Spomenik despotu Stefanu Lazareviću (Crkvine)

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Spomenik despotu Stefanu Lazareviću.

Spomenik despotu Stefanu Lazareviću
Spomenik despotu Stefanu Lazareviću
Opšte informacije
Mesto	Markovac
Opština	Mladenovac
Država	Srbija
Vreme nastanka	1427.
Tip kulturnog dobra	Spomenik kulture od izuzetnog značaja
Nadležna ustanova za zaštitu	Zavod za zaštitu spomenika kulture
beogradskonasledje.rs

Spomenik sa zapisom o smrti despota Stefana Lazarevića postavljen je 1427. godine u porti crkve Svetog proroka Ilije u zaseoku Crkvine, delu sela Markovca, opština Mladenovac. Despot Stefan Lazarević (1377–1427) sin je i naslednik svetog srpskog kneza Lazara Hrebeljanovića i kneginje Milice. Nakon bitke kod Angore 1402. godine, dobio je titulu despota, najviše vizantijsko dostojanstvo posle carskog. Dobijanje ove visoke titule značilo je simbolično priklanjanje srpske države hrišćanskom delu sveta. Naredne 1403. godine proglasio je Beograd svojom prestonicom, uvodeći ga u red najznačajnijih evropskih književnih centara. Za vreme despotove vladavine i vladavine njegovog naslednika Đurđa Brankovića, Srbija je doživela procvat i obnovu državnosti koja je, pod stalnim turskim naletima trajala do 1459. godine. U svojoj najznačajnijoj zadužbini, manastiru Resava (Manasija), organizovao je Resavsku prepisivačku školu, evropski centar za prevođenje i prepisivanje knjiga. Napisao je brojna književna dela, među kojima se posebno izdvaja „Slovo ljubve“, beseda u formi poetskog pisma, u kome poziva na pomirenje mlađeg brata Vuka.

Istorija

Priča o spomeniku na mestu smrti despota Stefana Lazarevića seže u vreme kada je Beograd, pod ovim velikim i plemenitim vladarom, bio centar trgovine, zanatstva i diplomatije, rasadnik umetnosti i književnosti, ali i istorijska pozornica velikih ratova i stradanja srpskog naroda. Samo dve godine nakon što je posle bitke kod Angore , u kojoj je predvodio neporaženo krilo teških oklopnika, primio od vizantijskog cara titulu despota i postao samostalni vladar, despot Stefan dobio je od ugarskog kralja Beograd na upravu. Prema rečima njegovog biografa Konstantina Filozofa, despot je bio opčinjen Beogradom i njegovim položajem, koji je poredio sa „najlepšim mestom, od davnina prevelikim gradom“.

Iako su despotovom državom odjekivala stalna zveckanja oružjem, koja su se potom smenjivala sa kraćim ili dužim periodima mira, Beograd je postao čuven u čitavoj ondašnjoj Evropi, kako po visokoj diplomatiji, koja je bila na nivou Mletačke države i Vizantije , tako po stalnoj prepisci sa bogatim vladarskim kućama i trgovini koja je cvetala u mirnim etapama gradskog života. Na despotovom dvoru, na gornjem gradu Beogradske tvrđave sve je bilo uređeno prema visokim vizantijskim standardima i pravilima. Međutim, državu i despota potresali su i unutrašnji nemiri. Plemićki stalež nije blagonaklono gledao na njegove uspehe, zamerajući mu saradnju i bliskost sa ugarskim dvorom, kao i na to što je sa ponosom nosio orden „zlatnog zmaja“.

Sukob sa velikašima, predvođenim despotovim mlađim bratom Vukom Lazarevićem, prerastao je u pravi građanski rat. U trenucima najveće patnje, 1409. godine, despot Stefan izrazio je svoje misli kroz „Slovo ljubve“, uzvišenu pesmu o bratskoj ljubavi. Junak na bojnom polju, u bratskoj ljubavi velikodušan, despot Stefan bio je vladar vizantijske uzvišenosti i omiljen od naroda. Taktičnost u postupanju, naročito sa turskim sultanima, doneli su mu duži period mira, u kojem je i dalje predano radio na učvršćivanju državnih granica, kako bi svom zakonitom nasledniku Đurđu Brankoviću predao uređenu i stabilnu državu. Međutim, u takvoj „idiličnosti“ nije uživao dugo.

