Rilski manastir

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za druge upotrebe, pogledajte Rila (višeznačna odrednica).
Rilski manastir
Rilski manastir
Osnovni podaci
Statusstavropigijalni
Tippravoslavni manastir
JurisdikcijaBugarska pravoslavna crkva
Osnivanje10. vek
PosvećenSveti Jovan Rilski
Reosnovan14. vek
Arhitektura
Nivo značajaSvetska baština Uneska
Lokacija
MestoRila
Država Bugarska
Koordinate42° 8′ 0″ N 23° 20′ 25″ E / 42.13333° S; 23.34028° I / 42.13333; 23.34028
Rilski manastir na karti Bugarske
Rilski manastir
Rilski manastir
Rilski manastir na karti Bugarske
Rilski manastir
Rilski manastir
Svetska baština Uneska
Zvanično imeRilski manastir
MestoRila, Rila Municipality, Bugarska Uredi na Vikipodacima
Koordinate42° 08′ 00″ S; 23° 20′ 25″ I / 42.133333333333° S; 23.340277777778° I / 42.133333333333; 23.340277777778
Površina11 ha (1.200.000 sq ft)
Kriterijumkulturna: vi
Referenca216
Upis1983 (7. sednica)
Veb-sajthttp://whc.unesco.org/en/list/216

Rilski manastir (bug. Рилски манастир) je najveći i najpoznatiji pravoslavni manastir u Bugarskoj. Nalazi se na jugozapadu Bugarske na planini Rila, 117 km južno od glavnog grada Sofije, u dubokoj dolini Rilske reke, na nadmorskoj visini od 1,147 m.

Istorija[uredi | uredi izvor]


Tradicionalno se veruje da je manastir osnovao pustinjak Sveti Jovan Rilski (Ivan Rilski), čije ime manastir nosi za vreme vladavine bugarskog cara Petra I (927 – 968). Jovan Sinait - Rilski je živeo od 930. godine u pećini (prozvana - Sv. Jovana) nedaleko od mesta sadašnjeg manastira, dok su njegovi učenici, koji su došli u planine da čuju njegovo učenje, kasnije ozidali manastir. Na mestu te pećine, njegovi učenici su prvo sagradili kapelu, koja zatim postala crkvica posvećena Sv. Luki. Taj mali prostor međutim nije bio pogodan za manastir, pa je nađeno dole pogodno mesto za rastuće bratstvo, između dva vodotoka, reke Rile i potoka Drušljivice. Bilo je to u vreme bugarskog cara Petra sina Simeunova, u 10. veku. Manastir je bio skromno opremljen i životario je, iako manastirski zemljišni posed beše ogroman i plodan. Monah Neofit Rilski nazvao je predeo oko manastira "Velika rilska pustinja".[1]

Ne zna se zašto je manastir iznova podignut, u vreme srpske dominacije tim prostorom. Navodno je to bilo zbog velike lavine koja je uništila svetinju. Rilski manastir je ponovo izgradio na sadašnjem mestu 1335. godine, lokalni velmoža Srbin, protosevast Hrelja Ohmućević (poznat iz narodnih pesama kao Relja Krilatica ili Relja od Pazara), jedan od vojnih zapovednika cara Dušana. Kada je manastir posetio kralj Ferdinand, tekst ktitorske spomen-ploče objavile su bugarske novine "Sloboda" 1889. godine. Manastir je "blagočestivi" Hrelja podigao "sasvim": "sazida lepu crkvu sa dva svoda, i uz nju kamenu kulu kao zaštitu od razbojnika." Ktitor se potom zakaluđerio, i tu je obitavao i umro kao monah, pod imenom Hariton. U manastiru se nalazi njegova grobnica kao ktitora - monaha. To je bilo u doba raspada srednjovekovne srpske države, koja je ovom oblašću vladala kroz ceo 14. vek. Najstarije građevine manastira datiraju iz tog perioda – Hreljina kula - pirg (1334[2]—1335) i mala crkva do nje (1343). Episkopski tron i bogato izrezbarena vrata manastira takođe pripadaju tom vremenu. Bugarski car Šišman je 1379. godine izdao hrisovulju manastiru, kojom su utvrđena sva prava i privilegije koje je on vekovima održavao. Međutim dolazak Turaka krajem 14. veka, pratila su brojna haranja i uništavanja manastira sredinom 15. veka. Kada je 1395. godine manastir bio od strane Turaka do temelja uništen i opljačkan, ostali su celi, neoštećeni samo crkva i četvorougaona kula.[3] Manastir je zapusteo i prošlo je više decenija, dok nisu putujući monasi tu zastali i opravili ga. Izgrađen je zid oko crkve i pirga, i obnovljeno levo krilo konaka. Zahvaljujući prilozima Ruske pravoslavne crkve, tačnije manastiru Rusikon sa Svete gore, Rilski manastir su ponovo izgradila tri brata iz oblasti Ćustendila, koji su preneli i mošti Jovana Rilskog, iz Trnova u manastir. To je urađeno po zapovesti sultana, Mehmeda drugog Osvajača, a zaslugom udove Murata drugog, sultanije Mare Branković, 1470. godine.[4] U jednom krilu konaka manastirskog nalazio se paraklis Sv. Save srpskog. Manastir je oživeo i postao stecište "Božijih ugodnika" i bolnih; mesto hodočašća pravoslavnih vernika, sa svih strana. U manastirkom muzeju su čuvani između dva svetska rata, darovi prizrenskog mitropolita. Godine 1555. mitropolit Simeon je poklonio manastiru, plaštanicu i epitrahilj. Navodno je bila sačuvana i jedna sveća turskog sultana Murata, koja nije zapaljena od 14. veka.[5]

