii Române, Vol I și II, București, Editura Paralela 45, 2006 - recenzie
  • „Definițiile romanului. De la Dimitrie Cantemir la G. Călinescu”, Șerban Axinte, Editura Timpul, 2013
  • „Circulația în Moldova a cărții în limba română, tipărită în secolul al XVIII-lea”, Ioana Panait-Cristache, în "Mitropolia Moldovei și Sucevei" nr. 5-6/1971
  • Dicționar al presei literare românești (1790—1982), I. Hangiu, Editura științifică și Enciclopedică, 1987
  • Dicționarul presei literare românești: 1790-1990, I. Hangiu, Editura Fundației Culturale Române, 1996
  • Scriitori și reviste literare din perioada interbelică, Nae Antonescu, Editura Revistei Convorbiri Literare, 2001
  • Presa literară românească: 1901-1948, I. Hangiu, Editura pentru Literatură, 1968
  • Literatură română din Transilvania între preiluminsim și preromantism, Alin-Mihai Gherman, Editura Casa Cărții de Știință, 2004
  • O istorie deschisă a literaturii române din Basarabia, Mihai Cimpoi, Editura Arc, 1996
  • O istorie condensatǎ a literaturii române: 1880-2000, Volume 1, Henri Zalis, Editura Bibliotheca, 2005
  • Explorări ín istoria literaturii Romåne, Alesandru Duțu, Editura Pentru Literatură, 1969
  • Istoria cărții românești: De la începuturi pînă la 1918, Mircea Tomescu, Editura științifică, 1968

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Vikizvornik ima izvorni tekst povezan sa člankom Categorie:Autori români.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Румунска_књижевност&oldid=27675482”