Smrt despota Stefana

Kao što je to bio slučaj sa većinom evropskih vladara i plemića toga vremena, i despot Stefan je voleo i često praktikovao da osedla konja i sa svojom svitom odjaše u lov u obližnja sela oko Beograda. Prilikom jednog od povrataka sa ugarskog dvora, zatekavši se u blizini mesta poznatog kao Glava ili Glavica, despot je zaustavio svoju pratnju da bi izjahao u lov. Kao što je imao običaj da uradi, ispružio je ruku, kako bi na nju primio kraguja, ali njegovo telo nije htelo da sluša. Čitava svita primetila je kako se despotovo telo naginje čas na jednu čas na drugu stranu, ukazujući da se nešto neobično dešava. Svi su dobro znali despotovo dostojanstveno ponašanje na konju, pa su sa čuđenjem gledali kako se bespomoćno obrušava na zemlju.

Prema predanjima, njegovu iznenadnu pogibiju 19. jula 1427. godine, obeležila je mistična oluja, od koje se nebo nad Beogradom zacrnilo a tresak groma prekrio tiho izgovorene despotove poslednje reči: „Po Đurđa, po Đurđa!“ Despotova smrt u narodu je, poput Strašnog suda, doživljena kao propast, sudnji dan. U strepnji pred nadolazećim nevoljama čitava despotovina oplakala je svog velikog vladara, za koga je od početka znala da je „onaj izabrani glasnik novog doba“. Despotova smrt najavila je najteži period u istoriji srpske države i naroda oličen u propasti despotovine i gubitku državnog identiteta.

Podizanje spomenika

Spomenik

Kako bi se sačuvalo sećanje na trenutak upokojenja omiljenog i cenjenog vladara, postavljen je kameni beleg na samom mestu gde je despot pao sa konja, u neposrednoj blizini crkve čiji je ktitor on sam bio. Opraštajući se od svog gospodara, najbliži saradnici, koji su se u trenutku nesreće i nalazili u njegovoj sviti, podigli su mu spomenik od venčačkog mermera ispisujući time najlepše poruke odanosti i poštovanja. Iz tih zapisa saznajemo da je spomenik podigao Đurađ Zubrović, vlastelin iz oblasti kojoj je pripadao zaselak Glava i vitez iz despotove svite. Kao što je i despot bio visokog rasta i dostojanstvenog držanja, zbog čega je u narodu bio poznat kao Visoki Stefan, tako je i spomenik izrađen u formi obeliska, koja treba da prizove uzvišenost njegove vladavine i besmrtnost njegove duše.

Natpisi na spomeniku

Spomen ploča na crkvi Svetog proroka Ilije

Izraz ljubavi i zahvalnosti, ispunjen iskrenim bolom i tugom zbog gubitka vladara, pokazuju natpisi na ostalim stranama spomenika: Blagočastivi gospodin Stefan, dobri gospodin i Predobri i mili i slatki gospodin despot, o gore tomu ko ga vide na ovom mestu mrtva. Ipak, najlepši zapis preminulom despotu ispisan je u formi epitafa na čeonoj strani spomenika. Autor ovih redova je, prema jednom tumačenju, pop Vukša, čiji se potpis i nalazi na užoj strani spomenika, dok po drugima ovaj tekst predstavlja poslednje opraštanje despotovog velikog prijatelja i biografa Konstantina Filozofa. Bez obzira na identifikaciju autorstva despotovog epitafa, njegovi redovi predstavljaju jedan od najlepših tekstova srpske srednjovekovne književnosti, ali i neosporan istorijski izvor za proučavanje despotovog života i smrti. Podaci iz zapisa, naročito oni koji se odnose na oblasti kojima je za života vladao, na trajanje njegove vladavine i tačno vreme smeri, istovetni su sa onima iznetim u despotovoj biografiji. Uz epitaf, kako je to bio običaj u srednjovekovnoj Srbiji, urezana je predstava Hristovog krsta na Golgoti, čija je simbolika u direktnoj vezi sa temom stradalništva i mučeništva, kao i nečitka predstava jelena, koja aludira na događaj lova u kojem je despota zadesila iznenadna smrt.