Rilski manastir se za vreme postojanja obnovljene Pećke patrijaršije (1557-1766) nalazio u Samokovskoj eparhiji. Prema knjizi "Panagerik" započetoj 1479. godine, među posetiocima svetinje ističemo srpske, pećke patrijarhe. Patrijarh Arsenije Rašković boravi 16. oktobra 1725. godine i 1735. godine "kao arhiepiskop srpski, bugarski i celog Ilirikuma"[6], a potom i patrijarh Kalinik 1766. godine.[7] Zatim se vodila "borba" između dve patrijaršije oko nadležnosti. Da bi 1773. godine manastir bio izdvojen, dobio stavropigijalni status - potpadao pod neposrednu vlast vaseljenskog (Grčkog) patrijarha u Carigradu.[8]

Kako je manastir i dalje bio više puta poharan i pljačkan, podignut je 1833. godine, masivni visoki zid oko kompleksa, tako da je više ličio na tvrđavu. Po Konstantinu Jirečeku, manastir sa svim svojim zgradama, bio je najveća građevina na celom Balkanu. Manastir je imao svoje metohe u Nišu i Pirotu.[9]

Za vreme bugarskog nacionalnog preporoda (18-19. vek), uništila ga je vatra 1833. godine, pa je ponovo obnovljen između 1834. i 1862. uz pomoć bogatih Bugara iz čitave zemlje. Podizanje konaka počelo je 1816, dok je zvonik postavljen uz Hreljinu kulu 1844. Manastirska bratija je učinila i veliku grešku (od reči "greh"): srušeni su kasnije čini se nepotrebno, stara crkva i pirg - zadužbina Reljina, iako su vekovima odolevali Turskom gnevu. U stvari samo je izvršena prepravka Reljine kule, tokom koje su unete izmene. Možda su im zasmetali dominantni likovi srpskih vladara u živopisu crkve, i srpski ktitorski natpis od ukrasnih cigli, na južnoj fasadi pirga? Napravljena je nova, velelepna manastirska crkva sa pet kubeta, ozidana belim i zelenkastim mermerom, pokrivena olovom, i iznutra sjajno ukrašena. Ali zalud, jer kako piše priznaje bugarski naučnik Ivan Vazov: "iz nje ne veje duh starog vremena".[10] Rilski manastir je bugarski kralj Ferdinand Koburg proglasio za zasebnu opštinu, što jedinstven slučaj u svetu.[11]