Jezik kojim je pisan epitaf pripada književnoj srednjovekovnoj vrsti, takozvanom „kićenom“ stilu, kojim dominira svečani ton tipičan za formu nadgrobnog spomenika podignutog visokoj ličnosti, naročito vladaru. Kao simbol snage vere i odanosti viteškom zavetu spomenik je preživeo burne periode srpske istorije nakon despotove smrti do naših dana. Njegova čvrstina i odupiranje vremenu, kao i belina njegovih uglačanih strana, predstavljaju jedini sačuvani podestnik na slavnog vladara, pesnika, podvižnika, ktitora i mučenika.

Epitaf na čeonoj, zapadnoj strani spomenika:

Ja, Despot Stefan, sin svetoga kneza Lazara i po predstavljanju toga milošću Božjom bih gospodin svim Srbima i Podunavlju i Posavlju i delu ugarske zemlje i bosanske a još i Primorju zetskom. I u bogodanoj mi vlasti provodih života mojega vreme koliko blagomu izvoli se Bogu, godina oko 38. I tako dođe meni zapovest opšta od cara svih i Boga, govoreći poslani k meni anđeo: Idi! I tako duša moja od ubogog mi razluči se tela na mestu zvanom Glava, godine tada tekuće 6000 i 900 i 30 i 5 indikata 5 suncu krug 19 i lune 19, meseca jula 19 dan.

Ostali natpisi:

Blagočastivi gospodin Stefan, dobri gospodin i Predobri i mili i slatki gospodin despot, o gore tomu ko ga vide na ovom mestu mrtva.

Natpis na istočnoj strani ispod krsta:

Ja Đurađ Zubrović, grešni rab Božiji, postavih ovaj kamen.

Natpis na užoj strani:

Prosti, Bože, popa Vlkšu

Kulturno nasleđe

Jedinstven po svom sadržaju i funkciji spomenik predstavlja važno svedočanstvo za proučavanje istorije, umetnosti i književnosti srednjovekovnog Beograda i Srbije. Kao jedan od najstarijih i najzančajnijih spomenika balkanskog kulturnog nasleđa Spomenik na mestu smrti despota Stefana Lazarevića zaštićen je 1979. godine kao spomenik kulture od izuzetnog značaja za državu.

Spomenik se nalazi u porti crkve Svetog Proroka Ilije, koja je sagrađena 1886. godine na mestu ranijeg sakralnog objekta, za koji se pretpostavlja da datira iz petnaestog veka. Prema nekim izvorima, prvobitnu crkvu podigao je u stilu moravske arhitekture i posvetio Bogu sam despot Stefan Lazarević. Crkva je obnovljena 1836. godine, zalaganjem kneza Miloša Obrenovića, a ikonostas za ovu crkvu izradio je 1853—54. godine jedan od najznačajnijih srpskih ikonopisaca devetnaestog veka Dimitrije Posniković. Obnovljena crkva služila je sve do 1884. godine, kada je zbog stradanja izazvanog zemljotresom porušena, a na njenom mestu sagrađen je današnji hram 1886. godine.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Vidi još

• Crkva Svetog proroka Ilije u Markovcu

Literatura

• Spomenik na mestu smrti despota Stefana Lazarevića
• Dosije spomenika kulture, Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, Mesto smrti despota Stefana Lazarevića.
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (2003). Despot Stefan Lazarević, Srpski „Zlatni zmaj“, Beograd grad tajni. Beograd. 
• Filosof, Konstantin (2004). Žitije despota Stefana Lazarevića. G. Milanovac. 
• N. Vujičić, Marko (2005). Crkva despota Stefana u Crkvinama, Pravoslavlje br. 925. Beograd. 
• Korićanac, Tatjana (2006). Dvorska biblioteka despota Stefana Lazarevića. Beograd: Muzej grada beograda. 
• Beograd u prošlosti i sadašnjosti povodom 500-godišnjice smrti despota Stefana (1389-1427)
• Vasiljević, Radmila (2006). Legende o despotu Stefanu. Ruma: Srpska knjiga. 
• Mišić, Biljana (2008). Spomenik na mestu smrti despota Stefana Lazarevića. Beograd: Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda. 
• Milosavljević, Milja; Levi, Rebeka (2006). Kod dva bela goluba I, Stari Beograd. Beograd: IP Signature.