Godine 1899. nedaleko od manastira, na teško pristupačnom mestu, na visini zvanoj Jelenin vrh, nalazile su se dve monaške isposnice pećine, na kojima su podignute crkvice i po nekoliko ćelija. U jednoj pećini (isposnici Sv. Luke, sinovca Jovanovog)je živeo nekad Sv. Jovan Rilski - bugarski svetac, a u drugoj, naspram nje Neofit Rilski. Sv. Jovan je bio rodom iz sela Skrina, osnivač je bugarskog monaštva, tu je živeo i upokojio se 946. godine, kao starac od 70 godina. Manastir je značajan za Srbe, kao stari srpski prosvetiteljski centar, i u njemu je bilo mnogo srpskih knjiga i rukopisa. Kada su bugarski studenti 1899. godine istraživali pojedine bugarske dijalekte u Rilskom manastiru, popisali su sve vredne rukopise u manastirskoj biblioteci. Po spisku koji je objavio B. Canev u "Bugarskom pregledu", više od polovine njihovog broja (od 119) su bili na srpsko-slovenskom jeziku. Bugarska recenzija je bila zastupljena sa jednom četvrtinom.[12] Manastirski crkveni živopis je takođe zanimljiv po izboru likova - njihovim predstavama, i nešto govori. Živopisani su srpski, bugarski, ruski svetitelji u prirodnoj veličini, zatim "čitav red srpskih kraljeva i vladika - a nema bugarskih bugarskih vladara i vladika".[7] Još od osnivanja, Rilski manastir su podržavali i poštovali bugarski vladari. Skoro svi carevi Drugog bugarskog carstva su davali velike poklone sve do turskog osvajanja. Manastir je u 19. veku postao kulturni i duhovni centar bugarske nacionalne svesti, a svoj duhovni vrhunac je doživeo između 12. i 14. veka. Jeromonah Neofit je izuzetno značajan za bugarsku prosvetu i književnost. Neumorno je radio na podizanju narodnih škola sa bugarskim nastavnim jezikom. Preveo je Novi zavet na bugarski jezik, sastavio bugarsku gramatiku i sklopio rečnik bugarskog jezika. Neofit Rilski osnovao je školu u Gabrovu 1835. godine. Kompleks je služio kao središte bugarskog jezika i kulture i u vreme strane vladavine.

Bratstvo[uredi | uredi izvor]

  • Hadži Sofronije jeromonah Rilskog manastira; bio je 1830. godine prenumerant srpske istorijske knjige o Crnoj Gori, u Beogradu.[13]
  • Pahomije monah; bio je 1830. godine pretplatnik jedne srpske knjige u Velesu. Sledeće 1831. godine on je jeromonah "Prečestnejši i Visokoučeni" manastira Svetog Jovana Rilskog, pretplatnik srpske biografske knjige u Velesu[14]
  • Arhimandrit rilski Neofit i kaluđer Joasaf štampali su 1837. godine u Beogradu knjigu sa svetiteljevim žitijem.[15]
  • Nikanor jeromonah; zatražio je 1870. godine da ostane u Srbiji, u nekom od manastira (napusti svoj dotadašnji manastir i eparhiju).
  • Filaret jeromonah i Grigorije monah; primljeni su na beogradsku Bogosloviju 1865. godine[16]
22 m visoka kula, zvana Hreljova kula, koju je za vreme Srpskog carstva dao sagraditi Dušanov protosevest Hrelja.

Manastirski kompleks je proglašen nacionalnim istorijskim spomenikom 1976. a postao je deo UNESKO-ve Svetske baštine 1983. Od 1991. potpuno je pod upravom Svetog sinoda Bugarske pravoslavne crkve.

Kompleks[uredi | uredi izvor]

Glavna crkva Rilskog manastira
Unutrašnje dvorište
Unutrašnje dvorište zimi

Čitav kompleks zaizima površinu od 8,8 km² i pravougaone je forme, koja okružuje centralno unutrašnje dvorište (3,2 km²), gde se nalazi Hreljova kula i glavna crkva.

Glavna crkva[uredi | uredi izvor]

Glavna crkva manastira podignuta je sredinom 18. veka. Njen arhitekt je Petar Ivanovič, koji je na njoj radio od 1834. do 1837. godine. Crkva ima pet kupola, tri oltara i dve kapele sa strane, a najdragocenija stvar u unutrašnjem delu crkve je zlatom okovan ikonos, čuven po svome duborezu, na kome je četiri umetnika iz Samokova radilo pet godina. Ispred ikonostasa je skromni kovčeg sa moštima Sv. Jovana Rilskog, koje su tu našle mir zahvaljujući sultaniji Mari Branković. Na jednim crkvenim vratima naslikana su četiri grba: Srbije (krst sa četiri ocila i krunom), Bugarske, Bosne i Makedonije. Freske, završene 1846. godine delo su mnogih majstora iz Banskog, Samokova i Razloga, uključujući poznatu braću Zaharija i Dimitra Zografa. U crkvi ima i mnoštvo vrednih ikona, koje potiču od 14. do 19. veka.

Reljina kula[uredi | uredi izvor]

"Reljina kula" koju je podigao radi odbrane manastira, srpski vlastelin "protosevast" Relja Ohmučević, gospodar zemlje "od Vardara do tvrdog grada Melnika", preživela je sva stradanja manastira. Hrelja hrabri ratnik i vlastelin savremenik tada kralja Dušana je tu u manastiru i sahranjen kao monah Hariton. To je četvorougaona kula, visoka 25 m, sa zidom od kamena debljine skoro dva metra, završena 1335. godine. Na petom spratu uređena je kapela posvećena prazniku Preobraženju, u kojoj su se branioci molili za spasenje prilikom opsada i napada. U podnožju kule uzidana je kamena ploča sa uklesanim ktotorskim natpisom: "Tokom vladavine najvišeg gospodara kralja Stefana Dušana, gospodar protosevast Hrelja, velikim trudom i troškovima, sagradi ovu kulu i posveti je Sv. Jovanu Rilskom i Bogorodici Osenovici (Odigitriji), godine 6843., peto izražavanje /1334-1335/".[17]

Konak[uredi | uredi izvor]

Četvorospratni (ne računajući prizemlje) konak ima 300 soba, četiri kapele, igumanov stan, kuhinju (čuvenu po svojim neobično velikim sudovima), biblioteku, u kojoj se čuva 250 manuskripta i 9.000 starih štampanih knjiga, i ktitorsku sobu. Spoljašnjost kompleksa, sa visokim kamenim zidovima i malim prozorima, više podseća na tvrđavu nego na manastir. Na trećem spratu nalazi se i sada paraklis (kapela) posvećena srpskim svetiteljima Sv. Savi i Sv. Simeonu. Pored ulaznih vrata u tu bogomolju postavljen je natpis: "Paraklis 'Simeon i Sava Srpski' izgrađen 1834-1835. godine u dogovoru sa srpskim monasima sa Svete Gore, koji su osnovali paraklis 'Jovana Rilskog', živopis su uradili 1848. godine samokovski majstori."[18]

Manastirski muzej[uredi | uredi izvor]

Muzej Rilskog manastira je posebno čuven po Rafailovom krstu, drvenom krstu napravljenom od jednog komada drveta (81 h 43 cm). Istesao ka je kaluđer Rafail, koristeći fine alate za rezanje i uveličavajuće staklo da bi izgravirao 104 religiozna prizora i 650 minijaturnih figura. Rad na ovom remek delu trajao je najmanje 12 godina, pre nego što je završen 1802, kada je kaluđer izgubio vid.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Srbi i Rilski manastir
  2. ^ Ljubomir Stojanović: "Stari srpski zapisi i natpisi", Beograd 1902. godine
  3. ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1895. godine
  4. ^ "Male novine", Beograd 1889. godine
  5. ^ Sv. prepodobni Ioan Rilski Čudotvorec
  6. ^ "Danica", Novi Sad Novi Sad 1860. godine
  7. ^ a b "Zvezda", Beograd 1901. godine
  8. ^ "Mešana građa", Beograd 28/2007. godine
  9. ^ „Rila Monastery”. Arhivirano iz originala 17. 01. 2018. g. Pristupljeno 03. 08. 2022. 
  10. ^ Ivan Vazov: "Velikata Rilska pustinia", Sofija 1892. godine
  11. ^ „Put za Rilski manastir i Sofiju”. Arhivirano iz originala 03. 08. 2022. g. Pristupljeno 03. 08. 2022. 
  12. ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1900. godine
  13. ^ Danilo Medaković: "Povjesnica Crne Gore od najstarijih vremena do 1830. godine", Zemun 1830. godine
  14. ^ Jefta Popović: "Sveslavije ili povjesnica dobrodjetelni i sjajni Srbalja", Budim 1831. godine
  15. ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1867. godine
  16. ^ "Mešovita građa"...
  17. ^ "Treće oko", Beograd 2018, navedeni članak
  18. ^ "Treće oko", Beograd 2018. godine - članak Tomislava Ž. Popovića: "Skromni monah Sveti Jovan Rilski".

Bibliografija[uredi | uredi izvor]

  • Emil Ivanov: Das Bildprogramm des Narthex im Rila-Kloster in Bulgarien unter besonderer Berücksichtigung der Wasserweihezyklen, Diss., Erlangen, 2002.
  • Emil Ivanov: Rila-Kloster, Artikel: RGG4, Bd. 7, 2007, Sp. 520.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Mediji vezani za članak Rilski manastir na Vikimedijinoj ostavi

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Рилски_манастир&oldid=27420437”